InfoHub Logo

1926 jyldyń jazynda (ıýn aıynyń aıaǵy bolýǵa tıis) men Qyzyljar (Petropavl) qalasynan Qyzylordaǵa aýyssam, ádettenbegen adamǵa, bul qalanyń aýa raıy kúıip tur eken. Qalada jan-saıa, tek, túngi mezgilderde ǵana tabylady: ińirden bastap kún shyqqanǵa deıin aýa salqyndaıdy da, kúndiz kóıleksheń áreń júretin jurt, keıbir keshterde kostúm kıedi. Salqyn túnde serýendeıtin jurttyń júrer jeri, — kósheler, ásirese, — Karl Marks, Lenın atalatyn kósheler, óıtkeni — ol kezde, osy eki kósheniń ǵana boıyndaǵy úılerdiń qaqpasyna maı shamnyń fonarlary ilinip, kómeski bolsa da keshege sáýle túsedi, ózge kóshelerdiń bári de tastaı qarańǵy. Qyzylordada ol kezde, biri — «Jańa», biri — «Eski» atalatyn eki baqsha bar, biraq keshke jaryǵy bolmaǵandyqtan, kúndiz bolmasa, túnde ol baqshalarǵa jurt aıaǵyn attap baspaıdy. Oǵan sebep «urylar júredi» degen qaýesettiń taraýy. Jurtpen birge serýenge shyǵatyn men, ýaqytymnyń denin kóbinese Sáken Seıfýllınniń, qasynda ótkizem. Oǵan sebep: birinshiden, Sákenniń kúldirgi áńgimeleri kóp jáne qyzyq bolady; ekinshiden, sol qyzyq áńgimelerdi tyńdaýǵa joldas-joralary kóp jınalady. Jınalyp serýendegen, aýyzdary kúlkiden jıylmaǵan jurt, kóbinese, tań ata tarqasady.

Biraq, bundaı kompanıa kún saıyn bola bermeıdi. Keıbir keshterde Sáken etene bolyp ketken azyn-aýlaq joldastarymen ǵana serýendeıdi, sonda, kóbirek júretin adamnyń bireýi Marks pen Lenın buryshyndaǵy eńsesi bıik, qysh (kirpish) úıde turatyn Sákenniń qaqpa qasyndaǵy kórshisi — Felbaým atalatyn ergejeıli jebireı. Bul adam asa sheber saǵatshy. Boıynyń bıiktigi 75 santımetrdeı ǵana onyń minezi meılinshe tákappar. Ol Sákennen basqa jurttyń kóbin mensinbeıtiń «jas jazýshymyz» deıtin bizderge pysqyra qaraıtyn sózderi túıeden túskendeı iri adam. Ózi qoltoqpaqtaı bola tura, áıeli bıik boıly, semiz, deneli adamnan alǵan. Felbaým kóshege shyqsa, áıeli qasynan qalmaıdy jóne únemi qoltyqtap júredi, sonda, qolynyń basy, eriniń qoltyǵyna áreń jetedi. Sáken keıbir keshterin Felbaýmmen jáne onyń áıelimen birge ótkizip serýendeıdi. Áıeli Felbaýmdy sol jaǵynan qoltyqtaıdy, Sáken oń jaǵynda júredi. Jasynyń úlkendiginen be, kórshiliginen be, tákapparlyǵynan ba — Felbaým Sákenmen «sen» dep sóılesip, qaıdaǵy bir memlekettik, ǵylymdyq, nemese. estetıkalyq jaılardy áńgimelesip ketedi. Felbaýmnyń minezderin kórý, áńgimelerin tyńdaý maǵan da asa qyzyq bop, Sákenmen serýenge shyqqan shaqtarynda qasynan qalmaımyn. Felbaýmnyń tákapparlyǵy sondaı — eger Sáken atap shaqyrmasa, úıine bas suqpaı keshede ǵana kezdesedi. Kúlkishil, syqaqqoı Sáken, Felbaýmdy minez-qylyqtaryn qyzyq kórip ertedi de, kózine eshbir syr bildirmeı, tek, ońashada ǵana «alaı-bylaı» dep kúlip otyrady.

