Fızıka sabaqtarynda oqýshylardyń tanymdyq qabiletterin damytýdaǵy shyǵarmashylyq jumystyń máni
Fızıka sabaqtarynda oqýshylardyń tanymdyq qabiletterin damytýdaǵy shyǵarmashylyq jumystyń máni.
Pavlodar oblysy, Ertis aýyly,
№2 Ertis JOBBM - niń fızıka páni muǵalimi.
Mambetova Gúlsim Madenıqyzy
Qazirgi zamanda bilim sapasyn arttyrý ár muǵalimnen shyǵarmashylyqpen jumys jasaýdy, sapaly, tereń bilim men iskerlikti talap etedi. Oqýshylarǵa tereń de tıanaqty bilim berý, shyǵarmashylyqpen jumys istetý jáne keńinen oılaýǵa qabiletti bolýy n damytý - muǵalimniń basty maqsaty. Bul maqsatty júzege asyrý muǵalimniń sheberligine túrli ádis - tásilderdi tıimdi paıdalanýǵa baılanysty. Osy maqsattardy júzege asyrǵanda oqýshynyń pánge degen qyzyǵýshylyǵy, tanymdyq belsendiligi men izdempazdyǵy artady.
Oqý tanymdyq qyzmeti barysynda oqýshylar qajetti kólemdegi bilimdi ıgerip qana qoımaı, tanymdyq qabileti men shyǵarmashylyq oılaýy da damytylady.
Tanymdyq shyǵarmashylyqty damytýdy úsh kezeńge bólýge bolady. Birinshi kezeń - oılaýdyń óz betinshe belsendiligi, shyǵarmashylyq qabiletine qolaıly jaǵdaı jasaý. Oqýshynyń sabaqty qabyldaýy, zeıin, este saqtaý qabiletteri.
Ekinshi kezeń – jańa uǵymdardy qalyptastyrý maqsatynda oı qyzmetin uıymdastyrý. Buǵan jańa sabaq boıynsha naqty túsinikteme, anyqtama, formýla, tujyrymdama kiredi.
Úshinshi kezeń – túsindirilgen taqyryptyń praktıkalyq mánin ashyp kórsetý nemese túsindirý. Ony ǵylymmen baılanystyra turyp, ǵylymnyń sońǵy jańalyqtaryn, jetistikterin baıandaý.
Oqýshylardyń oqý - tanym belsendiligin arttyrý oqý júıesin olardyń óz betinshe tanymdyq yntasy men shyǵarmashylyq qabiletin damytatyndaı etip uıymdastyrý degen sóz. Shyǵarmashylyq tanym qabiletiniń artýy úshin muǵalim men oqýshynyń shyǵarmashylyq izdenýleri ózara ushtasýy qajet. Shyǵarmashylyq qyzmetke jatatyn jańa bilim alýǵa baǵyttalǵan zertteýshilik qyzmetiniń nátıjesi – zerttelinetin obekti nemese onyń aralyq obektileri. Zertteýshilik proses barysynda oqýshylar belgili bir faktiler men qubylystarǵa beriletin túsiniktemeler men dáleldeýlerdi óz betinshe izdestirip, túsinýine týra keledi. Oqý zertteýshilik qyzmette oqýshylar tapsyrmanyń oryndalýyna jáne oryndaýǵa qajetti bilim deńgeıine jetkilikti ekendigine senimdi bolady. Oqý zertteýshilik qyzmetinde sonymen qatar yntalandyrýshy qosymsha sebep bar. Ol – esep shyǵarýdan rýhanı qanaǵattanýy men estetıkalyq lázzat alýy jáne zertteý maqsatyna jetý múmkinshiligine senimdi bolý. Oqý materıalynyń mańyzdysyn bólip alý, dáleldeý jáne t. b. úıretý oqýshylardyń mańyzdy oı qorytýlardy jasaı alýyna tárbıeleıdi.
Oqýshylardyń tanymdyq qabiletin damytý úshin tanymdyq izdempazdyǵyn qalyptastyrý qajet. Tanymdyq izdempazdyq dep – árbir oqýshynyń tanymǵa degen turaqty qulshynysyn, demek bar kúshin, yntasy men jigerin óz bilim dárejesin kóterýge jumsaýyn aıtamyz.
Oqytý prosesi shyǵarmashylyqpen uıymdastyrylsa, onda oqýshylardyń bilim dárejesi muǵalim aıtqan sózderden emes, ózderiniń izdenýi jáne de esep shyǵarý ádisterin izdeý arqyly qalyptasady.
Oqýshy nazaryn aýdaratyn, oıyna túrtki bolatyn fızıka týraly qyzyqty materıaldar, derekter jınaqtaý, sózjumbaqtar, rebýs, maqal - mátelder, skanvordtar qurastyrý. Oqýshylarǵa tapsyrmany sabaqtan tys ýaqytta, úıirme jumystary kezinde, qosymsha sabaqtarda bergen tıimdi. Sebebi, oqýshy óz betimen jumys jasap izdenedi.
Teorıa men praktıkanyń ózara áserin tanymdyq áreketke saı tolyqtyryp otyrý úshin esepterdi óz betinshe tanymdyq maqsatta quramyn. Sonymen qatar oqýshylardyń yntasyn fızıka pánine burý úshin pánge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatatyndaı, izdenýshilikke jeteleıtin qyzyqty faktilerge negizdelgen 7 - 8 synyp oqýshylaryna arnalǵan esepter jınaǵyn usynyp otyrmyn.
MEHANIKA. QOZǴALYS.
