InfoHub Logo

«№2Qashar orta mektebi»KMM
Hımıa páni muǵalim: Tabarıkova Tarbıa Isaevna

Hımıa 9 synyp
Sabaq taqyryby: Fosfor jáne onyń qosylystary
Sabaq maqsaty: a). Bilimdilik: Oqýshylarǵa fosfor elementi, onyń kezdesýi, qasıetteri týraly túsinik berý.
b). Damytý: Pánge qyzyǵýshylyqtaryn, oılaý, este saqtaý qabiletterin damytý
v). Tárbıelik: Mamandyq tańdaýǵa, tabıǵat baılyqtaryn qorǵaýǵa úıretý, adamgershilik qasıetterin baıytý
Sabaq túri: dástúrli emes sabaq
Sabaq ádisi: aralas ádis: mamandyqtar ıeleriniń dıalogy ádisi, oıyn, jumbaqtar sheshý, kórsetpeli sabaq ádisi
Sabaq kórnekiligi: Mendeleev kestesi, fosfor oıynshyq, kalıı permanganaty, formýlalar, ıntertaqta
Sabaq baılanysy: bıologıa, medısına, ádebıet, geografıa
Sabaq barysy: 1 Uıymdastyrý. Oqýshylardyń kóńil - kúılerin sabaqqa daıyndaý Sabaq josparymen tanystyrý
2. Úı tapsyrmasyn suraý: 1. Azot neshinshi topta ornalasqan 2. Azottyń elektrondyq formýlasy 3. Azottyń ottekti qosylystary 4. Azottyń sýtekti qosylystary 5. Qaısy qosylys kóńildendirýshi gaz dep atalady
3. Jańa taqyrypty habarlaý Bul taqyrypty ótý boıynsha oqýshylardan aldyn - ala daıyndalǵan ártúrli mamandyq ıeleri hımık, alhımık, geohımık, bastaýshylar óz bilgenderi boıynsha málimet beredi. Oqýshylar tıisti suraq berýge daıyn otyrady. Bular arasynda ózara jarys, synaq túrinde suhbat ótkiziledi.
Bastaýshy: Biz birge izdenip, keremetter tarıhyn úırenip shyqtyq, onyń aty «Hımıalyq elementterdiń perıodtyq sıstemasy»eken. Oǵan 1869 jyly uly hımık D. I. Mendeleev negiz salǵan. Perıodtyq júıede 7 perıod, 10 qatar, 8 top bolyp 109 element tártipti túrde jaılasqan.
Hımık: Bilesizder me, búgingi keremetter tarıhyndaǵy úırenetin ǵajaıyp elementimiz - fosfor. Ol perıodtyq júıeniń 5 tobynyń negizgi elementi bolyp azot topshasyna tıesili eken. Osy topshadaǵy 5 aǵa - ini elementterdiń syrtqy elektron qabattaryndaǵy elektrondar sany birdeı bolady. Sol sebepti olardyń totyǵý dárejesi+5, tómengi totyǵý dárejesi - 3 ke teń.
Geohımık: Osy bes elementtiń attary da óte qyzyqty eken.
Oqýshylar: Qandaı eken, bizderde bileıik.
Geohımık: Árıne, azot - laıyqsyz, fosfor - ıisti, myshák - tanymal ý, bes myń jasty metaldar bórisi, qansha kóńilderdi parshalaǵan - sýrma men vısmýt.
Oqýshylar: Óte qyzyqty eken.
Alhımık: Taptym, taptym.
Oqýshylar: Neni, neni taptyń.
Alhımık: Kóp tańyrqaı bermeńder, keshe «Qyzyqty hımıa» kitabyn oqyp, bir jumbaqtyń jaýabyn taba almaǵan edim, sizder aıtqan elementterdiń biriniń aty qyzyqty jumbaq jaýabyn tabýǵa járdem berdi.
Oqýshylar: Esiteıikshi.
Alhımık: Jaraıdy, aıtsam aıtaıyn
Ózi eki qabatty, onda 7 elektron, tolyq aıaqtalýy úshin 3 elektronǵa zar.
5 elektron berip +5 ke jetedi, sýtekti qosylys qustaı ushyp ketedi Joǵary oksıdin alý biraz qıyndaý. biraq onyń qosylysy tabıǵatta kóp ushyrar
Únemi bir oksıdi kúldirýshi gaz bolar, ıiskep qalǵan kisiler tek ha - halap kóp kúler
Hımık: Toqta bul jaǵyn biz jalǵastyramyz.
Oqýshylar: Iá, aqyry biz ótken sabaqta «Azot pen onyń qosylystaryn úırený» boıynsha osy jumbaqqa jaýap tapqan edik. Osy jumbaq arqyly azot jáne onyń qasıetterine baǵa bergen edik.
Hımık: Qurmetti alhımık, bilmeseńiz endi baıqaǵan shyǵarsyz.
Alhımık: Eh, átteń osyndaı qyzyqty saıahatqa shyqpaǵan ekenmin de,
Hımık: Eshteńe etpeıdi, budan keıin sabaq qaldyrmaısyz.
Alhımık: Kinalaı bermeńder, jaqsy daıyndalyp kelgenmin.
Hımık: Azottyń analogy es - pe - úsh, ıondaný kúshimen radıýsy úlkendeý.
Onsyz aqýyz bolmaıdy, mı men súıek tolmaıdy.
Ózi úsh túrli formada, aǵy óte ýly
Erinbeı uzaq ýaqyt jaımenen qyzdyrsańyz kókshil qyzyl zat paıda bolar lezde.
Úlken qysym astynda qyzdyrýdy jalǵastyrsaq,
Maıly grafıt sıaqty qarasy paıda bolar
Tabıǵatta ushyraıtyn bir ızotopy bar, kádimgi jaǵdaıda da hlorda janady.
Sýda erimeıdi desem barlyǵy bilip alady
Alhımık: Óte jaqsy jumbaq eken.
Geohımık: Durys, bul fosfordyń qasıetterin kórsetetin jumbaq eken.
Bastaýshy: Fosfordyń hımıalyq belgisi R, atom ıadro zarády +15 ke teń bolyp, aınalasynda 15 elektron únemi árekette bolady. R perıodtyq kestede besinshi topta, úshinshi penıodta ornalasqan, onyń rettik nómiri 15, ol qosylystar túzgende 3 elektron qabyldap, 5 elektron bere alady.
Hımık: Siz fosfor týraly jaqsy túsinik berdińiz. Endi maǵan kúkirt berińiz.(hımık kúkirtti jandyrady). Kúkirt ne úshin jandy, bilesińder me,
Alhımık: Óziń túsindirip bershi.
Hımık. Bertole tuzyn bilesińder me,
Geohımık: Árıne, bilemiz, biz onymen «Hlor» taqyrybyn ótkende tanysqanbyz.
Hımık: Qyzyl fosfordy esittińder, kádimgi sirińkeniń janýy myna reaksıaǵa negizdelgen.
6R+5KSlO ₃=5KCl+3P ₂O ₅