Bir keshte Sákenniń úıine barsam, Felbaým ekeýi qaqpa aldynda tur eken. Serýendemeı turǵan sebepterin surasam, Sáken «úıime qonaq keletin edi» deıdi. Keshikpeı qonaqtary da keldi: ózderin «Spasovka jumysshylarymyz» dep ataıtyn Nurmaq Baısalyqov, Amanbaı Qaspaqbaev, Shektibaev, Orymbek Bekov deıtin jigitter, qastarynda áıelderi bar, bári de Qyzylordadaǵy qyzmetkerler. Osy adamdardyń arasynda: qısyq jaǵa aq kóılek kıgen, aq kenep shalbarly, belin buramaly shashaqty aq belbeýmen baılaǵan, kósheniń kómeski jaryǵynda óńi qýqyldaý kóringen, qylańdaý shashyn kirpi (ejık) ǵyp qyryqtyrǵan, jasańdaý jigit baıqalady. Sáken maǵan ony «Bizdiń eldiń jigiti, Ǵabıden Mustafın» dep, qasyndaǵy qońyr óńdi, taldyrmash, ádemishe áıeldi «kelinshegi» dep tanystyrdy.

Sákenniń qonaǵasysy qazaqsha ǵana bolatyn: qymyz, et, shaı beretiń azdap qana ishimdik (kóbinese — qyzyl sharap) qoıatyn biraq, ózi odan tatpaǵan soń, qonaqtary da sypaıysyp, qumartyp ishe qoımaıtyn. Sákenniń májilisinde, kúldirgi sózderdi ózi kóbirek aıtyp, sypaıysyǵan qonaqtary tyńdaýdy, kúlýdi jaqsy kóretin. Osy «tártipti» biren-saran ǵana kisi buzatyn sondaılardyń bireýi Orymbek Bekov. «Jumysshy semásynan shyqtym» deıtin sol bir kezeńde «Jer-sý jumysshylarynyń Kásip Odaǵy» atalatyn mekeme de predsedatel bolyp qyzmet atqaratyn Orymbek, ete qýaqy, áńgimeshil, kúldirgi adam bolatyn. Ózi orys tiline de, qazaq tiline de, júırik, sheshen adam. Sáken úıinde bolǵan májiliste sol adam ǵana sýmańdaı sóılep, kópti kúldirip otyrdy da, basqa qonaqtar sypaıylyqtan aspady. Solardyń biri — álgi Ǵabıden Mustafın. Keskin-kelbetine jaryqta qarasam, ol óńi aqshyl sary, kózi kók, kirpigi, qara, shashy aq sary, orys óńdi jigit eken (ol jaıdaǵy keıbir qyzyq áńgimeni keıinirek aıtam. Áıeliniń aty — Zeınel eken. Osy arada bir qyzyq áńgime aıtylyp, jurt kúlip aldy: burynǵy Omby úıeziniń qazaqtarynan, revolúsıadan nuryn shyǵyp, birneshe óleń jınaqtaryn jarıalaǵan, ózi tatarshalap jazatyn «Zeınel-Ǵabıden» esimdi adam bolǵan. Rýy Qaraýyl ishinde Jaýar tuqymyna jatatyn ákimshilik ortalyǵy Omby bolǵan ol, kitaptarynyń syrtynan aty-jónin: «Záınó-ál-Ǵabıden, ál Jaýarı, ál Omskaýı» deı qoıatyn. Osy — «Zeınel-Ǵabıdenniń» «Zeıneli» de, «Ǵabıdeni» de erli-zaıypty Mustafınderden tabyldy...

Ǵabıdenniń kim ekeniń erteńine kúndiz barǵanymda, Sákennen estidim.

