InfoHub Logo

SAIAHATTAR

ARQAǴA SAIAHAT

I. «Pobedamen»

1952 jyldyń ıýl aıynyń basy.

Arqaǵa saıahat jasaýǵa nıet ettik. Biraq, qandaı kólikpen?

Qazaqta «sý atasy — bulaq, sóz atasy — qulaq, jol atasy — tuıaq» degen maqal bar.

Fransıadan jeti ese úlken qazaq dalasynda, Rossıaǵa baǵynǵanǵa deıin, maldyń tuıaǵynan túsetin joldan basqa jol bolǵan joq. Arbanyń dońǵalaǵynan túsetin joldy, qazaq dalasyna, birinshi ret, ishki Rossıadan kóship kelgen orys jáne ýkraına sharýalary túsirdi. Atty arbaǵa jegetin saımandardy qazaq, birinshi ret, — orystan kórdi. Sondyqtan da, ol saımandardyń bári qazaq tiliniń sıngarmonızm zańyna laıyqtalyp orysshadan alyndy, máselen: homýt — qamyt, vojja — bojy, sýpon (qamyttyń tamaq baýy), dýga — doǵa, shleıa-shilá, postromka — postromka, knýt — qunyt, taǵy basqalar.

Temir jol qazaq dalasyna ótken ǵasyrdyń aıaq sheninen kele bastady, biraq, ortalap emes, jaǵalap: Máselen, — Ýfa, Chelábınsk, Qorǵan, Petropavl, Omby arqyly júretin Soltústik jol; Orynbor, Aqtóbe, Qyzylorda, Tashkent arqyly júretin Ońtústik jol. Bulardan basqa, qazaq dalasynyń keı jerine XIX ǵasyrda konsesıa ashqan aǵylshyn kapıtalıseri: Qarsaqpaı — Jezqazǵan, Qaraǵandy — Spasovka, Pavlodar — Ekibastuz... degen sıaqty, jan-jaǵyna baılanysy joq, eni tar, sholtıǵan qysqa joldar salyp, álsiz kishkene zavodtaryna ken tasyǵan...

Temir joldy transporttyń «qudaıy» desek, bul «qudaı» qanatyn qazaq dalasyna sovettik dáýirde ǵana jaıdy. Jıyrmasynshy jyldyń alǵashqy jartysy — Petropavldan Aqmolaǵa sozylǵan joldy berdi, ekinshi jartysy — Arystan Novosıbırskige sozylǵan Túrksıbti berdi; Otyzynshy jyldar — Aqmolany Qaraǵandyǵa qosty, Aqmolany Qartalyǵa qosty, Qaraǵandyny Qarsaqpaıǵa qosty; sońǵy jyldar — Moıyntyny Shýǵa qosty, Aqmolany Pavlodarǵa qosty, Qandaǵashty Gýrevke qosty, Elekti Oralǵa qosty... Kázir, osy qarqyndy taǵy da órkendete túsip jatyr...

Temir jol ǵana ma, qazir qazaqtyń keń dalasyn kezip jatqan? Keń dalanyń aspanyn aıqysh-uıqysh sholyp júrgen áýe transporty she?... Avtomobılder sholyp júrgen tasty jáne dala joldary she?.. Osylardyń qaısysymen sapar shekseń de, qazir erkiń!..

Biraq, biz 1952 jyly Arqaǵa jasaıtyn saıahatqa «pobedamen» júrmek boldyq. Olaı uıǵarǵan sebebimiz — temir jolmen júrseń, jol boıynyń ǵana dúnıesin terezeden kóresiń. Samoletke minseń, jol boıyn aspannan buldyr sholasyń. Atpen júrýge alys jol, marshrýtymyz: Almaty — Shý, Moıynty — Qaraǵandy, Aqmola — Kókshetaý, Aıyrtaý, Presnogorkov, Petropavl, Omby — Pavlodar, Baıanaýyl — Qarqaraly, Shyńǵystaý — Aıagóz Taldyqorǵan — Almaty... Kartadaǵy masshtabpen týra joldaryn ólshegende de, bul atalǵan marshrýt, kemine jeti-segiz myń kılometr... Oǵan at shydaı ma?.. Ylaýlatyp júrseń, sýyt jáne toqtaýsyz júrip, kúnine seksen kılometrden alǵanda da da júz kún kerek bolar edi... Al, avtomobılmen júrseń, jerdi ári tez utasyń ári erkin, kólikte emes, ózinde bop, kóp dúnıeni kóresiń...

Sonymen, biz ózimizge táýeldi kók tústi «pobedamen» jolǵa shyqpaq boldyq.

Mashınanyń spıdometri úıden shyqqanda 13 582 kılometrdi kórsetken edi eki jarym aıdaı júrip, oktábrdiń orta kezinde Almatyǵa oralǵanda 23 426 kılometrdi kórsetti. Sonda, biz úıden shyǵyp, qaıtyp oralǵannyń eki arasynda, 9 944 kılometr jerdi utyppyz.

Bul, árıne, uzaq sapar. 56 kılometrsiz 10000 kılometr júrgende, biz, árıne, kóp dúnıeni kórdik. Biraq, ýaqyttyń azdyǵynan kórgenniń bárine mol toqyrap, syǵalaı qaraı alǵan joqpyz. (Olaı qaraýǵa aılaǵan emes, jyldaǵan ýaqyt kerek bolar edi). Bizdi ásirese, sentábrdiń ekinshi jartysynan keıingi ýaqyt qysyńqyrap ketti. Bul kezde biz Pavlodar tóńireginde júr ek. Oǵan deıin bizdi mazalamaǵan aýa raıy, Pavlodar tusynda kenet buzyldy da kúzdiń Abaı ataıtyn «túsi sýyq sur bulty aspandy qaptaı» bastady. Ekibastuz tusynda bul bult kún táýligine tópep jaýyp berip, mashınamyzdyń dońǵalaǵy sazdan aınalmaı qaldy. Sol azapqa ushyraǵan, biz, Ekibastuzdan shyǵa, súr bulttan Almatyǵa qaraı yǵysa qashyp otyrdyq. Bunyń jolshybaıǵy dúnıeni kórýge áseri de tıip, materıaly baı jerlerdiń kóbine atústi ǵana soǵyp kettik.

Degenmen, osy jolda toqyraı kórgenderden, oqýshy kópshiliktiń aldyna birneshe kartınalaryn tartqaly otyrmyz. Daǵdyly ótinishti bul joly da aıtamyz: bul ocherktiń de kemshiligin kórsetip, túzesýge járdemdesken oqýshylarǵa kún buryn alǵys.

İİ. Jolatasy

Biz tań biline jolǵa shyqtyq. Betimiz — Shý stansıasy.

Almatydan shyǵa, Alataýdy jıekteı batysqa qaraı tartatyn tas jolmen júrgen mashına, Shýǵa barý úshin, temir joldy Otar stansıasynan kesip ótý kerek. Otar meni ózine asyqtyra tartady da, óıtkeni onda meniń eń jaqyn dosymnyń biri, ataqty halyq aqyny Kenen Ázirbaev turady.

