InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Fosfordyń alynýy, tabıǵatta taralýy.
Sabaqtyń maqsaty: 1. Azot topshasy týraly bilimderin tıanaqtaý.
Bilimdilik: 2. Fosfordyń tabıǵatta taralýy, alynýy, perıodtyq júıedegi orny týraly túsinik qalyptastyrý.
Damytýshylyq: 3. Teris elektrlik, atom qurlysy, totyǵý - totyqsyzdaný reaksıalary týraly bilimderin keńeıtý.
Tárbıelik: 4. Oqýshylardy toppen birigip jumys isteýge, jekeleı jumys jasaı bilýge, óz betinshe izdenimpazdyqqa baýlý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Qazaqstannyń ekonomıkalyq kartasy, test túrleri, deńgeılik tapsyrma, tirek syzbasy, t. s. s.
Pánaralyq baılanys: ómirmen, ádebıetpen, fızıkamen, geografıa.
Tehnologıa: damyta oqytý tehnologıasy.

Sabaq barysy: 1. Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylardy túgendeý.
Sabaq bólimderi: 1. Oı shaqyrý.
2. Uǵyný.
3. Maǵynany taný.
4. Bilimdi tıanaqtaý.
5. Túısiný.

İ. Úı tapsyrmasyn suraý.
1). Frantaldy suraqtar qoıý arqyly jaýap alý.
2). Esep shyǵarý (taqtaǵa eki oqýshy shyǵady).

Oı shaqyrý.
Suraqtar:
1. Perıodtyq tablısanyń V tobynda ornalasqan elementterdi ata.
2. Azottyń fızıkalyq qasıetteri.
3. Amıaktyń molekýlalyq, elektrondyq, qurylymdyq formýlasyn jaz.
4. Amonı tuzdary degenimiz ne?
5. Zattyń eritindidegi massalyq úlesi degenimiz ne?
6. Zattyń eritindidegi massalyq úlesin qandaı formýlamen esepteımiz?
7. Azot qyshqylynyń tuzdaryn qalaı ataıdy?
8. Azot pen fosfor elementin Venn dıagramsy boıynsha salystyrý.
İİ. UǴYNÝ. bólimde jańa sabaqqa baılanysty tirek - syzbalardy paıdalana otyryp, dápterge (bilemin, bilgim keledi ) baǵanasyn toltyramyz.

Atomda elektrondar tolqyn nemese bult tárizdi kúıde bolady. Muny kvanttyq mehanıka ǵylymy túsindiredi. Atomda elektrondar energetıkalyq deńgeıde ornalasady. Deńgeıler deńgeıshelerde ornalasady. Deńgeıler deńgeıshelerden turady, deńgeıshelerdiń elektrondary kóp júretin tyǵyzdyǵy mol jerlerin orbıtaldar dep ataıdy.

İİİ bólim Maǵynany taný
Bul bólimde jańa sabaq túsindiriledi. Sabaqtyń maqsaty, ıaǵnı fosfordyń perıodtyq júıedegi ornyn, atom qurlysyn, tabıǵatta taralýyn, alynýyn túsindirý.

R - elementi perıodtyq sıstemanyń V tobyndaǵy hımıalyq element. Al bes sany halyqtyń uǵymynda kıeli san, mysaly bes paryz, bes jylqy, bes jaman, bes dushpan. Osyǵan baılanysty fosfor da kıeli element. Fosfor keıbir aqýyzdy zattyń quramynda, júıke, súıek ulpalarynda bolady. Fosfor súıekte 600 gramdaı, mı men júıkede 12 gramdaı bolyp eseptelinedi, 1táýlikte taǵam arqyly árbir adam kúnine 1 - 1, 2 gram fosfor qosylysyn qabyldaıdy. Onyń rettik nomeri - 15. Salystyrmalyq atomdyq massasy - 31. R - kóbine ottegimen qosylysynda +5 valenttilik kórsetedi, sýtekti metaldardyń qosylysynda - 3 valenttilikti kórsetedi. Jer qyrtysyndaǵy massalyq úlesi 0, 88 paıyz. Tabıǵatta fosfor tek qosylystar kúıinde kezdesedi. Keń taraǵan qosylysy - apatıt: Ca3(PO4) 2. CaCl2, Ca3(PO4), CaF2
2 - shi qosylysy - fosfarıt Ca3(PO4) 2
Endi fosfordyń paıda bolýy, alyný tarıhyna úńilsek HVİİǵasyrda ómir súrgen Gambýrg alhımıgi G. Brand fılosofıalyq tasty izdeý maqsatynda birneshe tájirıbeler jasady, biraq tájirıbeleri nátıjesiz boldy, endi ony adam boıynan izdeýge krisedi. Ol úshin kesekti alyp, oǵan 2 - 3 ese qum kómir salyp qyzdyrady. Qyzdyrý uzaqqa sozylyp, sonyń nátejesinde túzilgen gaz kógildir sáýle shashyp, jarqyrap turǵany kórinedi. Bul fosfor edi. Brand buny fılosofıalyq tas dep oılady.
Alyný reaksıa teńdeýi:
Ca3(PO4) 2+5so+3SiO3 Ca SiO3+2Po+5CO+2