— Túndegi saryn, kim? — degen suraýyma, Sákenniń bergen jaýaby:

— Arǵyn rýynda Qýandyq, Súıindik deıtin tarmaqtar bar ǵoı. Ǵabıden ekeýmiz osy Qýandyqqa jatamyz. Qýandyq: Altaı, Qarpyq bolyp bólingende, Ǵabıden Altaı da, men — Qarpyqpyn. Altaı: Sarmantaı, Mýrat bolyp bólingende, Ǵabıden — Mýraty da, áıeli Zeınel — Sarmantaı. Mýrat ishinde Ǵabıdenderdi Mataı desedi. Mataıdan Qydyr, "dan Ǵabıdenniń ákesi — Mustapa. Bizdiń Qýandyqta: Aq Mustapa, Qara Mustapa, Sary Mustapa degen ataqty úsh Mustapa bolǵan. Qara Mustapanyń aty baılyqpen shyqqan. Aq Mustapa — qazirgi joǵarǵy sot qyzmetkeri — Sapar Mustafınniń ákesi. Ol baı bolmaǵan, biraq el ishinde bedeldi, ádil bolǵan adam, sondyqtan da el «aq» degen at qoıǵan. Sary Mustapa — Ǵabıdenniń ákesi. Bul da orta dáýletti, bedeldi, ádil jáne qajyrly kisi bolyp halyq syılaǵan. Ózi dinshil bolyp, bir ret óz kúshimen, bir ret bádeldikke1 — eki ret hajyǵa barǵan kisi.

Mustapadan bes-alty ul týǵan bolý kerek, solardyń biri Ǵabıden. Ol pasportynda, — 1902 jyly týǵan bolyp jazylady. Al, ákesi — Mustapanyń, aıtýynsha, Sıyr jyly týǵan, onda «1902 jyl» emes, «1901 jyl» bolyp shyǵady. Sharýasy shaǵyn adam bolǵanmen, Mustapa ózge balalaryn da, Ǵabıdendi de jalshylyqqa bermegen, erkin, bula ǵyp esirgen. Sonyń bir elesi, Ǵabıdenniń sońǵy eńbegi «Daýyldan keıinde» kórinedi, romannyń bas geroıy — Sapar Ǵabıdenniń ózine uqsaıdy. Ózge balalaryna da «jaqsy jer» atalatyn adamdardyń qyzdaryn ápergen Mustapa, Ǵabıdendi alǵash, sol mańaıdyń ataqty baıy (qazaq arasyna kelip qazaq bolyp ketken ózbek) Seıitkemeldiń Áýbákiriniń qyzyna úılendiredi. Bul jónde, 1948 jyly jazǵan ómirbaıanynda, Ǵabıden tómendegi sózderdi aıtady.

«Meniń ósken ortam alpys úıli Elibaı (atasynyń aty S. M.) erterek jerinen aırylyp, qonys aýyp, kedeı boldy. Sol kedeıdiń biri, túbi ózbek, ıa qyzylbas, Seıitkemeldiń Áýbákiri degen, tuńǵysh qyzyn maǵan atastyrdy. Áýbákir onynshy jyldan bastap saýdaǵa aınalyp baıı bastady. Jazy, qysy bir aýylda otyramyz. Baıyǵan saıyn bizdi mensinbeýge aınalady. Tórt-bes jyldyń ishinde, ásirese 1916 jyl Áýbákir búkil bir dýan elge yqpalyn júrgizdi. Qyzyn bermeýge aınaldy».

Kirme Áýbákir qansha bultańdaǵanmen, rýly eldiń tizesi shydatpaıdy da, 1919 jyly qyzyn Ǵabıdenge beredi. Keler jyly ol kelinshek qaıtys bolady. Sodan keıin, burynnan ishteı óshtesip júrgen Ǵabıden, qaıyn atasymen ashyq kúreske túsip, oǵan sovet zańdaryn qoldana bastaıdy. Óıtýine qolaıly jaǵdaı da týyp, mılısıonerlik qyzmetke ornalasqan Ǵabıden Áýbákirdi qysymǵa alady. Biraq, Áýbákir de qarap jatpaı oryssha oqyǵan baldyzy jáne gazet qyzmetkeri Salken Balaýbaev arqyly jáne basqa da soıylyn soǵatyndar arqyly Ǵabıdenniń sońyna túsip, aqyry, 1925 jyly ony sol kezdegi Qazaqstan ortalyǵy — Qyzylordaǵa ketýge májbúr etedi. Sákenniń aıtýynsha, sol kezde Qazaqstan joǵarǵy sotynda predsedateldiń orynbasary bolyp qyzmet atqaratyn Sapar Mustafın (onyń qaıdan ekeni joǵaryda aıtyldy) Ǵabıdendi qamqorlyǵyna alady da, Áýbákir tarapynan kelgen jala-materıaldardy qysqartyp, Ǵabıdenniń, ózin Joǵarǵy Sottyń is tirkeýshilik qyzmetine ornalastyrady. Maǵan tanysqan kezde Ǵabıden osy qyzmette eken. Osy jaılaryn aıta kelip:

— Bul jigitte jazýshylyqqa talaptaný bar, — dedi Sáken maǵan. — Sen oǵan jazýshylyq isine jaqyndaýǵa járdemdes.

Sákenniń «járdemdes» deýine sebep, men Qyzylordaǵa kele, jýyq arada ǵana uıymdasqan Qazaqstan Sovet Jazýshylar odaǵyna (KazAPP) sekretar bolyp, oǵan qosa — «Eńbekshi qazaq» gazetiniń partıalyq jáne ádebıet belimin basqaratyn bolyp qyzmetke ornalasqam.

Redaksıa Ǵabıdendi gazetti oqýshylaryna jóneltetin ekspedısıa qyzmetine bastyq qyp aldy. Onyń, qaramaǵynda gazet búkteý isin atqaratyn toptyń ishinde bala jigit Ábdilda Tájibaev ta júrdi. Tıisti qyzmetin atqartýmen qatar, Ǵabıdenge biz áýeli gazetke elden kelgen hattardy qoryttyryp, birazyn jarıalaı bastadyq. Osydan jazý isine baýlynǵan Ǵabıden, 1926 jyly gazet betinde, «Malta», «Malaı» atanǵan qysqasha áńgimelerin jarıalaýǵa aınaldy. Sodan keıin Ǵabıdendi biz Jazýshylar odaǵyna múshelikke aldyq.

Ol kez, qazaq kórkem ádebıet maıdanynda aıtys-tartystyń qatty júrip jatqan shaǵy, Oktábrden týǵan qazaq sovet ádebıetiniń qaıtkende tez órkendeýi qyzý talqylanyp jatqan shaq, baıshyl-ultshyldar qazaqtyq jas sovet ádebıetine qarsy kúres ashyp jatqan shaq. Bul máselede Ǵabıden sovet ádebıetin qoldaıtyndarǵa tilektes boldy. Shama-sharqynsha jazǵan óz shyǵarmalarynda aýyldaǵy tap tartysyn kórsetýge, eńbekshi taptyń soıylyn soǵýǵa tyrysty. Biraq, keıin de ádebıet problemalaryn talqylaýǵa belsene qatynaspaıtyn Ǵabıden, ol kezde de bul máselege aralasqan joq.

Men 1928 jyldyń jazynda Lenıngrad ýnıversıtetine oqýǵa kettim. Múshe sany azǵantaı (on, on bes shamaly ǵana) Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń sekretarlyq qyzmetinde Ǵabıden qaldy. Keıin, qaljyńdasqan sózderinde, Ǵabıt Músirepovtyń «Jazýshylar odaǵyna múshe bolǵanda (1928 jyly) rekomendatorym Ǵabıden edi» deýi sondyqtan. Bul ras sózdiń qaljyńǵa aınalatyn sebebi: Ǵabıden 1930 jyldan bastap Jazýshylar odaǵynan qol úzdi de, jazý isine 1938 jyly ǵana oralyp, 1939 jyly Qazaqstan Jazýshylar odaǵyna jańadan múshe bolyp kiredi. Sonda Ǵabıden qaıda bolǵan?

Onyń qaıda bolǵanyń men, tek 1936 jyldyń jazynda ǵana bildim. Sol jyly Moskvadaǵy Qyzyl profesorlar ınstıtýtyn bitirip Almatyǵa qyzmetke qaıtatyn boldym da, áýeli týǵan ólkem — Qyzyljarǵa soqtym. Onda maǵan «Novosıbır qalasynda shyǵatyn qazaq gazetiniń redaktorymyn» dep Ábdiráshıt Shalabaev (qazir respýblıkalyq lıtonyń nachalnıgi) degen joldas tanysty. Onyń sózine qaraǵanda, Ǵabıden «Qyzyl tý» gazetiniń qyzmetkeri eken. Qyzyljardan Almatyǵa poezben Novosıbır arqyly júretin menen Ábdiráshıt turǵan qalasyna túse ketýdi ótindi.