1884 jyly týǵan Kenen aǵaı, qońyr úlken kózdi, sopaqtaý uzyn betti, qońqaq zor muryndy, qalyń aq murtty, dóńgelek aq saqaldy, jaýyryny bálkim qýshyqtaý bıik deneli — óte kórkem jáne symbatty adam. Biraq, onyń keskini ǵana symbatty emes, minezi de óte sulý. Jasynan halyqty kóp aralap, sypaıylyq sánderin boıyna túgel sińirgen ol, ár kezde dos-jaranyn jarqyn júzben qarsy alyp, «asyna» da toıǵyzady, «qasyna» da toıǵyzady. Jyly qas-qabaqpen qarsy alǵan adamyna, onyń erekshe tartatyn syıy — ánderi. Kórkem qońyr daýysty ol, esin bilgeli ondap emes, júzdep jınaǵan halyq ánderin aıtýmen ǵana qanaǵattanbaı, oz janynan da jetpis-seksen án shyǵaryp, halyqqa ol ánderi súıkimdi túrde tarap ketken adam. — Onyń repertýaryndaǵy bul ánderi bir emes, birneshe kún tyńdaýǵa jetedi jáne oryndaýy kórkem bolǵandyqtan, qansha tyńdasań da bul ánderden jalyqpaısyń, bir tyńdaǵan ánińdi qaıta tyńdaýǵa qumartasyń, óıtkeni, Kenen árbir ándi shyqqan tarıhymen aıtady, ol tarıhtardyń árqaısysy, bir qyzyq pesa.

Bul saparda da men, qurmetti Kenen aǵaıdyń kórkem ánderin tyńdaýǵa qumartyp kelem. Biraq, onyń bir sózi esimde keledi. Jýyq arada ǵana Almatyǵa kelip qaıtqan Kenen aǵaı, meniń saparǵa shyǵatynymdy estigennen keıin:

— Otar stansıasyna jeter aldynda «79» atalatyn razezd bar, sonda meniń ári qurdasym, ári bala kúnnen bergi dosym, Túrksıb temir jolynyń boıyndaǵy ataqty - jol qaraýshy1 Báıkenov Imanáli bar, kópti biletin keńesshil adam, Túrksıbtiń bar tarıhy alaqanynda, temir jol qyzmetkerleri ony «jol atasy» desedi, jolda soǵan soq ta, meni shaqyrtyp al, bir kún májiliste birge bolaıyq, — degen.

Báıkenovtyń aty gazetterde, ásirese túrksıbtiń óz gazet! — «Temir jolshy da» kóp kezdesetin gazetter ony úlgili, dańqty temir jolshynyń bireýi ǵyp kórsetetin. Sondaı adamdy kórý jáne sóılesý, ásirese, Kenen minezdegennen keıin kórip sóılesý, maǵan, árıne, qyzǵylyqty.

79-razezge biz kún kóterile jettik. Az úıli aýyldyń alǵash jolyqqan adamynan surastyrsaq, Báıkenov jol qaraý qyzmetinde júr eken. Ol qyzmetten meniń azdaǵan málimetim bar: temir joldyń ón-boıyn jol qaraýshylar kezekpen úzdiksiz baqylaıdy da, rels syný, vınt bosaý, shpal qozǵalý sıaqty kemshilikter bolsa sıgnal jasap, tez túzettiredi...

Sol qyzmetinde júrgen Báıkenovtyń biz jon suraǵan adam, «anaý júrgen» dep qarańdaǵan jobasyn kórsetti. Ol adam, ashyq kúnniń kózine shaǵylysyp tóstabany jarqyraǵan joldyń ón-boıyn qýalaı aıańdap, álsin-álsin eńkeıedi de, oń qolyna ustaǵan qarýmen eki jaǵyndaǵy relsti kezek-kezek soǵady.

Bizdi ol osy qyzmetiniń ústinde qarsy aldy. Mashınamen deńgeılep kep tusyna toqtap, jaıaý túsip bettegende, ol jumysynan bógelip, jadyrańqy júzben qaraı qaldy: orta boıly, tyǵyrshyq deneli, kúnge kúıgen qońyr óńdi, qarabýryl saqal-murtyn qysqarta qyryqqan adam. Eger Báıkenov osy bolsa, «qurdaspyn» degen Kenennen, bunyń túr-tulǵasy áldeqaıda jas. Bul shamasy, qyryqtyń ishinde dep mólsherleıtin kisi. Biz taıana ol::

— Oý, joldas jazýshy Sábıt Muqanov, kelip qaldyńyz ba? — dep oń qolyndaǵy balǵasyn sol qolyna ustaı, bıik joldan túse berdi.

— Meni qaıdan bilesiz?- — dedim men, kúle sóıleı, qolymdy usynyp.

— Kózimiz bar emes pe? Kórmeımiz be? — dedi ol kúlip, qolymdy alyp, — kóshede, jınalysta kóriskenimiz bylaı tursyn, meniń sizben birge túsken kartyshkem de bar!..

— Qaıda?.. Qaı jerde?..

— Semeı jaqtan jáne Lýgovoı jaqtan salynǵan Túrksıbtiń 1930 jyly túıiskeni esińizde shyǵar. Sol túıisýge baılanysty, qazirgi «Birinshi Almaty» atalatyn stansıanyń deposynda saltanatty májilis bolǵanyn bilesiz be?

— Bilem.

— Siz sonda, Túrksıbke arnalǵan «Qara aıǵyr»2 degen óleńińizdi oqydyńyz ba?

— Oqydym.

— Sol joly, prezıdıýmde birge otyryp birge túsken kartyshkemiz, meniń úıimde saqtaýly.

Imanálige biz kezegi bitken kezde jolyǵyp tur ekemiz. Bizdiń jol jaıymyzdy surap alǵannan keıin::

— İzdep kele jatqan Kenenińiz úıinde, — dedi ol, kúle sóılep, — keshe ǵana baryp qaıttym. Jasynda jigitshilikti kóp jasap, oı-qyrǵa kóp jortqan shirkinniń aıaǵyna, qartaıǵanda aqaý túsken be, qalaı, qys boıy tizesinen basyr bop jatyp, kóktem týyp, kún qyza ǵana táýir bolǵan. Sonysyna qorǵalap qalǵan ba, nemene, atqa ol qazir, burynǵysyndaı kóp minbeı, Nasıqasynyń qasynda qısaıyp, dombyrasyn tartyp jatady.

— So kisige barmaımyz ba? — dedim men.

— Barýǵa da bolady, — dedi Imanáli, — biraq, — dedi ol jymıyńqyrap, — jazýshy degendermen, men aralasqan kisi emespin, sondyqtan olardyń beregen, nemese, sarań ekenin bilmeımin, al, aqyn degenderdiń áýeni men áni baı bolady da, dastarqany shaǵyndaý keledi... Sonda da, bara qalsaq sháı taýyp berer, másele onda emes, úıime ol da kópten beri kelgen joq edi, siz atymen kelmegen adamsyz, bizdiń úıge baraıyq, Kenendi aldyraıyq, sóıtip, ol zar jaqqa biraz án saldyryp, oınap, kúlip otyraıyq...

— Jumysyńyzdan qaldyramyz ǵoı sizdi.

— Qalmaıdy jumys. Erteń demalysym. Túni boıy májilis quramyz.

Imanáli bizdi kóndirdi. Mashınany biz Kenenge jiberdik te, ózimiz Imanálimen onyń úıine qaraı jaıaý júrdik.