1. Qazirgi kezdegi qysqa qashyqtyqqa júgiretin chempıondardyń jyldamdyǵy 100 m - di 10 s júgirip ótedi. Belgili qazaqstandyq sportshy A. Tuıaqov 100 m qashyqtyqty 9 s - ta júgirip ótip álem chempıony boldy. Onyń jyldamdyǵyn km/saǵ túrinde kórsetińder.
2. 2011 jyldyń jeltoqsany. Qazaq geografıa qoǵamynyń bes adamdyq ekspedısıalyq toby ońtústik polúske avtokólikpen jetti. Olar 2308 shaqyrym joldy mashınanyń benzınin qatyrmaı, 108 saǵatta júrip ótken. Bul ekspedısıa «Ońtústik polúske qurlyq arqyly jetken eń tez ortasha jyldamdyqtaǵy sapar» retinde Gınnestiń rekordtar kitabyna engizildi. Osy ortasha jyldamdyq qandaı?
3. Búginde elý jasqa tolǵan Marat Jylanbaev Eýropanyń eń bıik shyńy Elbrýsqa (5642 metr) marafondyq júgirispen jeti kúnde júgirip shyqqan. 1992 jyly 20 kúnde myń shaqyrymnan asatyn Qaraqum shólin, 1993 jyly jıyrma tórt kúnde qara qurlyqtaǵy Sahara shólin (1700 shaqyrym) kesip ótken. Osy jyly bul jetistigimen shektelip qana qoımaı, myń jarym shaqyrymdyq Úlken Vıktorıa shólin de baǵyndyrdy. 1994 jyly on bes kúnniń ishinde Mohava shólin (1218 shaqyrym) sharlap shyqty. Mine, osy jetistikteriniń arqasynda qazaq marafonshysynyń esimi «Gınnestiń rekordtar kitabyna» jeti márte jazylǵan. Qazir Marat Jylanbaev Ekibastuz qalasynda turady. Onyń barlyq ótken jolynyń uzyndyǵy qansha?
4. 1977 jyly Nıderlandyda 1 km dıstansıada jarysýda eki motosıklshi jyldamdyqtan Dúnıejúzilik rekord ornatqan. Jarysý 16, 68 s - qa sozylsa, ortasha qozǵalys jyldamdyǵy qandaı bolǵan?
5. 1937 jyly Keńes ushaǵy ANT - 25 (Chkalov ekıpajy) Máskeýden AQSH - qa qonbastan ushyp bardy. Ol 63 saǵ 16 mın ishinde 9130 km jer ushty. Ushýdyń ortasha jyldamdyǵyn tabyńdar.
6. Keńestik ǵaryshtyq raketa Jerden Aıǵa deıin ushqanda 410 000 km araqashyqtyqty 38, 5 saǵ ushqan. Ǵaryshkemeniń ortasha jyldamdyǵyn tabyńdar.
7. 1884 jyly AQSH - ta «Vashıngton» eskertkishiniń qurylysy aıaqtalǵanda bıiktigi 169 m bolǵan. Sodan beri ol 12, 7 sm/jyl ortasha jyldamdyqpen jerge batyp bara jatyr. Qansha ýaqyttan soń ol jermen birdeı bolyp tegisteledi?
8. Dúnıejúziniń birinshi ǵaryshkeri Iý. A. Gagarınniń «Vostok» ǵarysh kemesimen ushýy 89, 1 mınýtqa sozyldy. Eger osy ǵaryshkemesi 28 000 km/saǵ jyldamdyqpen ushqan bolsa, osy ýaqyt ishinde qansha jol júredi?
9. Eń uzaq qonýsyz reısti avıamarshrýt Los - Anjels – Sıdneı 12 050 km - di quraıdy jáne 14 saǵ 50 mın sozyldy. Ortasha jyldamdyq qandaı bolǵan? Anglıadaǵy eń jedel órt sóndirýshi mashınasynyń jyldamdyǵy 20, 13 km/saǵ, osy aralyqty tez óter me edi?
10. Sovet Odaǵynyń kónkıshisi I. Jelezovskıı 1987 jyly 1500 m - ge júgirýden, sol aralyqty 1 mın 52, 5 s - ta ótip, dúnıejúzilik rekord jasady. Onyń júgirgen kezdegi ortasha jyldamdyǵyn esepteńder.
11. Birinshi ǵaryshtyq jyldamdyq 8 km/s - qa teń. Osyndaı jyldamdyqpen ushqan raketa 1 mın ishinde qandaı qashyqtyqta bolady?
12. AQSH - ta dırıjabldiń eń uzaq ushýy 264 saǵ 12 mın sozylǵan. Ol 15 205 km - di ushyp ótken. Jyldamdyǵy 270 km/saǵ shapshań - suńqar máreden birge ushyrylsa, ony qýyp jete alar ma edi?
13. 1987 jyly Tokıoda jalǵyz aıaqty velosıpedpen jyldamdyqtan álemdik rekord ornatylǵan. Eger sportsmen 100 m dıstansıany 13, 7 s ótetin bolsa, ol qandaı ortasha jyldamdyqpen qozǵalǵan?
14. Qazaqstandyqtar K. Orlov jáne S. Makarenko Ońtústik polúske avtomobılmen tez jetý jyldamdyǵynan jańa álemdik rekord ornatty. Qazaqstandyq komanda 2 308 km marshrýtty 108 saǵatta ótken bolsa, olardyń ortasha jyldamdyǵy qandaı bolǵan?
15. Eń uzyn temir joldy LEGO - dan Roskılle qalasynyń turǵyny Henrık Lúdvıgsen salǵan. Onyń oıynshyq jolynyń relsiniń uzyndyǵy 4 000 m, mını - poezd osy joldy 3 saǵatta ótedi. Mını - poezdiń ortasha jyldamdyǵy qandaı?