Novosıbırde bizdi qarsy alǵan bir top joldastyń ishinde Ǵabıden de túr eken. On jyl jolǵaspaǵan shaqta, onym, dene tulǵasy da, keskin-keıpi de birtalaı ózgerip qapty: beti ájimdengen, túsi de, denesi de egdelengen, buryn kirpi formasynda qyryqtyratyn sarǵylt shashyn uzartyp, oń jaǵyna qaıyratyn bolǵan, buryn da sózge sarań sabyrly kisi, endi sırek úndeýge aınalǵan. Bulaı egdelenýine bas sebeptiń biri — jaqyn arada operasıaǵa jatyp eki búırektiń bireýin sylytqan eken. (Keıin, óziniń aıtýynsha, bala kezinde, attan qulap talyp qalǵan eken de, sodan bastap, keıde ishi búrip, jatqyzyp tastaıdy eken. Keıingi kezderde ishi tipti qatty aýyratyn bolǵan soń dárigerge kórinse, bir búıregine tas baılanǵan bolyp shyǵady. Tasty almasa, tirshilikke qaýpi zor bolǵan soń sylytýǵa kónedi) . Operasıa ete aýyr bolǵan.

— Oǵan jatardyń aldynda, — dedi Ǵabıden maǵan syrlasqan shaqta, — «eger ólip ketsem, artymda meni eskerer kim bar?» degende, oıyma sen tústiń de, jazýshy bolam dep bola almaǵan armanymdy aıtyp, seniń atyńa hat jazdym. Ne jazǵanymdy aıtsam úı-ishi qorqar dep, Zeınelge konvertti kórsettim de, «men jazylyp shyqqan soń jiberermiz» dedim. Jazylyp shyqqan soń, jiberýdi maqul kórmedik.

Ǵabıdenniń bul sózi meniń kózime jas aldyrdy. Sodan keıin, syrqatynan aıyǵýyna qýanyshymdy bildire otyra, menen jekelengennen bergi jaılaryn suradym. Ol bylaı bolyp shyqty: Áýbákirdi jaqtaıtyn adamdar Ǵabıdenge Qyzylordada da, Almatyda da maza bermeı, «hajynyń, kýlaktyń balasy» degendi dáleldemek bolady. Soǵan yzalanǵan Ǵabıden, eńbekshi adam ekenin iste kórsetpek bolyp, 1930 jyly Qaraǵandyǵa ketedi de, áýeli shahtyǵa qaılashy bolyp, 1932 jylǵa deıin qara jumys atqarady. Keıin jazylǵan «Qaraǵandy» romanynda mehanıka sheberligi kóbirek sýrettelý sebebi osydan. Bul romandy jáne onyń alǵashqy varıanty «Ólim men ómirdi», Ǵabıden sol jyldary Qaraǵandyda alǵan áserine qurǵan.

Novosıbırde jolyqqan Ǵabıdenge, men jazýshylyq isine qaıta oralýdy, endi jazsa, en, aldymen Qaraǵandy taqyrybyna jazýdy, ol úshin, Almatyǵa keshýdi usyndym.

Bul keshýdiń sáti — 1938 jyly ǵana tústi. Sol jyly, «Ádebıet maıdany» jýrnalynyń redaktory Jumabaı Esbatyrov arqyly Ǵabıdenge shaqyrý qaǵaz joldap, tez arada aldyrdyq. Ol Almatyǵa kele sala «Ómir men elim» degen atpen Qaraǵandy taqyrybyna roman jazýǵa kiristi.