P+5+5ePO ------------- 2 totyqsyzdaný ------------- 2R+5+10e2Ro
CO - 2eC+2 ------------ 5 totyǵý -------------- 5So - 10e5S+2

Bul fosfordy Krafatqa satady. 16745jyly fosfordyń jasaý joldaryn Krafattan nemis hımıgi Pýnkel alady. 1680jyly Brand Pýnkelmen qatar aǵylshyn hımıgi R. Boıly óz betinshe fosfor aldy. 1743 - jyly Margrafta oılap tapty. Fosfor óńdeýdiń qurlysyn tapqan soń onyń baǵasy tómendep ketedi. Arada biraz úzilister bolyp 1943 jyly Reseıde fosfor qory tabyldy. Fosfor qory 20 - 30 mıllıon shamasynda. 1936 - jyly fosfarıt keni Ońtústik Qazaqstan oblysy Jambyl qalasynyń mańynda Qarataý jotasynan tabylǵan. Bul ken dúnıe júzine belgili. Bul kenniń ashylýyna zor úles qosqan, fosfor qosylystaryn zerttegen Ábiken Bekturuly Bekturov. Qazirgi kezde Qazaqstan TMD - nyń shyǵysyndaǵy fosfor tyńaıtqyshynyń mańyzdy shıkizat bazasy. Qarataýdyń fosforly baseıni qory jaǵynan Marokko, AQSH, Týnıs sekildi kenge baı elderdiń qataryna qosyla bastady. Qarataýdyń fosforıtti sapasy jaǵynan óte joǵary, onda fosfor angıdrıdi 26%- dan 36%- ǵa deıin jetedi. Jer qoınaýyndaǵy fosfor keniniń qalyńdyǵy qory jylyna 200 myń tonnaǵa artyp otyr.

İVbólim Bilimdi tıanaqtaý.
Magnıt taqtasynda: Men jáne meniń týystarym kimder? ATTY ÁŃGME.
Biz negizi 3egiz jigitpiz, Men - Aqbaımyn, Qarabaı, Qazybek degen aǵalarym bar: túrimiz de, minezimiz de uqsaıdy. Meniń minezim nashar, tez tutanyp shyǵa kelem, ózim de ýly zat qoımasynda isteımin. Aǵalarym maǵan qaraǵanda momyn, Qarabaı áskerı adam, tútinin burqyratyp temeki shegedi de júredi. Al Qazybek temeki zaýytynyń dırektory.
Jaýabyy? Aq, Qara, Qyzyl fosforlar.

Esep: tómende zattar arasynan fosfordyń genetıkalyq qataryn quraıtyn zattar formýlasyn taýyp, ony dáleldeıtin reaksıa teńdeýlerin kórset.
1 - nusqa.
NaNo3, P2O5, K3RO4, P CuO, H3PO4.

RR2O5N3RO4Ia3RO4
Oqýlyqpen jumys: 71 - bet, 1 - esep.
Eger qyshqyldyń shyǵymy teorıalyq shyǵymmen salystyrǵanda massalyq úles 0, 8 nemese 80 paıyz bolsa, 31t kálsı orta fosfatynan qansha ortofosfor qyshqylyn alýǵa bolady?

Deńgeılik tapsyrma.
1 - deńgeı.
1. fosfordyń hımıalyq tańbasy.
2. Elektrondyq formýlasy.
3. Múmkin bolatyn valenttiligi
4. Múmkin bolatyn totyǵý dárejesi.
İİ - deńgeı.
1. Ozon gazy qaı kezde túziledi
Reaksıa teńdeýin jaz.
2. Azot sózine sózjumbaq qurastyr.

Test.
Rettik sanmen azot qyshqylynyń jartylaı hımıalyq reaksıasy berilgen. Árippen reaksıa nátıjesinde túziletin zat belgilengen.
Jupta...
Mysaly:

1. NaNO3+H2SO4 -------------………+…… A. 4NO+6H2O
2. 4NH3+5O2 -----------………….+….. B. 2NO2
3. 2NO+O2 ---------……..+ C. NaHSO4+HNO3
4. 4NO2+H2O+O2 ------….+…. D. 4HNO3

V bólim Túsinisý Bul bólimde alǵan bilimimizdi tirek - syzbalar, kesteler arqyly qortyndylaý.
(2oqýshy taqtaǵa shyǵady)

Baǵalaý.
Úıge tapsyrma;§24. 71 - bet 2 - esep İİİ top músheleri
Esepter jınaǵynan İİ topqa 14 - 134.
İtopqa14 - 136