Eń uzyn oıynshyq temir jol – 4 km Eń uzyn kópirdiń uzyndyǵy – 42, 5 km
16. Qytaıda Álemdegi eń uzyn kópirdiń qurylysy aıaqtaldy. 4 jyl boıy salynǵan kópir Shandýn provınsıasyndaǵy Sındao qalasyn Shyǵys Qytaıdyń Hýangdao aýdanymen qosady. Jańa kópirdiń uzyndyǵy – 42, 5 km, ol Londondaǵy Temza ózeniniń Taýer kópirinen 174 ese uzyn. Taýer kópiriniń uzyndyǵy qandaı?
17. Eń jyldam júgiretin jyrtqysh ań – gepard. Qysqa qashyqtyqta ol jyldamdyǵyn 112 km/saǵ - qa deıin arttyra alady. Gepardyń jyldamdyǵyn 30 m/s jyldamdyqpen qozǵalatyn avtomobılmen salystyryńdar.
18. Núrek sý elektr stansıasynda sý 275 m bıiktikten qulap aǵady. Árbir sekýnd saıyn GES - tiń bir týrbınasynan 155 m3 sý aǵyp ótedi. Bul týrbınada 1s ishinde qansha energıa jumsalady?
KÚSH. QYSYM KÚSHİ.
1. 2012 jyly London olımpıadasynda chempıon atanǵan aýyr atlet Ilá Ilın 418 kelilik ziltemirdi kóterip, álem rekordyn ornatqanyn bilemiz. Sol nátıje álemdik kórsetkish dep rekordtar kitabyna endi. Ilá Ilınniń ózine arnaıy sertıfıkat tapsyryldy. Onyń kótergen júginiń salmaǵy qandaı? Ilá Ilınniń massasy 70 kg bolsa, óz salmaǵynan qansha ese artyq júk kótergen?
2. Qazaqstandyq aýyr atlet Ilá Ilın birinshi jattyǵýda 233 kg ziltemirdi serpe kóterip álemdik rekordty jańartsa, julqa tartýda 185 kg ziltemirdi kótergen. Onyń kótergen ziltemirleriniń salmaǵy qandaı?
3. Qazaqstandyq aýyr atlet Maııa Maneza 2010 jyly Túrkıanyń Antalá qalasynda ótken álem chempıonatynda 63 keli salmaq dárejesinde álem chempıony atandy. Ol osy saıysta 143 kelilik ziltemirdi serpe kóterip, álem rekordyn jańartty. Sportshynyń bul nátıjesi «Gınnestiń rekordtar kitabyna» endi. Onyń kótergen ziltemirleriniń salmaǵy qandaı?
4. Dúnıe júzindegi eń iri qus – Afrıka túıequsy, onyń massasy 90 kg - ǵa deıin bolady. Túıequstyń salmaǵyn anyqtańdar jáne ony salmaǵy 2 g - ǵa teń eń kishkentaı qus kolıbranyń salmaǵymen salystyryńdar.
5. Shynjyr tabandy DT - 75M traktorynyń massasy 6610 kg, al onyń eki shynjyr tabanynyń tireý aýdany 1, 4 m2. Osy traktordyń topyraq betine túsiretin qysymyn anyqtańdar.
6. Gıeron patshasynyń altyn tájiniń aýadaǵy salmaǵy 20 N, al sýdaǵy salmaǵy 18, 75 N bolsyn. Táj zatynyń tyǵyzdyǵy qandaı? Altynǵa tek kúmis qosylǵan dep boljap, tájdiń quramynda qansha altyn, qansha kúmis baryn tabyńdar. Altynnyń ortasha tyǵyzdyǵy 2•104kg/m3, al kúmistiki 1•104kg/m3.
7. Massasy 5, 84 Megatonna Heops pıramıdasynyń fýndamentiniń aýdany 5 ga. Fýndamentke túsiriletin qysym qansha?
8. Eń qýatty jerqazǵysh qurylǵy Nıderlandyda 35 m tereńdikten 20 000 t qumdy 1 saǵ shyǵarady. Onyń qýaty qandaı?
(1, 9 MVt)
9. Eń qýatty býksır, 1989 jyly SSSR - de jasalǵan, ol 2500 kN tartý kúshinde 24 480 at kúshine teń qýat óndiredi. Onyń qozǵalys jyldamdyǵy qandaı?
10. Eń aýyr fransýz tankisiniń ekıpajy 13 adamnan turady. Tanktiń eki dvıgateliniń qýaty 250 at kúshine teń jáne 12 km/saǵ jyldamdyq óndiredi. Onyń tartý kúshi qandaı?
(110, 4 kN)
11. 1990 jyly Fransıada bir adam tisimen massasy 281, 5 kg júkti 17 sm bıiktikke kótergen. Osy kezde qansha jumys istelgen?
(479 Dj)
12. 1989 jyly Uly Brıtanıada rekordsmen jalpy massasy 367, 7 t júkti 2 m bıiktikke 24 saǵatta shyǵarǵany tirkelgen. Onyń óndirgen ortasha qýaty qansha?
13. Eń bıik qozǵalǵysh kran «Rozenkrans K - 10001» 30 t júkti 160 m bıiktikke 7, 2 km/saǵ jyldamdyqpen shyǵara alady. Ol qandaı jumys atqarady jáne qansha qýat óndiredi?
(47 MDj, 588 kVt)
14. Eń úlken maısham 1987 jyly Stokgolmde jasalǵan. Onyń dıametri 2, 59 m jáne massasy 89 867 kg. Eger balaýyzdyń tyǵyzdyǵy 700 kg/m3 bolsa, onyń bıiktigi qandaı bolǵan?