Romandy Ǵabıden páterlik asa qıyn jaǵdaıda jazdy. Novosıbırden úı-ishimen keship kelgen betinde, ol meniń tar páterimniń terrasyna ornalasty da, kúz bolyp aýa sýyta bastaǵan soń, Almaty haıýanat parkiniń arjaǵyndaǵy bir úıden bólme jaldap aldy. Bul qaladan shet jáne qyzmet ornyna alys jer edi. Ǵabıden qyzmetine árdaıym myǵym kisi. Ol tártipke de myǵym. Sondyqtan, jýrnal qyzmetinen ıa jınalystardan kesh qaıtsa, jaldaǵan bólmesine áldeneshe esiz, qarańǵy baqshalardy kezip barýy ári qıyn, ury-qarydan qaýypty. Sol qaýipke óz qara basym da kezdesip qalǵanym bar.

Ǵabdolla Buzyrbaev deıtin joldas boldy. Týǵan jeri Ombylyq. Jasy menen on jyldaı kishi. Men Novosıbırge barǵanda, bul joldas, osy qaladaǵy joǵarǵy darajaly partıalyq shkolany bitirgen eken de, Novosıbırdiń oblystyq partıa komıtetine, úgit-nasıhat bóliminiń orynbasary bolyp qyzmetke kirgen eken. Minezi jatyq, sypaıy, oqymysty, (V. Kýıbyshevtiń ómiri jáne qyzmeti týraly orys tilinde jazyp bastyrǵan kitaby bar (Ǵabdolla bizdi qurmetpen qarsy alýshylardyń biri bop, birneshe kún májilistes bolǵamyz. 1938 jyly Ǵabdolla Almatyǵa kelip, Qazaqstan Ortalyq Partıa Komıtetiniń úgit-nasıhat jumysyn kómek etken. Almatyda Ǵabıden, Ǵabdolla bárimiz úı-ishi aralasyp, dám tatysyp júretinbiz.

Bir keshte Ǵabıden Ǵabdollany áıeli Gúlsim (ınjener) men meni áıelim — Márıammen, alystaǵy páterine qonaqqa shaqyrdy. Sonda kóbirek otyryp qap, tańǵa jaqyn qarańǵy 6'aqshanyń ishimen qalaǵa jaıaý qaıtqanda bir jerde bizdi urylar qamady. Qolymyzǵa aǵash soıyl túsken biz, umtylǵan urylardy denege darytpaı kele jatqanymyzda, yzalanǵan urylardyń ysqyryǵymen, serikteriniń sany molaıýǵa aınaldy. Eger osy dybysqa mılısıonerler kelip úlgirmese, kóbeıgen urylar bizdi tonaýmen ǵana qoımaı, odan da zoryn ister edi.

Jaldama páteriniń joly sonshama qıyn bolǵan Ǵabıden, odan góri jeńil sanap, Almaty qalasynyń joǵarǵy jaǵynda turatyn úshinshi kirpish zavodynyń qasyndaǵy jerkepeden páter aldy. Kázir qalamen tutasyp ketken bul ara, ol kezde aıdaladaǵy bir beleste. Oǵan da Buzyrbaev ekeýmiz baryp júrdik. Onyń da joly asa qıyn, qaýypty jáne alys edi.

Páter zaryn osylaı tartqan Ǵabıdendi, Esbatyrovpen aqyldasyp, 1939 jyly, qalanyń ortalyq kóshesi — Gogoldegi jýrnal redaksıasynyń eki bólmeli úıine kirgizip aldyq. Ǵabıden sol úıge ornalasyp, 1951 jyly odan táýir páterge kóshti.

Ǵabıdenniń páter jaıyna munshama tolyq toqtalǵan sebebimiz: «Ólim men ómir» romanyn qandaı qıyn jaǵdaıda jazǵandyǵyn kórsetý. Men romannyń basynan bastap, barlyq taraýlaryn kezinde oqyp, pikirlerimdi Ǵabıdenge aıtyp júrdim. Roman, menimshe, ýaqyty úshin jaqsy shyqty. 1939 jyly Qazaqstan Jazýshylar uıymynyń plenýmynda proza týraly jasaǵan baıandamamda, men solaı dep aıttym da, artynan bul sezimdi orys jáne qazaq tilinde baspaǵa da jarıaladym. Romannyń taqyrybymen qatar, Ǵabıdenniń eńbekshildigi jáne eńbek ústinde kúı talǵamaıtyndyǵy meni súısindirdi.