Olaı etýimizdiń sebebi de bar: qyzmet jóninen alyp qaraǵanda, Imanáli úlken emes, «kishkene» kisi. Túrksıb temir jolyn qolynan salysqan onyń, jol salynyp bolǵannan bergi qyzmeti, uzyn turqy bes kılometr ǵana joldyń boıyn baqylap, kemshiligi bolsa túzettirý.

Biraq, «kishkene» qyzmet pe, osy?

— Aǵyp kele jatqan joldyń boıynda, — deıdi Imanáli, — relstiń synyq súıemdeı jeri shatynap tursa, tóńkeriledi de túsedi. Onyń aty — júzdegen adamnyń qazaǵa ushyraýy, mıllıondaǵan somdyq múliktiń naýyt bolýy!..

— Sondaı shyǵynǵa ushyraýdyń talaı reti kelip qalady, — deıdi Imanáli.

— Biraq, — dedi ol jymıyp ap, — táýbasyn ishine qosa aıtqanda, jıyrma jyldyń ishinde, men kúzetken joldyń boıynda bir ret te krýshenıe3 bolyp kergen emes.

— Qalaı, sonda? — deımin men, qaljyńdap, — sizge synbaıtyn temirler men tozbaıtyn shpaldardy4 bere me ylǵı?

— Nege óıtsin, — deıdi Imanáli, — «ólmeıtuǵyn ómir joq, synbaıtuǵyn temir joq» demeı me burynǵylar? Nege synbasyn temir?.. Osy relster omyrylyp ta, jarylyp ta jatady... Bolttardyń da bosaıtyny, ushyp ketetini jıi kezdesip turady. Shpal degen — aǵash qoı. Ystyqty-sýyqty, jańbyrly-shashyndy aýa raıyna kóp kezdesetin ol tez shirıdi. Onyń jarylýy da, omyrylýy da ońaı... Temir túgil, aǵash túgil nasypqa5 salǵan topyraq ta tozady. Ony qar men jańbyrdan bolǵan dymqos tozdyrady... Bizdiń mindet — osynyń bárin kezinde bilip, kezinde túzettirip turý.

— Bul bilýdiń ońaıy da, qıyny da bar, — dep jalǵastyrady, Imanáli sózin, — nasyptyń bosaǵan jerin tabý op-ońaı,- — bir poezd júrip ketkende-aq, ol tus oıpattana qalady. Shpaldyń da synǵan, jarylǵan jeri kózge tez kórinedi. Al, rels she? Ol óte ury materıal?..

— Qalaısha?

— Rels, ádette, qospa tusynan synady. Onysy zańdy da. Júrip jatqan poezdyń sansyz dońǵalaqtarynyń kúshi, eki relstiń qosylǵan jerine qattyraq túsedi, óıtkeni, — temir ystyqta uzaryp, sýyqta qysqaratyn bolǵandyqtan, relsterdiń qospasynda, uzarǵanda syǵylysyp qalmaý úshin, eki elideı ashyq jer qalady ǵoı; ótip jatqan poezdyń dońǵalaǵy, ádette, osy kezeńdi jerge qatty urady da, relstiń basyn omyryp jiberedi. Ony kórý ońaı...

— Qıyny nede, sonda?

— Qıyny — relstiń uzyn turqynan jarylatyny bolady. Kóbinese, ol kózge túsetin ústińgi jaǵynan emes, kózge túspeıtin astyńǵy jaǵynan jarylady.

— Ony qaıdan bilesizder?

— Másele osynda, — deıdi Imanáli, — men dombyrashy adam emespin, — deıdi ol jymıyp ap, — al, meniń qurdasym Kenen, dombyrashy.

— Ol kisini nege eske aldyńyz? — deımin men, Imanáliniń relsten dombyraǵa nege aýyp ketkenine túsinbeı.

— Eske alǵanym, — deıdi ol, jymıa túsip, — dombyrashy kisi ǵoı, dombyra shekteriniń kúıinde turǵan-turmaǵanyń dombyra perneleriniń ornynda turǵan-turmaǵanyń dombyrany qolyna ap, qaǵyp jibergende bile qoıady.

— Árıne, — deımin men.

— Árkim óz qyzmetiniń dombyrashysy bolady eken, shyraǵym, — deıdi Imanáli kúlki keskinin salmaqtandyryp, — maqtanǵanym emes, osy rels degenniń babynda turǵan-turmaǵanyń men ony balǵamen qaǵyp qalǵanda-aq bilem. Oqymaǵan adammyn «qalaı bilesin?» deseń, men saǵan aıtyp jetkize almas em, biraq, men, sony bilem!..

— Qalaı, sonda da?..

— Relstiń ózi aıtyp turady. Bútin relspen, kemshiligi bar relstiń daýysy eki basqa. Bútinin soqsań, dybysy qaǵylǵan qońyraý sıaqtanyp, dirildeı uzaqqa baryp basylady, al, synyǵy ne jaryǵy bar relsti soqsań, dybysy uzamaı qaqala qalady. Sol mylqaý dybystan jaryǵyn ne synyǵy baryn, nemese, shpalyna ıa nasypyna aqaý túskenin bile qoıasyn: synyq bolsa — daýsy dúńq ete qalady, jarylsa — shyńyldaı qalady, bolty bosasa — soqqan relsińniń dybysy ekinshi relske tutaspaı sholaq qaıyrylady, shpaly ne nasypy bosasa — relstiń dybysy kúńgirlep ketedi...

— Mynaýyńyz bir shıelenisip jatqan mýzyka ǵoı! — dedim men kúlip.

— Endi qalaı? — dedi Imanáli, — relsti, ádette «temir joldyń kúre tamyry» deıtin kórinedi ǵoı. Sonysy ras ta. Relssiz poezd adymyn attaı ala ma?.. Relske aqaý túsý, poezdyń qaterge ushyraýy emes pe?.. Jasyratyny joq, krýshenıeler bolyp jatpaı ma ár jerde... Shamalǵan tusynda bolǵan bir krýshenıeni ózim de kórdim!.. Ólgen adamdar men búlingen múlikterdi kórgende, ımanym qasym bolyp, tóbe-shashym tik turdy. Sodan beri, relske tipti de syǵalaı qaraıtyn boldym.

— Solaı syǵalap qaraǵan kezderińizde, qaterli jaǵdaıdyń kezdesken ýaqyty boldy ma? — dedim men, erek¬she ushyrasqan jaǵdaılardy bilgim kep.

— Nege bolmasyn? Kún saıyn bolmaǵanmen, jıi kezdesip turady, ondaı jaǵdaılar. Keıde mańdaıyńnan teriń shyǵa qysylatyn kezderiń de bolady.

— Sondaı kezińizdiń birin aıtyńyzshy!

Imanáli oılanǵandaı az toqtady da:

— Mynadaı bir jaǵdaı kezdesken edi, — dep bastady áńgimesin, 41-jyldyń qysy. Eki taýdyń kezeńine bitken osy bir jazyqtyń keı jylǵy qysy qatty da, boran-shashyny kóbirek te bolady. 41 jyldyń qysy bul arada sondaı, qattyraq boldy...

— Almatyda solaı boldy ol.