15. Eń uzyn telefon kabeli Kanada men Avstralıa arasyna tartylǵan, onyń uzyndyǵy 15 151 km. Eger onyń ótkizgishiniń kóldeneń qımasy 7, 3 sm3 bolsa, ony daıyndaýǵa qansha mys ketken?
16. Moskvadaǵy eń úlken muz aıdyny «Olımpııskıı»- diń aýdany 8 064 m2. Oǵan 1 mln lıtr sý quıǵanda, qandaı qalyńdyqtaǵy muz qabatyn alýǵa bolady?
17. Álemde eń birinshi radıogramny 1896 jyly orys ónertapqyshy A. S. Popov 250 m qashyqtyqtan jibergen. Osy araqashyqtyqty radıosıgnal qansha ýaqytta ótken?
18. Eń kishkentaı reaktıvti AQSH ushaǵynyń massasy 196 kg, jyldamdyǵy 450 km/saǵ. Eger Atlant muhıtynyń ústimen 7 saǵ ushqanda onyń oryn aýystyrýy qandaı bolady? Onyń ushý kezindegi kınetıkalyq energıasy qandaı?
(jaýaby: 3150 km, 1, 5 MDj)
ENERGIA. KINETIKALYQ JÁNE POTENSIALYQ ENERGIALAR.
1. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta Keńester Odaǵynyń Batyry ataǵyn eki márte alǵan áýe polkynyń komandıri Talǵat Bıgeldınov basqarǵan shabýyldaýshy – shtýrmovık «IL - 2» - niń jalpy massasy 2000 kg, ushý bıiktigi 5 km, jyldamdyǵy 360 km/saǵ. Ushaqtyń Jermen salystyrǵandaǵy kınetıkalyq energıasy jáne kóterý kúshi nege teń?
Batyrdyń massasy t =70 kg bolsa, Jermen jáne óz ushaǵymen salystyrǵandaǵy potensıaldyq energıasy qandaı?
2. 1986 jyly «Tbılısı» avıakreıserine «MIG - 29K» dybystan jyldam ushatyn ushaǵyn qondyryp, sol kemeden álemde tuńǵysh ret tramplınnen ushyp shyqty. Osy erligi úshin T. Áýbákirovtiń esimi Gınestiń rekordtar kitabyna jazyldy. Sonymen qatar dybystan da jyldam ushatyn qazirgi «Sý - 27» jáne «MıG - 15» ıstrebıtel ushaqtaryn kemege qondyrdy jáne 50 - den astam jańa ushaqtardy synaqtan ótkizdi. Osyndaı ómirine asa qaýipti synaqtardy júzege asyrǵany úshin er júrek jigitke Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi.
Talǵat Áýbákirov.
3. «Sý - 27»- niń jalpy massasy 10 000 kg, ushý bıiktigi 20 km, jyldamdyǵy 3600 km/saǵ. Ushaqtyń Jermen salystyrǵandaǵy kınetıkalyq energıasy jáne kóterý kúshi nege teń? Eger ushqyshtyń massasy t =70 kg bolsa, Jermen jáne óz ushaǵymen salystyrǵandaǵy potensıaldyq energıasy qandaı?
4. 1988 jyly jasalǵan óte jeńil AQSH ushaǵynyń massasy 111 kg, jyldamdyǵy 305, 8 km/saǵ bolǵan. Onyń ushý kezindegi kınetıkalyq energıasy qandaı bolǵan? Eni 7335 km Tynyq muhıtty qansha ýaqytta ushyp ótedi?
5. 1989 jyly SSSR - de jasalǵan massasy 508 t eń úlken ushaq 156, 3 t júkti 12, 41 km bıiktikke kótere alatyn bolǵan. Osy bıiktikte ushaqtyń potensıaldyq energıasy jáne kóterý kúshi nege teń?
(jaýaby: 6, 5 MN, 80873 MDj)
6. Eń kishkentaı reaktıvti AQSH ushaǵynyń massasy 196 kg, jyldamdyǵy 450 km/saǵ. Eger Atlant muhıtynyń ústimen 7 saǵ ushqanda onyń oryn aýystyrýy qandaı bolady? Onyń ushý kezindegi kınetıkalyq energıasy qandaı?
(jaýaby: 3150 km, 1, 5 MDj)
7. 1989 jyly Uly Brıtanıada rekordsmen jalpy massasy 367, 7 t júkti 2 m bıiktikke 24 saǵatta shyǵarǵany tirkelgen. Onyń óndirgen ortasha qýaty qansha?
8. Eń bıik qozǵalǵysh kran «Rozenkrans K - 10001» 30 t júkti 160 m bıiktikke 7, 2 km/saǵ jyldamdyqpen shyǵara alady. Ol qandaı jumys atqarady jáne qansha qýat óndiredi?
(47 MDj, 588 kVt)
JYLÝ MÓLSHERİ.
1. Kremldiń Almaz fondynda «Attyń basy» dep atalǵan taza altyn tas saqtaýly. Eger ony tolyq balqytýǵa 938 kDj jylý qajet bolsa, onda ol altyn tastyń massasy qandaı?
2. Massasy 9, 3 kg, 150S temperatýradaǵy «Túıe» dep atalǵan taza altyn tasty qaıta balqytýǵa 1892 kDj jylý qajet bolsa, altynnyń balqý temperatýrasy qandaı?
3. 1990 jyly Alýshta qazba jumystarynda jalpy massasy 3, 5 kg 17 kúmis quıma tabylǵan. Bastapqy temperatýrasy 5 0S dep alyp, ony balqytýǵa qajetti energıany anyqtańyz.
4. 1968 jyly Blagovesenskide eń iri burshaq jaýǵan, onyń 0 0S temperatýradaǵy massasy 400 - 600 g. Odan 200S sý alý úshin qansha spırt jaǵý kerek? Spırttiń menshikti janý jylýy 27 MDj/kg.