Ǵabıdenniń «Ólim men ómirden» keıingi kúrdeli eńbegi «Shyǵanaq Bersıev» qoı. Osy romannyń týýyna tómendegideı sebep boldy. 1941 jyldyń kúzinde, Uly Otan soǵysy qyzý júrip jatqan kezde, Lenıngrad jaýdyń qorshaýynda qalǵan shaqta, Qazaqstan Lenıngrad™ qorǵaýshylarǵa bir eshelon azyq-túlikti syıǵa jóneltti. Bul syıdy Lenıngrad erlerine qoldan aparyp tapsyrýǵa, Qazaqstan Joǵarǵy Sovetiniń sol kezdegi prezıdıým predsedateli Ábdisamet Qazaqbaev bastap, eshelonmen birge bir top adam attandy, ishinde men de boldym. Jolshybaı, Aqtóbe qalasynda, delegasıa múshesi bolyp, Shyǵanaq Bersıev qosyldy.

Tary esirýde dúnıe júzilik rekord jasaǵan bul qart adam (jasy sol kezde jetpisterdi alqymdap qalǵan) óndiriste ónegeli adam bolýdyń, ústine, asa aqyldy baısaldy, quıma qulaq, áńgimeshil, kishipeıil, adamgershiligi asa bıik adam eken. Eki aı birge joldas bolǵanda, bul kisini men týǵan ákemdeı jaqsy kórip kettim. Men ǵana emes, ony talaı adam osylaısha jaqsy kóredi eken. Mysaly, Moskvada, ataqty akademık Trofım Denısovıch Lysenko Shyǵanaqty páterine qonaqqa shaqyrdy. Men de ere bardym. Sonda Lysenko Shyǵanaqty «Ákem meniń!.. Súıiktim meniń!» dep baýyryna qaıta-qaıta basyp, aımalap súıgende, adam men adamnyń arasynda osynsha mahabbat bolýyna qaıran qaldym. Ózi aýyl sharýashylyǵynyń zor ǵalymy bola tura, Lysenko Shyǵanaqty bul sharýanyń «qudaıy» kóredi eken!

Shyǵanaqqa men, ekinshi ret, 1944 jyldyń basynda, asa aýyr halinde jolyqtym. Sol kezde batys maıdanyn biraz aralap Moskvaǵa kelsem, qyltamaq bolǵan Shyǵanaq, Sklıfasovskıı atyndaǵy aýrýhanada nashar halde jatyr eken. Baryp kóńilin suraǵan maǵan, ol tómendegideı ótinish aıtty: «Birneshe jyl baǵyp ósirgen sharýam bar edi, — dedi i«,art kózine jas alyp, — men ólgennen keıin ne bolaryn bilmeımin. Sol sharýa halyqtyń esinde saqtalý úshin, sıpattalyp jazylǵany maqul bolar edi. Osyny uıymdastyrýyńdy ótinem!»

Qartqa men «jaraıdy» dep ýáde berdim de, Almatyǵa kele, Ǵabıdennen osy taqyrypty qolǵa alýyn ótindim. Ol biraz ýaqyt oılanyp júrgende, Shyǵanaq ýapat bolǵan habary estildi. Sonda da Ǵabıdenniń sońynan qalmaı, aqyry kóndirdim de, 1942 jyldyń jazynda, Ǵabıdenge shyǵarmalyq komandırovka bergizip, Shyǵanaqtyń týǵan oblysy — Aqtóbege jónelttik. Aqtóbe obkomynyń sol kezdegi sekretary Inochkınnen Ǵabıdenniń, Shyǵanaq sharýasymen tolyq tanysýyna jaǵdaı jasaýyn ótinip hat jazyp berdim.