— Sondaı qys. Tún. Boran bop tur... Joldy baqylaý jumysyna shyqtym. Brıgadada bes adam. Menen basqalary áıel... Temir joldyń ortasymen júrip, eki jaqtaǵy relsti balǵamen soqqylap kelem. Dybystary jaqsy... Keı jerde balǵamdy qaıtalaı soǵam... Relstiń dybysy oıdaǵydaı shyqqanǵa qýanam... Bir kezde, júregim dúrsildeı qaldy...

— Nege?!.

— Bir relstiń dybysy qulaǵyma shyń ete qaldy... Onyń aty — jaryqshaǵy bolýy!.. Basyma kıgen qasqamnyń mańdaıynda elektr fonary bar... Qolymda da bar ol... Ekeýimen shyńyldaǵan relstiń ón-boıyn kezek-kezek qaraımyn — kózge túsetin eshteńe joq!.. Serikterim de qaraıdy, — olarda eshteńe kóre almaıdy... rels bútin sıaqty... Balǵany qaıta soǵam, kúdigim kúsheıe túsedi, saý relstiń daýsy emes!.. Endi qaıda, munyń aqaýy?..

— Báse, deımin-aý! — dedim men de, Imanáliniń halyna túse ǵap...

— Bir ádisim bolýshy edi, — dedi Imanáli, — nege ekenin ózim de bilmeımin, eger relstiń ústine qum seýip, qumnyń ústine baqyr sap balǵamen baqyrdy ursań, synyǵy bar jerdi taýyp beredi...

— Qalaı?!.

— Relstiń synbaǵan jerinde shińgir ashshy shyqqan baqyrdyń daýsy, synǵan jerinde kúńgir etip saqaýlana qalady.

— Apyraı, á?!. Nelikten eken ol?..

— Qaıdam!.. Maǵan sony orystyń bir qart temir jolshysy aıtqan edi... Tájrıbede onysy ras bop shyqty...

— Iá, sonymen...

— Sonymen, baqyr sap urǵanda, relstiń aqaýly ekenine kózim jetti... Astyńǵy jaǵynda jaryǵy bary anyq... Biraq, qandaı jaryq?.. Syzat qana ma, bolmasa, shatynaý ma? — ony anyqtaýǵa ýaqyt joq...

— Nege?..

— Mezgil mólsherin bilem, keshikpeı poezd kelýge tıisti... Jaı poezd emes, áskerler minetin eshelon!.. Olar maıdanǵa baratyndar... Maıdan asa qyzyp jatqan... Jaý shekaradan aldaqashan ótip, beri qaraı, Moskvaǵa qaraı jyljyp kele jatqan kez... Jan murynnyń ushynda!.. Moskvany jaýǵa bermeý úshin, jaýdy keıin shegindirý úshin, sovettiń er azamaty keýdesindegi janyn úzip berýge daıar ekendigin kórip júrmin... Solardyń bireýi — ózimmin... Maǵan Otannyń tapsyrǵany — temir joldyń bes kılometrlik jerin baqylaý, sol aradan poezdardy toqtaýsyz, aman etkizýge jaǵdaı jasaý... Al, poezdar she?.. Ol kezdiń poezdary kóbine maıdanǵa qajetti quraldardy, azyq-túlikterdi, áskerlerdi tasıdy... Olardy aman ótkizý — maıdanǵa járdem berý...

— Sonymen ne istedińizder? — dedim men, aqaýy bar relstiń jaıyn tezirek bilgim kep...

— Hal qıyn boldy!.. Qıyn bolǵanda, árıne, aqaýy bar relsti bilgen soń, poezdy toqtatý ońaı, — qyzyl fonardy jaǵyp jolǵa ilip qoısań, ony attap eshbir poezd etpeıdi...

— Qıyndyq nede sonda?

— Qıyndyq, — poezdyń toqtap qalýynda. Soǵys kezinde, poezdy, ásirese, — soǵys eshelonyn qansha ýaqytqa toqtatsań, sonsha ýaqyt jaýǵa tótep bolýdy toqtatý degen sóz...

— Ras! — dedim men rıza bop ketip, — al, sonymen qaıttińder?

— Sonymen, qyzyl fonardy jaǵyp, jolǵa ilip qoıdyq da, aqaýy bar relsti aýystyrý jumysyna kiristik.

— Jańa relsti qaıdan taptyńdar?

— Osy bir tustyń shpaldaryn aýystyrý máselesi qozǵalyp, materıaldary úıilgen edi, qajeti bop qalýy múmkin dep, azdaǵan rels te qoıylǵan edi.

— Jaqsy bolǵan eken!..

— Aqaý tabylǵan joldy túzetý mindeti, — remont brıgadasyna júkteledi. Ondaı brıgada Otarda. Ol, men baqylaıtyn tustan on kılometrdeı. Oǵan baryp, remont

brıgadasyn shaqyrǵansha, eshelon kelip qalady... Sony oıladyq ta, remontty ózimiz jasaýǵa kiristik...

— Tehnıkasyn bilesiz be onyń?

— Týrksıbtiń topyraǵyn salysqan kúnnen bastap, kózim rels salýmen shyǵyp kele jatqan adam emespin be?.. Maqtanǵanym emes, óte jaqsy bilem ony...

— Iá, sonymen?..

— Sonymen, «aqaýy bar-ay» degen relsti jalma-jan aǵytyp ap, ornyna jańasyn salyp jatqanda, alystan arqyraǵan parovoz daýsy da estildi. Jalt qarasam, kózi jarqyraǵan parovoz, Almaty jaqtan aıdap keledi... Kóp vagondar tirkep kele jatqany, poezdyń jerdi dúńkildetken salmaq dybysynan seziledi...

— Jańa bastap pa edińizder jumystaryńyzdy, álde dendep pe edińizder?..

— Jaqyndap qalǵamyz. Biraq, poezd degen keremet emes pe... Daýsyn qulaq estir jerden lezde aǵyzyp kelip qalmaı ma?.. Sonysyn bile tura, serikterim asyǵaıyn dep edi, men «asyqpańdar!» dedim...

— Nege?

— Shalaǵaı istegenmen bolmaıdy... Ornyqty isteý kerek... Qaıta-qaıta istep júremiz be ony?.. Olaı isteýge ýaqyt bar ma?.. Lek-legimen poezdar ersili-qarsyly ótip jatpaı ma? Endi, barlyq poezdy bógegenshe, bir poezdy uzaǵyraq bógep, jańa relsti tıanaqty ǵyp ornatý kerek emes pe?

— Árıne.

— Men jańa relsti solaı ornatpaq boldym. Jańa relsti burynǵy relsterge eki jaqtan da qosyp, bolttaryn burap bop, shegelerin de dendep qaqqan kezde, arqyraǵan poezd aǵyzǵan qalpymen jaqyndap keldi de, daýsyn údete shyǵarǵan qalpymen, baıaýlap kep, qyzyl fonar jaqqan jerge toqtady... Áldekimder júgirip túse bastady.. Onda meniń jumysym qansha... Maǵan jańa relsti tez ornyqtyrý kerek te, toqtaǵan poezdy tez ótkizý kerek...

— Sol nıetpen, — dedi Imanáli, ıyǵyna salyp kele jatqan balǵasyn kóterip ap, — shpalǵa shegeni osylaı alteı qaǵyp jatqanymda qasyma birneshe soldat pen ofıserler keldi. «Bul ne?» dedi olar. «Kórmeı tursyzdar ma, ne ekenin?» dedim men, jumysymdy doǵarmaı...