Pavlodar oblysy, Ertis aýyly,
№2 Ertis JOBBM - niń fızıka páni muǵalimi.
Mambetova Gúlsim Madenıqyzy
Qazirgi zamanda bilim sapasyn arttyrý ár muǵalimnen shyǵarmashylyqpen jumys jasaýdy, sapaly, tereń bilim men iskerlikti talap etedi. Oqýshylarǵa tereń de tıanaqty bilim berý, shyǵarmashylyqpen jumys istetý jáne keńinen oılaýǵa qabiletti bolýy n damytý - muǵalimniń basty maqsaty. Bul maqsatty júzege asyrý muǵalimniń sheberligine túrli ádis - tásilderdi tıimdi paıdalanýǵa baılanysty. Osy maqsattardy júzege asyrǵanda oqýshynyń pánge degen qyzyǵýshylyǵy, tanymdyq belsendiligi men izdempazdyǵy artady.
Oqý tanymdyq qyzmeti barysynda oqýshylar qajetti kólemdegi bilimdi ıgerip qana qoımaı, tanymdyq qabileti men shyǵarmashylyq oılaýy da damytylady.
Tanymdyq shyǵarmashylyqty damytýdy úsh kezeńge bólýge bolady. Birinshi kezeń - oılaýdyń óz betinshe belsendiligi, shyǵarmashylyq qabiletine qolaıly jaǵdaı jasaý. Oqýshynyń sabaqty qabyldaýy, zeıin, este saqtaý qabiletteri.
Ekinshi kezeń – jańa uǵymdardy qalyptastyrý maqsatynda oı qyzmetin uıymdastyrý. Buǵan jańa sabaq boıynsha naqty túsinikteme, anyqtama, formýla, tujyrymdama kiredi.
Úshinshi kezeń – túsindirilgen taqyryptyń praktıkalyq mánin ashyp kórsetý nemese túsindirý. Ony ǵylymmen baılanystyra turyp, ǵylymnyń sońǵy jańalyqtaryn, jetistikterin baıandaý.
Oqýshylardyń oqý - tanym belsendiligin arttyrý oqý júıesin olardyń óz betinshe tanymdyq yntasy men shyǵarmashylyq qabiletin damytatyndaı etip uıymdastyrý degen sóz. Shyǵarmashylyq tanym qabiletiniń artýy úshin muǵalim men oqýshynyń shyǵarmashylyq izdenýleri ózara ushtasýy qajet. Shyǵarmashylyq qyzmetke jatatyn jańa bilim alýǵa baǵyttalǵan zertteýshilik qyzmetiniń nátıjesi – zerttelinetin obekti nemese onyń aralyq obektileri. Zertteýshilik proses barysynda oqýshylar belgili bir faktiler men qubylystarǵa beriletin túsiniktemeler men dáleldeýlerdi óz betinshe izdestirip, túsinýine týra keledi. Oqý zertteýshilik qyzmette oqýshylar tapsyrmanyń oryndalýyna jáne oryndaýǵa qajetti bilim deńgeıine jetkilikti ekendigine senimdi bolady. Oqý zertteýshilik qyzmetinde sonymen qatar yntalandyrýshy qosymsha sebep bar. Ol – esep shyǵarýdan rýhanı qanaǵattanýy men estetıkalyq lázzat alýy jáne zertteý maqsatyna jetý múmkinshiligine senimdi bolý. Oqý materıalynyń mańyzdysyn bólip alý, dáleldeý jáne t. b. úıretý oqýshylardyń mańyzdy oı qorytýlardy jasaı alýyna tárbıeleıdi.
Oqýshylardyń tanymdyq qabiletin damytý úshin tanymdyq izdempazdyǵyn qalyptastyrý qajet. Tanymdyq izdempazdyq dep – árbir oqýshynyń tanymǵa degen turaqty qulshynysyn, demek bar kúshin, yntasy men jigerin óz bilim dárejesin kóterýge jumsaýyn aıtamyz.
Oqytý prosesi shyǵarmashylyqpen uıymdastyrylsa, onda oqýshylardyń bilim dárejesi muǵalim aıtqan sózderden emes, ózderiniń izdenýi jáne de esep shyǵarý ádisterin izdeý arqyly qalyptasady.
Oqýshy nazaryn aýdaratyn, oıyna túrtki bolatyn fızıka týraly qyzyqty materıaldar, derekter jınaqtaý, sózjumbaqtar, rebýs, maqal - mátelder, skanvordtar qurastyrý. Oqýshylarǵa tapsyrmany sabaqtan tys ýaqytta, úıirme jumystary kezinde, qosymsha sabaqtarda bergen tıimdi. Sebebi, oqýshy óz betimen jumys jasap izdenedi.
Teorıa men praktıkanyń ózara áserin tanymdyq áreketke saı tolyqtyryp otyrý úshin esepterdi óz betinshe tanymdyq maqsatta quramyn. Sonymen qatar oqýshylardyń yntasyn fızıka pánine burý úshin pánge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatatyndaı, izdenýshilikke jeteleıtin qyzyqty faktilerge negizdelgen 7 - 8 synyp oqýshylaryna arnalǵan esepter jınaǵyn usynyp otyrmyn.
MEHANIKA. QOZǴALYS.
1. Qazirgi kezdegi qysqa qashyqtyqqa júgiretin chempıondardyń jyldamdyǵy 100 m - di 10 s júgirip ótedi. Belgili qazaqstandyq sportshy A. Tuıaqov 100 m qashyqtyqty 9 s - ta júgirip ótip álem chempıony boldy. Onyń jyldamdyǵyn km/saǵ túrinde kórsetińder.