Inochkın Ǵabıdendi asa jaqsy qarsy alady: júrýine arnaýly mashına jáne shofer beredi, aýdan basshylaryna hat ta jazyp, telefonmen de sóılesip tapsyrady. Osy saparynda, Ǵabıdenge tómendegideı qyzyq kezdesedi: Oıyl ólkesiniń qumyn aralap júrgen Ǵabıden, ystyq kúnde qatalap kele jatyp, baqtashynyń kıgiz úıine kezdesedi. Úıde jalǵyz kempirden basqa jan joq eken. Kirip barǵan Ǵabıden kempirge, — «sheshe, shóldep ólip baram, sýsyn bar ma?» — deıdi. Kempir Ǵabıdenniń betine tańdana qarap, ernin shylp etkizip, betin shymshyp, «bar edi!» deıdi de, salqyn qumǵa kómilgen torsyqtan muzdaı shubatty (túıeniń qymyzy) taban aıaq qyp quıyp beredi. Shubatty simire salǵan Ǵabıden aǵyl-tegil terlep qoıa beredi de, «sheshe, taǵy birdi!» dep aıaǵyn usynady. Ony iship sýsyny qanǵan Ǵabıden, terge tipti quıylyp ketken soń, jelpinýge tysqa shyǵady. Sonda úıde qalǵan qazaq shoferǵa kempir: «Qaraǵym-aý, álgi orys qazaqshaǵa aǵyp tur ǵoı!» depti.

Kezegi kelgende aıta keteıik, keskinine qarap Ǵabıdendi tanymaıtyn qazaq qana emes, orystyń ózi de «orys» dep oılaıdy: 1943 jyldyń qysynda, sol kezde SSSR Jazýshylar odaǵynyń sekretary bolyp qyzmet atqaratyn L. D. Polıkarpov Almatyǵa keldi. Men Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń predsedateli edim. Túnde Polıkarpovty poezdan qarsy aldym da, meımanhanaǵa ornalastyryp, erteńine basqarma úıine shaqyrdym. Odan buryn basqarmaǵa prezıdıým músheleri Ǵabıden men Dmıtrıı Snegın kelip otyrdy. Snegın qońyr óńdi, qara shashty jigit. Basqarmaǵa kelgen Polıkarpov Ǵabıdendi — Snegın, Snegındi — Ǵabıden dep amandasýy bar emes pe?!. Ǵabıdenge baılanysty bundaı qyzyq oqıǵalar bir kitap bolarlyq.

Shyǵanaqtyń ómirin, isin zerttep qaıtqan Ǵabıden, bul taqyrypta táýir roman jazǵanyn budan burynǵy talaı maqalalarymda aıtqamyn ol pikirlerdi qaıtalamaımyn.

Bul bıografıalyq ocherktiń maqsaty, Ǵabıdenniń shyǵarmalaryn talqylaý emes, onymen qalaı jolǵasyp, qalaı istes bolýdyń elesin estelik esebinde kórsetý ǵana. Ǵabıdenmen men 1938 jyldan beri Almaty qalasynda turyp, birge jasap, áleýmettik, jazýshylyq isterdiń birazyn birge atqaryp kelemiz. Osyndaı is ústinde túsinisken de, túsinispegen de, keıde jaqyn, keıde alshaq júrgen kúnderimiz de boldy. Osy jaǵdaılardyń qandaıyn bolsa da bastan ótkergen kúnderde de, men ózim Ǵabıdenniń isine árdaıym jaqsy baǵamen qaraıtyn kisimin.

Ǵabıden eshbir shyǵarmasynda, eski, ıaǵnı — revolúsıadan burynǵy taqyrypqa júgirgen o kisi emes. Onyń jetip jazǵan da, jetpeı jazǵan da shyǵarmalary túgelimen sovettik dáýirdi sıpattaýǵa arnalǵan.

Talanty, bilimi, sheberligi jetkenshe, Ǵabıden shyǵarmalaryn asa uqypty jáne oılanyp jazady, jazǵan shyǵarmalaryna shama-sharqynsha kóp eńbek sińiredi.

Ǵabıden jas jaǵynan qartaıyp otyrǵan kisi emes. Ómirimen tyǵyz baılanystylyǵy, eńbegine jaýapker kezben qaraıtyndyǵy, odan áli eleýli shyǵarmalar kúttiredi..

Dekabr, 1959 jyl.

---