— Jónińizdi aıtsańyz bolmaı ma?..

— Oǵan ýaqyt bop jatyr ma?.. Taǵy bir maqtanyp qoıaıyn, — dedi Imanáli maǵan kúle qarap, — jasymnan jumys istegen kisi, qolym qarýsyz bolmaıtyn: shpalǵa bireýlerdiń on uryp áreń kirgizetin shegelerin, men balǵamen qulashtaı eki soqqannan qaldyrmaıtynmyn... Qasyma kelgen soldattar men ofıserlerge ne istep jatqanymdy az sózben ǵana bildirip, isimdi oryndaı berip em, «shegeni biz de qaǵysaıyq» desti olar... «Ózim de qaǵam» dedim men,..

— Olar járdemdesse tezirek bitirmeısiz be?

— Árıne. Biraq, sapasy, men qaqqandaı bolmaıdy ǵoı...

— Nege?

— Ár nárseniń ádisi bar. Onyń aty — daǵdylaný... shpalǵa shege qaǵý — meniń daǵdylanǵan isim. Men qaqqan shege, týra baryp ornyǵady, al bilmegen kisi qaqsa, shege jan-jaqqa bultyńdaı kirip, shpalǵa tik jáne tyǵyz baryp otyrmaıdy, endeshe ol, tolqyǵysh ta bolady. Sondyqtan, shpaldyń shegesin kim kóringen qaqpaıdy, tek qaǵý ádisin alǵan adam ǵana qaǵady...

— Túsinikti... Iá, sonymen?..

— Poezdy uzaq toqtatqan joqpyz. Ol ne bary on mınýtteı ǵana kidirdi. Jańa relsti biz ornyqtyryp bolǵan kezde, Otar jaǵynan drezınamen remont brıgadasy da kelip qaldy...

— Qaıdan bilgen ol?..

— Jolǵa qyzyl fonar jaǵylǵannan jáne Shı qamys stansıasynan shyqqan poezdyń keshigýinen... Olar kep toqtaǵanda, men shpalǵa sońǵy shegeni qaǵyp jatyr em...

— Ony qaǵyp bop, — dedi, Imanáli, sol sáttegi shattyǵyn kóz aldyna keltirgendeı jaırańdaǵan júzben, — tóńiregime. qarasam, naq qasymda bir general týr... Men oǵan «jol jóndeldi, júrýińizge bolady!» degen raport berdim... Ol ne hal bolǵanyn bilgisi kelgenin aıtty.. Remont brıgadasynyń bastyǵy, sýyrylǵan eski relsti qarasa, astyńǵy jaǵy uzynnan jarylǵan eken... Poezd ótýge ol jaramaıdy eken... Sol arada krýshenıe bolýy sózsiz eken... Sony kórgen general, rahmet aıtty da, — dedi Imanáli tez qaltasynan juqa metal saǵatty sýyryp, — «ómirlik eskertkish bolsyn» dep, maǵan osy saǵatty syıǵa tartty. Sóıtip júrip ketti olar... Maıdanǵa ketip bara jatqan bir eshelon ásker eken...

— Maıdanǵa bara jatqanyn qaıdan bildińiz?..

— Sol eshelonnyı, bir ofıserinen, aıǵa jaqyn ýaqyttan keıin hat aldym... Eshelon bizden ótken qalpymen týra baryp Ýkraına maıdanyna kiripti... Urystan keıin general meni eske alyp, hat jazdyrypty...

Ǵajap bolǵan eken!.. Mundaǵy jurt bildi ǵoı, ol isińizdi?

— Qaı jurtty aıtasyz? — dedi Imanáli

— Máselen, — Túrksıb basqarmasyndaǵylar?

— Bildi. Erteńine meni Almatyǵa, Túrskıb basqarmasyna shaqyrdy. Barsam, saıasattyq bólimniń bastyǵy Polákov joldasqa jolyǵý kerek eken...

— Polákov kishipeıil kisi eken. «Temir jolshy» gazetiniń redaktory Tinıkın Ybyraıke ekeýmiz kabınetine kirgende, ol ushyp túregep qarsy aldy da, qolymdy silkileı ustap alǵys aıta bastady. Soz jobasyna Qarasam keshegi áskerı eshelondy aman ótkizgenimdi bilip qoıypty. Qalaı tez bilgenine, men tańdanyp em, — «men túgil Moskva da, Narkom da estip, sizge alǵys aıtypty» dep, Polákov maǵan Narkomnyń telegrammasyn kórsetti...

— Jolyǵýymyz birinshi ret bolǵanmen, — dep jalǵastyrdy Imanáli sózin — Polákov joldas meni óte jaqsy biledi eken. Jumys jaılarymdy keńese kelip, ol maǵan eki jańalyq aıtty: biri — bizdiń razezde bir dıstansıanyń jol baqylaýshylarynyń sletin ótkizip, meniń tájrıbemmen olardy tanystyrmaq eken; ekinshisi maǵan álde ne anketalardy toltyrtpaq eken. Sońǵysyn «ne úshin kerek?» dep surasam, Ybyraıke maǵan tompaq úlken kózin kúlimsirete qarap qoıady da, «ordenge usyný jabdyǵy ǵoı deımin, aqsaqal» deıdi... Biraq, qaǵazdy toltyryp jatqan ózi... Maǵan tek suraýlar ǵana beredi... Al, slet degenge men áýeli qarsy boldym...

— Nege?

— Sletke alpys shaqty kisi jınalatyn sıaqty, olarǵa nemdi aıtam men, sonda?

— İs tájrıbeńizdi aıtasyz da...

— Kóz ben qulaqty ǵana qandyrýdyń nesi tájrıbe?

— Imeke-aý, sol ǵoı «tájrıbe» degen? Kózi qanyqqan, ádisin alǵan is qoı ol «tájrıbe?»

— Qaıdam?.. Sóz degenge shorqaq bolýshy edim, ózim... Alpys kisi túgil, alty kisiniń aldynda sózimdi durystap aıta almaıtyn edim... Jáne qandaı sóz ol, az kisiniń aldynda aıtylatyn sózder?.. «Ot basy, oshaq qasy» degen sıaqty, usaq jabdyqtyń áńgimeleri emes pe?.. Sondaı kisi, alpys adamdyq jol baqylaýshylardyń aldynda is tájrıbesinen sóz sóılesin!.. Oǵan dáti shydaý ońaı bop pa?

— Qıyn bolǵanmen de kóndińiz ǵoı soǵan?

— Kónbes erkińe qoıaıyn dep tur ma, seniń?.. «Ótkizý kerek, aqsaqal!» dep Polákov otyryp aldy, Ony Ybyraıke de qoldady... Sonan soń, amal joq — kóndim...

— Iá, sonymen?..

— Bir kúni, eki jaǵymyzdan da cay etip jol baqylaýshylar kele qaldy... Alpystaı kisi!.. Polákov pen Ybyraıke de kele qaldy... «Gazetten keldi» degen úsh-tórt kisi júr... «Kınoǵa túsiremiz» dep te bireýler kelipti... Artıser de kele qapty... Solarǵa qarap, — dedi Imanáli kúlip ap, — «Al, Imanáli, bekin endi!» dedim ózime... «Táýekel dep tús ortaǵa... Bilgenińdi aıt kópke!.. — dedim...

