InfoHub Logo

Aqyl-parasat, sana-sezim ıesi retinde adamnyń eń basty qasıetteriniń biri – ózin qorshaǵan ortany tanyp-bilýge degen erekshe umtylys. Adam aınalasyndaǵy áleýmettik dúnıeni, tabıǵı álemdi tanyp bilý barysynda olardyń ishki qupıasyna úńiledi, qasıetterin anyqtaıdy, damý zańdylyqtarny biledi, óziniń ornyn, basqa adamdarmen qarym-qatynasyn anyqtaıdy. Túısikterdiń, qabyldaýdyń, aqyl-oıdyń arqasynda biz zattardy, oladyń qasıetterin tanyp bilemiz. Osy turǵydan alǵanda, tanym degenimiz syrtqy zattar men qubylystardyń, olardyń qatynastarynyń adam sanasynda ıdealdy obrazdar júıesi retinde beıneleýiniń qaıshylyqqa toly kúrdeli prosesi.

Fılosofıadaǵy tıanaqty ıdealısik aǵym jalpy alǵanda dúnıeni tanyp-bilýge bolatyndyǵyn moıyndaıdy. Bul rette, mysaly R.Dekarttyń, G.Leıbnıstiń, G.Gegeldiń júıeli oı-pikirlerin atap ótýge bolady. Alaıda, Gegel dúnıeni tanyp-bilýde «absolúttik ıdeanyń» ózin-ózi tanyp –bilý jolyndaǵy bir satysy retinde qarastyrady. Al sýbektıvti ıdealıser dúnıeni túısiktermen oı-óristiń ártúrli jıyntyǵy dep qaraıtyn bolǵandyqtan, olardyń dúnıeni tanyp – bilýi týraly sýbektiniń ózin-ózi tanyp –bilýine kelip soǵady.

Sondaı-aq, keıbir fılosoftar dúnıeni tanyp – bilý múmkindigin múlde joqqa shyǵarady, absolútti aqıqat, zattardyń ishki mánine tanym arqyly jetýdi moıyndamaıdy. Fılosofıada agnostısızmniń kórnekti ókilderi D.Iým men I.Kant bolyp tabylady. Bulardyń qorytyndy pikiri: agnostık pikirden ary aspaıdy, olar qubylystyń ber jaǵynda toqtap qalady, túısikterdiń ar jaǵynda qandaı da bolsyn «anyq» nárse bar dep tanýdan bas tartady.

Tanymnyń formalary men túrleri kóp. Eń aldymen tanym ǵylymı jáne ǵylymı emes dep bólinedi. Ǵylymı emes tanymnyń túrlerine kúndelikti turmystaǵy tanymdar, kórkem beıneler, dinı tanymdar t.b. jatady. Ǵylymı tanym – tanym prosesiniń negizgi túri.
Ǵylymı tanymnyń negizgi mindeti – zattar men qubylystardyń negizgi syryn, olardyń ómir súrý jáne damý zańdylyqtaryn ashý. Ǵylymı tanym negizgi eki deńgeıden turady: empırıalyq jáne teorıalyq.

Empırıalyq tanymnyń mindeti – fakti jınaý isimen aınalysý. Empırıalyq zertteý eń aldymen zertteý baǵdarlamasyn jasap, soǵan sáıkes baqylaý, eksperıment júrgizedi, jınalǵan málimetterdi saralaýdan ótkizip, túsinikteme beredi, alǵashqy jalpylaý jasaıdy.

Teorıalyq tanym – zattar men qubylystardyń mánin, zańdylyǵyn bilýge baǵyttalǵan tanym; ol asa joǵary dárejeli abstraksıalaýda iske asady: teorıalyq tanym uǵymy, kategorıa, zań, gıpoteza jáne t.b. formalarda júzege asady. Teorıalyq tanym salystyrý, analız ben sıntez, abstraksıalaý, shekteý, logıkalyq jáne tarıhı, analogıa ádisterimen júzege asady.

Joǵaryda aıtylǵan oılardy qorytyndylaı kele, mynadaı túıindi tujyrym aıtamyz: tanymnyń eki deńgeıi – empırıalyq jáne teorıalyq deńgeıleri bir-birimen dıalektıkalyq birlikte ómir súrip, áreket etedi, ıaǵnı bir-birin tolyqtyrady. Empırıalyq zertteý árdaıym teorıalyq tanymnyń aldyna jańa mindetter usyna otyrady, al tereńdeı túsken teorıalyq tanym óz tarapynan empırıalyq tanymnyń aldyna barǵan saıyn kúrdelirek mindetter qoıady, sóıtip bul jerde keri baılanystar prınsıpi áreket etedi.

Danat Janataev Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent  Nazerke Baýyrjanova Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty

---