2. 2011 jyldyń jeltoqsany. Qazaq geografıa qoǵamynyń bes adamdyq ekspedısıalyq toby ońtústik polúske avtokólikpen jetti. Olar 2308 shaqyrym joldy mashınanyń benzınin qatyrmaı, 108 saǵatta júrip ótken. Bul ekspedısıa «Ońtústik polúske qurlyq arqyly jetken eń tez ortasha jyldamdyqtaǵy sapar» retinde Gınnestiń rekordtar kitabyna engizildi. Osy ortasha jyldamdyq qandaı?
3. Búginde elý jasqa tolǵan Marat Jylanbaev Eýropanyń eń bıik shyńy Elbrýsqa (5642 metr) marafondyq júgirispen jeti kúnde júgirip shyqqan. 1992 jyly 20 kúnde myń shaqyrymnan asatyn Qaraqum shólin, 1993 jyly jıyrma tórt kúnde qara qurlyqtaǵy Sahara shólin (1700 shaqyrym) kesip ótken. Osy jyly bul jetistigimen shektelip qana qoımaı, myń jarym shaqyrymdyq Úlken Vıktorıa shólin de baǵyndyrdy. 1994 jyly on bes kúnniń ishinde Mohava shólin (1218 shaqyrym) sharlap shyqty. Mine, osy jetistikteriniń arqasynda qazaq marafonshysynyń esimi «Gınnestiń rekordtar kitabyna» jeti márte jazylǵan. Qazir Marat Jylanbaev Ekibastuz qalasynda turady. Onyń barlyq ótken jolynyń uzyndyǵy qansha?
4. 1977 jyly Nıderlandyda 1 km dıstansıada jarysýda eki motosıklshi jyldamdyqtan Dúnıejúzilik rekord ornatqan. Jarysý 16, 68 s - qa sozylsa, ortasha qozǵalys jyldamdyǵy qandaı bolǵan?
5. 1937 jyly Keńes ushaǵy ANT - 25 (Chkalov ekıpajy) Máskeýden AQSH - qa qonbastan ushyp bardy. Ol 63 saǵ 16 mın ishinde 9130 km jer ushty. Ushýdyń ortasha jyldamdyǵyn tabyńdar.
6. Keńestik ǵaryshtyq raketa Jerden Aıǵa deıin ushqanda 410 000 km araqashyqtyqty 38, 5 saǵ ushqan. Ǵaryshkemeniń ortasha jyldamdyǵyn tabyńdar.
7. 1884 jyly AQSH - ta «Vashıngton» eskertkishiniń qurylysy aıaqtalǵanda bıiktigi 169 m bolǵan. Sodan beri ol 12, 7 sm/jyl ortasha jyldamdyqpen jerge batyp bara jatyr. Qansha ýaqyttan soń ol jermen birdeı bolyp tegisteledi?
8. Dúnıejúziniń birinshi ǵaryshkeri Iý. A. Gagarınniń «Vostok» ǵarysh kemesimen ushýy 89, 1 mınýtqa sozyldy. Eger osy ǵaryshkemesi 28 000 km/saǵ jyldamdyqpen ushqan bolsa, osy ýaqyt ishinde qansha jol júredi?
9. Eń uzaq qonýsyz reısti avıamarshrýt Los - Anjels – Sıdneı 12 050 km - di quraıdy jáne 14 saǵ 50 mın sozyldy. Ortasha jyldamdyq qandaı bolǵan? Anglıadaǵy eń jedel órt sóndirýshi mashınasynyń jyldamdyǵy 20, 13 km/saǵ, osy aralyqty tez óter me edi?
10. Sovet Odaǵynyń kónkıshisi I. Jelezovskıı 1987 jyly 1500 m - ge júgirýden, sol aralyqty 1 mın 52, 5 s - ta ótip, dúnıejúzilik rekord jasady. Onyń júgirgen kezdegi ortasha jyldamdyǵyn esepteńder.
11. Birinshi ǵaryshtyq jyldamdyq 8 km/s - qa teń. Osyndaı jyldamdyqpen ushqan raketa 1 mın ishinde qandaı qashyqtyqta bolady?
12. AQSH - ta dırıjabldiń eń uzaq ushýy 264 saǵ 12 mın sozylǵan. Ol 15 205 km - di ushyp ótken. Jyldamdyǵy 270 km/saǵ shapshań - suńqar máreden birge ushyrylsa, ony qýyp jete alar ma edi?
13. 1987 jyly Tokıoda jalǵyz aıaqty velosıpedpen jyldamdyqtan álemdik rekord ornatylǵan. Eger sportsmen 100 m dıstansıany 13, 7 s ótetin bolsa, ol qandaı ortasha jyldamdyqpen qozǵalǵan?
14. Qazaqstandyqtar K. Orlov jáne S. Makarenko Ońtústik polúske avtomobılmen tez jetý jyldamdyǵynan jańa álemdik rekord ornatty. Qazaqstandyq komanda 2 308 km marshrýtty 108 saǵatta ótken bolsa, olardyń ortasha jyldamdyǵy qandaı bolǵan?
15. Eń uzyn temir joldy LEGO - dan Roskılle qalasynyń turǵyny Henrık Lúdvıgsen salǵan. Onyń oıynshyq jolynyń relsiniń uzyndyǵy 4 000 m, mını - poezd osy joldy 3 saǵatta ótedi. Mını - poezdiń ortasha jyldamdyǵy qandaı?