— Iá, sonymen?..

— Sol kúni erteden keshke deıin olar meniń is tájrıbemmen tanysty... Men oılaǵam, «bárimizdi klýbqa jınaıdy eken de, meni sóıle dep terletedi eken» dep. Olaı bolǵan joq... Men olardy bastap, joldyń ózim baqylaıtyn jerine alyp bardym da, kem-ketigin qalaı tabatynymdy aıtyp berdim. Bul keńes uzaq kúnge ketti. Jurttyń suraýyn, meniń jaýabymdy Almatydan kelgen bir jas jigit jaza berdi. Áldeneshe jerde kınoǵa da, sýretke de tústik... Sóıtip, keshke razezge oralǵan soń, bir semiz qoıymdy soıyp qonaǵasy berdim de, túni boıy májilis qurdym. Otardan Kenendi aldyrdym. Ol kelgenshe qonaqtarǵa artıser qyzmet etti...

Esime túse ketti: Almatyda men, Báıkenov joldastyń razezinde bolǵan osy sletti túsirgen kıno-jýrnaldy kórgem. Sózine qaraǵanda, dálin túsirgen de qoıǵan!.. Alysty jaqyndatyp jiberý — kıno óneriniń daǵdyly isi. Atalǵan jýrnaldyń aıaq jaǵynda, Báıkenov Imanáli joldasqa 1942 jyldyń kókteminde Lenın ordeni berilgendigi de kórsetilgen...

Odan keıin, Báıkenov joldasqa, 1945 jyly bir ret, 1951 jyly bir ret, Eńbek Qyzyl Tý ordeni berilipti. Bulardyń qataryna «Dańqty temirjolshynyń» eki-úsh znachogi, ár kezde berilgen birneshe medaldar qosylǵanda, Imekeńniń keýdesi nagradqa sımaıdy....

— Sondaǵy bar eńbegim, — deıdi Imanáli, — artyǵy, kemi joq, temir jol boıynyń bes kılometrin-aq baqylaý...

Baqylaýda kezdesken qıynshylyqtar týraly, olardy qalaı jeńý týraly Imanáli taǵy da tolyp jatqan qyzyq áńgimelerdi aıtyp ketedi... Onyń bárin tizýge qalyń kitap kerek bolar edi... Bul arada aıtarymyz, — Imanáli qarttyń áńgimelerin tyńdap otyrǵanda keletin oı, «ol — shynynda da jol atasy eken!..»

İİİ. «Sý atasy»

Qazaqta «sý atasy Súleımen» degen sóz bar. Bala kezimde men «sýǵa ata» bop júrgen «Súleımen» kim eken dep oılaıtyn em. Keıin, sondaı ata baryn ózim de kórdim, ol — Eńbek Eri, SSSR Memlekettik syılyqtyń laýreaty kúrish ósirýde dúnıe júzilik rekord jasaǵan Ybyraı Jaqaev.

Ybekeń meniń esime, Arqaǵa saıahat jasap bara jatqan joly taǵy da tústi.

Biz temir joldy boılaı otyryp, Birlik atalatyn stansıaǵa jettik. Osy aradan Moıynty — Shy temir joly bastalady, bizge sony boılaı júrý kerek.

Birliktiń jan-jaǵy qaptaǵan egin eken, bári de sýarmaly egin. Sýdy Shý ózeninen tartqan aryqtan ishedi. Solardy aralaı júrgen jolmen kele jatyp, biz bir tusta toqtaı qaldyq.

— Osy ara egin be, álde Shýdyń jaıylymynan shyqqan shalǵyn ba? — dedi joldasym.

— Menimshe, bul kúrish, — dedim men, — sýdyń teksheli atjaptarymen kelip jatqan soǵan uqsaıdy.

Mashınadan túsip baıqasaq, pisýge taıanǵan kúrishtiń sabaǵy jantaıa jyǵylyp qapty. Olardy da jáne túregep turǵandary da kúrishke kózi qanyqqan kisi ǵana tanıtyn, qanyqpaǵan kisi, báshke quraqtarmen, óleń-shóptermen sapyrylysyp aralas shyqqan kúrishti tanyp ala alar emes.

Jyǵylyp jatqan berekesiz kúrishti biz aralap júrgende, áldeqaıdan shapqylap kúzetshi de kele qaldy. Qartańdaý, qarabýryl saqaldy ol:

— Ýa, ne izdep júrsizder munda? — dedi, atyn entelete bizge jaqyndap.

— Kúrish izdep júrmiz, — dedik biz qýlanyp.

— İzdegeni qalaı? — dedi ol, bizdiń qaljyńǵa túsinbeı.

— Kúrish ekken jer me, osy?

— Kórmeı tursyńdar ma?

— Bizge kúrish kórinip turǵan joq, qamys pen shop qana kórinip tur...

Qart áli de qaljyńǵa túsinbeı «Nege joq kúrish?..» dep atynan túse qaldy da, jantaıyp jatqan kúrish sabaǵynyń bir ýysyn julyp ap bizge kórsetti. Sabaqtar jińishke ári qýqyldanyp keýip qalǵan, jaqsy kúrishtiń sabaǵy, dáni piskende de kógildirleý bolýǵa tıisti. Dánine kelsek, qaz-qatar tizilýdiń ornyna, qumǵa shyqqan shópteı, sobyqtyń ár jerine bytyraı bitipti.

— Munyń gektarynan qansha kúrish alady? — degen suraýǵa,

— Tórt-bes sentner alatyn bolar, — dedi qart...

Ybyraı Jaqaev osy arada kep eske tústi. Ol 1948 jyly, Syrdarıa boıyna óz qolynan egip kútken on gektar jerdiń bárinen, orta eseppen 124 sentnerden alǵan.

Shýdyń sýy bul ólkeni Syrdarıadan kem azyqtandyrmaıdy... Jer jaǵdaıy da Syr boıymen birdeı, munda eginge qunarly bozǵylt tústi maı topyraq... Kún raıy da bul arada Syrǵa uqsas — munda da kúrishke qajetti ystyq kún kóp.

Endeshe, másele nede? Másele, árıne, jerdi durystap kúte bilýde, tuqymdy tazalap sebe bilýde, engen tuqymdy babyn taýyp esire bilýde.

Osy jónnen, Ybekeń ne isteıdi eken, soǵan bir úńileıik.

1949 jyldyń kóktemi. Qyzylorda oblysynyń Shıeli aýdanynda, Qyzyltý kolhozynda turatyn Ybyraı Jaqaevty izdep bara qaldyq. Shıeliden Qyzyltýǵa attanar aldynda, Raıkomnyń bizben birge barýǵa jınalǵan sekretary:

— Tań jańa siberlep kele jatqanmen, Ybekeńdi úıinen taba almaspyz,' — dedi bizge. — Ol ózi basqaratyn egistiń mańynda túnep júrgen bolar.

— Árıne, — dedi, aýdandyq agronom Altynbekov, — egin basynda júrýine daý joq, biraq ol, búgin óz ýchastoginiń mańynda bolmas, Dáýleshova Uldardyń ýchastoginde bolar.

— Uldar kim?

