InfoHub Logo

Bolmys uǵymy – fılosofıanyń eń ejelgi ári mańyzdy kategorıalardyń biri. Ol jalpylaı alǵanda «bar bolý», «ómir súrý» máselesin qamtıdy. Bul túsinik adamnyń  qorshaǵan ortany birtutas álem esebinde tanyp bilýge umtylýynan týyndaǵan.

Bolmys uǵymynyń jáne bolmys týraly ilimniń aınalasynda fılosofıada ejelden beri jáne qazir de qyzý pikirtalas bolyp keledi, óıtkeni bolmys máselesi dúnıege kózqarastyq jáne metodogıalyq basty máselelerdiń biri bolyp tabylady.

Qazirgi kezde bolmys ataýlynyń eki túri bar. Tar maǵynda bolmys – adamnyń sanasynan táýelsiz , tysqary ómir súretin obektıvti, materıaldyq dúnıeni bildiredi. Al keń maǵynada alǵan bolmys túsinigi bardyń bárin, ómir súretinniń barlyǵyn – materıaldyq dúnıemen qosa rýhanı dúnıeni de, ıaǵnı adamdardyń sanasyn, aqyl-oıyn, jan sezimin qamtıdy. Fılosoftar bolmystyń ótkeni men erteńi jaıynda ortaq pikirge kelmedi. Bir toby bul sheksiz dúnıe ótkinshi emes, árqashan bolǵan jáne bola beredi dese, endi bireýler dúnıe bola beredi, biraq keńistikte de, ýaqytta da bastamasy men aqyry bar dep kórsetýge tyrysty. Sóıtip bolmysqa qatysty máselelerdiń birtutas jelisi qalyptasty.

Fılosofıa  tarıhynda bolys uǵymyn tuńǵysh engizgen, ony másele retinde qarastyrǵan kóne grek oıshyly Parmenıd edi. Onyń pikirinshe, bolmys degenimiz – bar bolý, ómir súrý, odan basqa eshteńe joq, al joq bolý – bolmyssyzdyq. Parmenıd álemniń bolmys esebinde tutastyǵyna, máńgiligine, eń bastysy bar bolýyna, ómir súretindigine kóńil bóledi.

Antıkalyq dáýirdiń ókili Platonnyń oıynsha, bolmys degenimiz – máńgilik ómir súretin, ózgermeıtin sana tektes rýhanı ıdeıalar dúnıesi. Ideıalar – zattar men qubylystardyń túpnegizi, olardy anyqtap ómirge keltirýshi. Zattar dúnıesi paıda bolady, ótkinshi, tozady, óledi, ıaǵnı shynaıy bolmys emes, bar bolǵany ıdeıalar dúnıesinń kúńgirt beınesi ǵana.

Dinı dúnıetanym ústemdik etken orta ǵasyrlyq fılosofıanyyń ózegi – Qudaı bolmysy. Qudaı máńgi, ýaqyttan da keńistikten de tysqary tur. Ol búkil álemdi , adamdy jaratýshy. Qaıta órleý dáýirinde, ásirese, Jańa zaman dáýiri de ǵylym men tehnıkanyń óristep damýyna baılanysty fılosofıada adamǵa, ǵylym men aqyl-oıdyń jetistikterin adam ıgiligine paıdalanýǵa betburys bolǵany belgili. Osyǵan oraı bolmys uǵymyn tabıǵatpen ushtastyrýǵa, adamnyń jaratýshylyq qabiletimen, aqyl-oı pármendiligimen baılanystyrýǵa umtylys paıda boldy ( F.Bekon, R.Dekart) Nemis klasıkalyq fılosofıanyń asa iri ókili G.Gegel shynaıy bolmys – «absolútti ıdeıa» dep tujyrymdady. Ol Platon arnasyn jalǵastyra otyryp, bolmys máselesine obektıvti ıdealızm turǵysynan kelgenimen, eń bastysy, bolmys uǵymyna dıalektıkalyq sıpat berip, damý prosesinde qarastyrdy.

Bolmystyń túrleri týraly másele fılosofıa úshin de óte mańyzdy. Sebebi fılosofıanyń negigi máselesin – aqyl-oıdyń bolmysqa qatynasy týraly máseleni – túbegeıli sheshý úshin bolmystyń negizgi túrlerin bólý kerek. Negizgi túrleri:

1. Tabıǵat bolmysy nemese zattar jáne prosester bolmysy

2. Adam bolmysy

3. Rýhanı bolmys

4. Áleýmettik bolmys

Bolmystyń joǵaryda qaratyrylǵan negizgi ómir súrý kórinis tabý túrleriniń árqaısysynyń ózine tán zańdylyqtary bar – olar fızıka, bıologıa, antropologıa, sosıologıa, t.b. sıaqty san alýan ǵylymdardyń zertteý obektisi bolyp tabylady. Sondaı-aq, olar belsendi túrde ózara qarym-qatynasqa túsip, tutas baılanys quraıdy, bir-birine ótip otyrady. Eń bastysy, dúnıe bolmysy tutas, turaqty, úılesimdi, sóıte tura, únemi qozǵalysta, ózgermeli, qubylmaly. Onyń ashylmaǵan qupıasy, aqtarylmaǵan syry áli de kóp. Adam ony ıgerý jolynda, ıgilikke paıdalaný nıetinde izdene bermek.

Danat Janataev  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent

Aqerke Adehanova Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ,  Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń  1-kýrs magıstranty

---