Eń uzyn oıynshyq temir jol – 4 km Eń uzyn kópirdiń uzyndyǵy – 42, 5 km
16. Qytaıda Álemdegi eń uzyn kópirdiń qurylysy aıaqtaldy. 4 jyl boıy salynǵan kópir Shandýn provınsıasyndaǵy Sındao qalasyn Shyǵys Qytaıdyń Hýangdao aýdanymen qosady. Jańa kópirdiń uzyndyǵy – 42, 5 km, ol Londondaǵy Temza ózeniniń Taýer kópirinen 174 ese uzyn. Taýer kópiriniń uzyndyǵy qandaı?
17. Eń jyldam júgiretin jyrtqysh ań – gepard. Qysqa qashyqtyqta ol jyldamdyǵyn 112 km/saǵ - qa deıin arttyra alady. Gepardyń jyldamdyǵyn 30 m/s jyldamdyqpen qozǵalatyn avtomobılmen salystyryńdar.
18. Núrek sý elektr stansıasynda sý 275 m bıiktikten qulap aǵady. Árbir sekýnd saıyn GES - tiń bir týrbınasynan 155 m3 sý aǵyp ótedi. Bul týrbınada 1s ishinde qansha energıa jumsalady?
KÚSH. QYSYM KÚSHİ.
1. 2012 jyly London olımpıadasynda chempıon atanǵan aýyr atlet Ilá Ilın 418 kelilik ziltemirdi kóterip, álem rekordyn ornatqanyn bilemiz. Sol nátıje álemdik kórsetkish dep rekordtar kitabyna endi. Ilá Ilınniń ózine arnaıy sertıfıkat tapsyryldy. Onyń kótergen júginiń salmaǵy qandaı? Ilá Ilınniń massasy 70 kg bolsa, óz salmaǵynan qansha ese artyq júk kótergen?
2. Qazaqstandyq aýyr atlet Ilá Ilın birinshi jattyǵýda 233 kg ziltemirdi serpe kóterip álemdik rekordty jańartsa, julqa tartýda 185 kg ziltemirdi kótergen. Onyń kótergen ziltemirleriniń salmaǵy qandaı?
3. Qazaqstandyq aýyr atlet Maııa Maneza 2010 jyly Túrkıanyń Antalá qalasynda ótken álem chempıonatynda 63 keli salmaq dárejesinde álem chempıony atandy. Ol osy saıysta 143 kelilik ziltemirdi serpe kóterip, álem rekordyn jańartty. Sportshynyń bul nátıjesi «Gınnestiń rekordtar kitabyna» endi. Onyń kótergen ziltemirleriniń salmaǵy qandaı?
4. Dúnıe júzindegi eń iri qus – Afrıka túıequsy, onyń massasy 90 kg - ǵa deıin bolady. Túıequstyń salmaǵyn anyqtańdar jáne ony salmaǵy 2 g - ǵa teń eń kishkentaı qus kolıbranyń salmaǵymen salystyryńdar.
5. Shynjyr tabandy DT - 75M traktorynyń massasy 6610 kg, al onyń eki shynjyr tabanynyń tireý aýdany 1, 4 m2. Osy traktordyń topyraq betine túsiretin qysymyn anyqtańdar.
6. Gıeron patshasynyń altyn tájiniń aýadaǵy salmaǵy 20 N, al sýdaǵy salmaǵy 18, 75 N bolsyn. Táj zatynyń tyǵyzdyǵy qandaı? Altynǵa tek kúmis qosylǵan dep boljap, tájdiń quramynda qansha altyn, qansha kúmis baryn tabyńdar. Altynnyń ortasha tyǵyzdyǵy 2•104kg/m3, al kúmistiki 1•104kg/m3.
7. Massasy 5, 84 Megatonna Heops pıramıdasynyń fýndamentiniń aýdany 5 ga. Fýndamentke túsiriletin qysym qansha?
8. Eń qýatty jerqazǵysh qurylǵy Nıderlandyda 35 m tereńdikten 20 000 t qumdy 1 saǵ shyǵarady. Onyń qýaty qandaı?
(1, 9 MVt)
9. Eń qýatty býksır, 1989 jyly SSSR - de jasalǵan, ol 2500 kN tartý kúshinde 24 480 at kúshine teń qýat óndiredi. Onyń qozǵalys jyldamdyǵy qandaı?
10. Eń aýyr fransýz tankisiniń ekıpajy 13 adamnan turady. Tanktiń eki dvıgateliniń qýaty 250 at kúshine teń jáne 12 km/saǵ jyldamdyq óndiredi. Onyń tartý kúshi qandaı?
(110, 4 kN)
11. 1990 jyly Fransıada bir adam tisimen massasy 281, 5 kg júkti 17 sm bıiktikke kótergen. Osy kezde qansha jumys istelgen?
(479 Dj)
12. 1989 jyly Uly Brıtanıada rekordsmen jalpy massasy 367, 7 t júkti 2 m bıiktikke 24 saǵatta shyǵarǵany tirkelgen. Onyń óndirgen ortasha qýaty qansha?
13. Eń bıik qozǵalǵysh kran «Rozenkrans K - 10001» 30 t júkti 160 m bıiktikke 7, 2 km/saǵ jyldamdyqpen shyǵara alady. Ol qandaı jumys atqarady jáne qansha qýat óndiredi?
(47 MDj, 588 kVt)
14. Eń úlken maısham 1987 jyly Stokgolmde jasalǵan. Onyń dıametri 2, 59 m jáne massasy 89 867 kg. Eger balaýyzdyń tyǵyzdyǵy 700 kg/m3 bolsa, onyń bıiktigi qandaı bolǵan?
15. Eń uzyn telefon kabeli Kanada men Avstralıa arasyna tartylǵan, onyń uzyndyǵy 15 151 km. Eger onyń ótkizgishiniń kóldeneń qımasy 7, 3 sm3 bolsa, ony daıyndaýǵa qansha mys ketken?