Fosfordyń bertole tuzymen qospasy óte turaqsyz, ol álsiz úıkelis jasaǵanda janady, sóıtip adamzat úshin qajettiniń biri ot jaǵý úshin qoldanylady. Alǵash sirińke daıyndaýǵa aq fosfor qoldanylǵan, ol ýly bolǵandyqtan jáne ońaı tutanatyn bolǵany úshin qaýipti boldy. Sondyqtan qazirgi kezde sirińke daıyndaýda qyzyl fosfor qoldanylady. (Sirińke sýreti kórsetiledi) Ony maıda shyny jáne jelimmen aralastyryp, sirińke qorabynyń búıirine jaǵady. Al aq fosfordan soǵys kezinde órtegish bombalarǵa jáne tútinnen shymyldyq jasaý úshin qoldanylady.
Bastaýshy: Kóbine osy jaǵdaıdy tiri organızmder quramyndaǵy fosfor qosylystaryn úırengennen soń bólshektený nátıjesi dep esepteledi.
Oqýshy: Tap sondaı, fosfor sóziniń ózi greksheden alynǵan bolyp, «jaryq berýshi» degen maǵynany bildiredi.
Hımık: Aq fosfor óte ýly zat, ol jaıly jáne bir jumbaq aıtamyn.
Bastaýshy: Búgin biz fosfor álemine saıahatqa shyǵyp, onyń qasıetterimen tanystyq. Hımık pen alhımıkke suraqtaryń barma. Oqýshylar óz suraqtaryn beredi.
Oqytýshy: Fosfordy alǵash ret Gambýrgtik alhımık Brand 1669 jyly aldy. Onyń 3 túri bar, aq, qyzyl, qara. Aq fosfor jaryq beredi, onyń atyda sodan kelip shyqqan.
Fosfor ásirese adam organızminde mıde, súıekte kóp bolady. Ol súıekke myqtylyq beredi. Aq fosfor jaryq shyǵaratyn bolǵandyqtan «túnde mazardan ot kórindi» dep aıtýshylar da kezdesedi. Bul ot fosfordyń jaryq shyǵarýy. Kúndelikti turmysta úı buıymdarynda saǵat, telefondarda fosfor bar. Búgin hımık, alhımık, geohımık jáne bastaýshy bolǵan oqýshylarymyz osy saıahatta fosfor týraly jaqsy málimet berdi. Olarǵa sabaqqa jaqsy qatysqandyǵy úshin rahmet aıtamyn, baǵalaımyn.
Úıge tapsyrma: Fosfor taqyrybyn oqyp kelý

Tolyq nusqasyn júkteý