— Ybekeńniń zvenosynan ótken jyly bólinip, ózine menshikti zveno qurǵan adam. Ondaı shákirtteri, aýdandaǵy 24 kolhozdyń on toǵyzynda qurylǵan. Bári de ózderin «Jaqaevshylar» dep ataıdy. Jaqaev olardy aralap, nusqaý berip júredi. Jyl saıyn kóktemde, olarmen máslıhat etkizip, tájrıbelerin aýysady. Búgin Uldardyń ýchastoginde bolatyn sebebi, onda aǵashtyń qoparylmaı jatqan biraz eski túbirleri bar edi, Ybekeń solardy qoparysýǵa járdemdesem dep júrgen...

— Túbirsiz jer jetpeı me?

— Jetedi. Biraq anaý — topyraǵy qunarly jaqsy jer...

Biz júrip kettik.

Altynbekovtyń aıtqany dál keldi: Ybyraı, shynynda, Uldardyń ýchastoginde túbirlerdi qoparysý jabdyǵynda júr eken. Álde ne zamanda, áldekimniń baqshasy bolǵan bul orynnyń aǵashtary erte zamanda kúıip, ornynda túbirleri qalǵan eken, olardyń birazy qoparylǵan kúıinde, teńkıip jatyr....

Taǵy bir túbirdi qoparý jabdyǵynda júrgen Ybyraıdy, bet-aýzyn, ústi-basyn shań basqandyqtan, biz alǵash tanymaı qaldyq. Qysqa amandyqtan keıin:

— Al, káne, ákelińder, temir arqandy! — dedi ol serikterine.

Birneshe adam jýan temir arqandy jazdy da, bir ushyn kúrildep turǵan traktorǵa baılap, ekinshi ushyn, tarbıǵan tamyrlarymen tutas alǵanda, shóke túsip jatqan búıige uqsaǵan qý túbirge baılady.

— Al, tartyńdar, endi! — dedi Ybyraı.

Traktorshy gazdy berip qalǵanda, kúrildeýi údep ketken traktor, turbasynan qara-qoshqyl qoıý tútindi lyqyta áldeneshe ret atqylap jiberdi de, jalpaq temirlerden quralǵan uzyn tabany jybyrlaı, qozǵala jóneldi.

Túbirler tez julynyp kete qoıǵan joq. Temir arqanmen tartqan traktordyń yrqyna kóngisi kelmegen ol, buratylǵan jýan tamyrlaryn kóre sozyp, turyp alǵysy keldi...

— Sireskenińmen bolmas, — dedi kolhozdyń predsedateli Ábdimaýlenov, túbirge kúle qarap, — sen túgil, seni egip ósirgen baıdy da túp tamyrymen julyp qurtyp jibergemiz...

Soza tartqan traktor, qaptaǵan qalyń tamyrlaryn keıin sýyra, keıin úze, túbirdi qoparyp alyp shyqty...

— Bir júk mashınaǵa mol júk-aý, mynaý!, — desti árkimder.

Bet-aýzyn shań basqan mosqal áıel, túbirge qarap, sazdanǵan terin saýsaǵymen mańdaıynan sypyryp jiberdi de:

— Barlyǵy 35 túbir edi bul arada, eń sońǵysyn qopardyq olardyń. Endi ornyndaǵy shuqyryn tegisteý kerek te, jerdi aıdaý kerek. Dáýleshova Uldar osy áıel eken. Olardyń tamaqtanyp dem alatyn mezgili eken. Jurtty Uldar óziniń kanal jaǵasyna jasatqan qosyna alyp baryp, áńgimeni sáskelik astyń tóńireginde sóılesip kettik.

Bul arada kúrishten mol ónim alýdyń tarıhy qalaı bastalǵanyń Raıkomnyń sekretar! qyzyq áńgime túrinde qolyńa qondyryp beredi, sonda bas geroıy, bolsa-bolmasa da Ybyraı Jaqaev.

Kúrishten mol enim alý ıdeıasy Ybyraı Jaqaevta, aýyl sharýashylyǵy kolhozdanǵan jyldardan-aq bastalady. Ómir boıy ketpenshi bop eńbek atqarǵan ol, kúrish tuqymdarynan bul arada qandaıy qalaı ósetindigine kózi qanǵan adam. Jaqsy egin — jaqsy tuqymnan ǵana ósedi. Sony bilgen Ybyraı, kolhozdyń alǵashqy jyldary azdap ekken kúrishin qarap júredi de, qaıdaǵy jaqsy ósken, dáni tolyq sobyqtardy qyrqyp ap, qaltasyna sala beredi. Osylaı jınaǵan tolyq dán, alǵashqy jyly bir qap bolady. Endi osyny óndirý kerek.

Birlesken eńbekke kolhozshylar jattyǵyp bolǵansha, biraz jyldar ótkenin biz bilemiz. Ybyraıdyń jınaǵan jaqsy dánderin jeke egip, erekshe kútý isine kolhoz alǵash kóńil bóle qoımaıdy...

Biraq yntaly Ybekeń buǵan moıymaı, Uly Otan soǵysy bastalar jyly, jyldyń basynda aýdandyq basqarýshy mekemelerge aryz berip, mol ónimshiler zvenosyn qurýdy suranady. Onyń bul tilegin aýdan da, kolhoz basqarmasy da qabyldap, sol jyldyń kókteminde Jaqaevtyń toǵyz adamnan quralǵan zvenosy iske kirisedi. Zveno bastyǵy ózi bolady. Ǵylymdyq jaǵynan járdem berý mindetin aýdandyq agronom Anas Altynbekov alady.

Alǵashqy jyly ónim, bes gektardyń, árqaısysynan 44 sentnerden túsedi. Bul tóńirekte ol jyly egin shyǵymdy bolǵanmen, mol ónimshilerden basqalar gektarynan on besten ǵana alady.

Ybekeń munymen qanaǵattanbaıdy. Ózi kútetin ýchastoktyń ónimin jyldan-jylǵa arttyra otyra, ol 1948 jyly, kúrish ósirýde jerdiń tarıhynda bolmaǵan tabysqa jetedi — on gektardyń árqaısysynan 124 sentnerden alady, keı jeke gektarlar 160 sentnerden beredi. Bul dúnıe júzilik rekord!..

Bul tabysqa Ybekeń ǵana ortaq emes, onyń zvenosyndaǵy barlyq adam da ortaq. Ybyraıdan úlgi alǵan olardyń árqaısysy, az jylda kúrish ósirýshilerdiń sheberine aınalyp ketedi. Sondyqtan, 1946 jyly mol ónimshilerdiń jeke zvenosyn quryp Aralbaev Saǵyndyq shyǵady, 1947 jyly Dchýleshova Uldar shyǵady, 1949 jyly, zvenonyń eń jas múshesi, komsomolka — Patan Aımanova shyǵady. Bulardyń bári de ustazdarymen jarysyp, júz ben júz elý sentner arasynda astyq sýyryp otyrady... Osy úlgimen bul aýdannyń ǵana emes, búkil Qyzylorda oblysyna qaraıtyn aýdandardyń kóbinde mol enim alýshylar zvenosy qurylyp, bári de Ybyraı Jaqaevtyń ádisimen zor tabysqa jetedi... Ol zvenolar Ybekeńdi aǵashtyń jýan dińgegine, ózderin sotaıa shyqqan butaqqa sanaıdy...