16. Moskvadaǵy eń úlken muz aıdyny «Olımpııskıı»- diń aýdany 8 064 m2. Oǵan 1 mln lıtr sý quıǵanda, qandaı qalyńdyqtaǵy muz qabatyn alýǵa bolady?
17. Álemde eń birinshi radıogramny 1896 jyly orys ónertapqyshy A. S. Popov 250 m qashyqtyqtan jibergen. Osy araqashyqtyqty radıosıgnal qansha ýaqytta ótken?
18. Eń kishkentaı reaktıvti AQSH ushaǵynyń massasy 196 kg, jyldamdyǵy 450 km/saǵ. Eger Atlant muhıtynyń ústimen 7 saǵ ushqanda onyń oryn aýystyrýy qandaı bolady? Onyń ushý kezindegi kınetıkalyq energıasy qandaı?
(jaýaby: 3150 km, 1, 5 MDj)
ENERGIA. KINETIKALYQ JÁNE POTENSIALYQ ENERGIALAR.
1. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta Keńester Odaǵynyń Batyry ataǵyn eki márte alǵan áýe polkynyń komandıri Talǵat Bıgeldınov basqarǵan shabýyldaýshy – shtýrmovık «IL - 2» - niń jalpy massasy 2000 kg, ushý bıiktigi 5 km, jyldamdyǵy 360 km/saǵ. Ushaqtyń Jermen salystyrǵandaǵy kınetıkalyq energıasy jáne kóterý kúshi nege teń?
Batyrdyń massasy t =70 kg bolsa, Jermen jáne óz ushaǵymen salystyrǵandaǵy potensıaldyq energıasy qandaı?
2. 1986 jyly «Tbılısı» avıakreıserine «MIG - 29K» dybystan jyldam ushatyn ushaǵyn qondyryp, sol kemeden álemde tuńǵysh ret tramplınnen ushyp shyqty. Osy erligi úshin T. Áýbákirovtiń esimi Gınestiń rekordtar kitabyna jazyldy. Sonymen qatar dybystan da jyldam ushatyn qazirgi «Sý - 27» jáne «MıG - 15» ıstrebıtel ushaqtaryn kemege qondyrdy jáne 50 - den astam jańa ushaqtardy synaqtan ótkizdi. Osyndaı ómirine asa qaýipti synaqtardy júzege asyrǵany úshin er júrek jigitke Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi.
Talǵat Áýbákirov.
3. «Sý - 27»- niń jalpy massasy 10 000 kg, ushý bıiktigi 20 km, jyldamdyǵy 3600 km/saǵ. Ushaqtyń Jermen salystyrǵandaǵy kınetıkalyq energıasy jáne kóterý kúshi nege teń? Eger ushqyshtyń massasy t =70 kg bolsa, Jermen jáne óz ushaǵymen salystyrǵandaǵy potensıaldyq energıasy qandaı?
4. 1988 jyly jasalǵan óte jeńil AQSH ushaǵynyń massasy 111 kg, jyldamdyǵy 305, 8 km/saǵ bolǵan. Onyń ushý kezindegi kınetıkalyq energıasy qandaı bolǵan? Eni 7335 km Tynyq muhıtty qansha ýaqytta ushyp ótedi?
5. 1989 jyly SSSR - de jasalǵan massasy 508 t eń úlken ushaq 156, 3 t júkti 12, 41 km bıiktikke kótere alatyn bolǵan. Osy bıiktikte ushaqtyń potensıaldyq energıasy jáne kóterý kúshi nege teń?
(jaýaby: 6, 5 MN, 80873 MDj)
6. Eń kishkentaı reaktıvti AQSH ushaǵynyń massasy 196 kg, jyldamdyǵy 450 km/saǵ. Eger Atlant muhıtynyń ústimen 7 saǵ ushqanda onyń oryn aýystyrýy qandaı bolady? Onyń ushý kezindegi kınetıkalyq energıasy qandaı?
(jaýaby: 3150 km, 1, 5 MDj)
7. 1989 jyly Uly Brıtanıada rekordsmen jalpy massasy 367, 7 t júkti 2 m bıiktikke 24 saǵatta shyǵarǵany tirkelgen. Onyń óndirgen ortasha qýaty qansha?
8. Eń bıik qozǵalǵysh kran «Rozenkrans K - 10001» 30 t júkti 160 m bıiktikke 7, 2 km/saǵ jyldamdyqpen shyǵara alady. Ol qandaı jumys atqarady jáne qansha qýat óndiredi?
(47 MDj, 588 kVt)
JYLÝ MÓLSHERİ.
1. Kremldiń Almaz fondynda «Attyń basy» dep atalǵan taza altyn tas saqtaýly. Eger ony tolyq balqytýǵa 938 kDj jylý qajet bolsa, onda ol altyn tastyń massasy qandaı?
2. Massasy 9, 3 kg, 150S temperatýradaǵy «Túıe» dep atalǵan taza altyn tasty qaıta balqytýǵa 1892 kDj jylý qajet bolsa, altynnyń balqý temperatýrasy qandaı?
3. 1990 jyly Alýshta qazba jumystarynda jalpy massasy 3, 5 kg 17 kúmis quıma tabylǵan. Bastapqy temperatýrasy 5 0S dep alyp, ony balqytýǵa qajetti energıany anyqtańyz.
4. 1968 jyly Blagovesenskide eń iri burshaq jaýǵan, onyń 0 0S temperatýradaǵy massasy 400 - 600 g. Odan 200S sý alý úshin qansha spırt jaǵý kerek? Spırttiń menshikti janý jylýy 27 MDj/kg.
You Might Also Like