Al, endi, osynsha mol ónimge jetken Ybyraı Jaqaevtyń ádisi qandaı degen suraý týady ǵoı?.. Surastyra kelsek, Ybyraıda ádetke aınalǵan ondaı ádis bar da eken. Ybekeńniń ózinen surasań, ol ádisterin bylaısha baıandaıdy:

«Birinshi, deıdi ol — arǵymaqtan esek týmaıdy. Eger jaqsy egin alǵyń kelse, jaqsy tuqym sep».

«Ekinshi, deıdi ol, — dán bala sıaqty. Ony jaqsy ana ǵana tárbıelep ósire alady».

«Úshinshi, dánniń, anasy — jer».

«Tórtinshi, ana balasyn jaqsy ósirsin deseń, sen anany da jaqsy kút».

«Besinshi, birkelki kúrish ónimi, tegis jerge ǵana shyǵady, óıtkeni, kúrish sýda ǵana ósetin daqyl, sý tegis jerge ǵana tegis jaıylady»...

«Altynshy, adam sıaqty, egin de taza sýdy tileıdi. Sasyǵan ne eskirgen sýdan adam sıaqty egin de aýyrady. Endeshe, kúrishke únemi taza sý berip turý kerek. Ol úshin, kúrishke kúnde jaıatyn sýdy, kúnde aǵyzyp jiberip, jańa sý jaıyp turý kerek».

«Jetinshi, óse bastaǵan kezde, kúrishtiń sabaǵynan názik nárse joq. Ol, eshkiniń túbitinen de názik. Biraq, ol, ońaı úzile qoımaıtyn, sozylǵan nárse, ony tamyrymen ǵana úzip alasyń. Jer neǵurlym dymqyl bolsa, kúrishtiń tamyry soǵurlym myqty keledi».

«Segizinshi, kúrishtiń sabaǵy, tebindegennen bir aı keıin ǵana tik tura alady. Dán shyǵatyn «qulaǵy» da osy kezden bastap ashylady. Odan keıin, onyń «qulaǵyna» sý jibermeý kerek, eger sý ketse «sańyraý» bop qalady, anyqtap aıtqanda, jaqsy dán bermeıdi».

«Toǵyzynshy, bireýdiń esebinen kún kóretin aramtamaq ósimdik kúrishtiń, ishinde de bar. Mysaly, shıin. Eger kezinde otap tastamasań, ol kúrishke degen azyqtyń bárin jep qoıady. Túr jaǵynan ony kúrishten aıyryp alý qıyn. Biraq, soraıyp bosqa ósedi de, basynda dán bolmaıdy. Ony kúrishten aıyra bilý, kezinde jula bilý, kúrishshilerdiń basty mindeti».

«Onynshy, kúrmek she? Ol kúrish tuqymdas ósimdik. Onyń dáni de bar. Biraq, qandaı? — Qatyńqy kelgen kip-kishkene. Azyq joqta ol da tamaq. Al, azyq barda, túkke keregi joq ósimdik. Ol da kúrishke aralasa qalyń shyǵyp, oǵan kerekti azyqty jeıdi de, ash qaldyrady... Ony da kezinde qurytý kerek».

«On birinshi, jaqsy egin ósirýmen ǵana mol ónim ala almaısyń. Kúrish degen quıylǵysh daqyl. Piskennen keıin tógilip túse bastaıdy. Ony tez jınap alý kerek».

«On ekinshi, munyń bári erinbeı jáne ádisin bilip eńbek atqarýdan ǵana enetin jemis».

«On úshinshi, bilip eńbek atqarý degen — ǵylym men tájrıbeniń birlese, tutasa qyzmet atqarýy degen sóz».

«On tórtinshi, ónimdi eńbek atqaram deseń — kópke súıen. Sonyń tilin taýyp, soǵan qyzmet atqarta bil».

«On besinshi, kópti úlgili bolsyn deseń, onyń aldynda óziń de úlgili bol»...

Birneshe kúnnen keıin, aýdan ortalyǵynda kúrishshilerdiń máslıhaty boldy, sonda Ybekeń kúrish esirýdiń aldaǵy mindetteri týraly baıandama jasady. Maslıhatqa oblystyń jáne aýdannyń birtalaı ǵylymı qyzmetkerleri qatynasty. Bul joly Ybekeń, joǵaryda ataǵan ádisterine taǵy da tolyp jatqan jańalyqtar qosty...

Sol sózderin tyńdap otyrǵanda maǵan kelgen oı: «Jerdi, sýdy paıdalaný isinde, bul kisi qalaı kóp bildi!..»

Men ǵana emes, osylaısha kóp adam oılaıdy eken. Olardyń bir aýyzdan aıtary - — «bizdiń zamandaǵy sý atasy Súleımen — osy Ybekeń!»

Ybekeń ol jyly 56 jasta. Sovet ókimeti ornaǵanǵa deıingi ómirin jalshylyqta etkizgen ol óz ókimeti ornaǵannan keıin, aqyl-oıyn, kúsh-qýatyn sosıalısik qurylysty órkendetýge yntalana jumsady da, zor tabystarǵa jetkendigi úshin, otanymyzdaǵy eń qurmetti adamdardyń qataryna qosyldy...

Ol sovettik azat jerdiń adal balasy da jáne ony tárbıeleı biletin adal atasy da.

IV. Kárim Myńbaevtyń keńesinen

Bizdiń oıymyz, — Birlikten shyǵa, Arqaǵa Betpaq dala arqyly asý edi. Onyń sáti túspedi. Biletinderdiń aıtýynsha, KNIJ-diń bazasy — «Ulanbel», «Birlikten» 150 kılometrdeı; jolda el joq, ara-tura, jeńil mashınany qıynshylyqpen etkizetin qumdar, joldan jańyltatyn izsiz aq taqyrlar, Shýdan taramdanatyn sazdy ózekter bar. Bul shaq, jurttyń Ulanbelge az qatynasatyn kezi. Eger jalǵyz júrip, jolda mashına áldeqalaı buzylsa, adamnyń shólden ólýi múmkin. Ondaı oqıǵalar buryn ǵana emes, keıin de kezdesken, sondyqtan jolaýshylar qomaqtala, toptala júretin bolǵan.

Bizge ondaı júrginshi kezdespegendikten, amalsyz Moıynty — Shý temir jolyn boılap, eldi ólkemen júrýge týra keldi. Bul temir jol, Betpaq dalanyń shyǵys jaǵyn qyrqalaı júredi eken. Sony jıekteı júrip kele jatyp Betpaq jaqqa kózińdi salsań, ushy-qıyrsyz jazyq dala... Shirkin, aralar ma edi ony!..

Betpaq dalaǵa biz sonshama nege qumartamyz?

Ol — Arqa atalatyn qazaqstandyq jonnyń Balqash syrtynda jatqan qulaı berisindegi keń shól dala.

Shyǵystan batysqa sozylǵan uzyn turqy 450 kılometrlik, kúngeıden teristikke sozylǵan kóldeneńi 400 kılometrlik jalpy alaby 150 myń sharshy kılometrlik, on bes mıllıon gektar jeri bar, bir ózine, qazirgi eki Avstrıa erkin sıatyn bul shel dala, Evropaǵa bir kezde Arktıka qandaı qorqynyshty jumbaq bolsa, sovettik dáýirge deıin qazaqqa da sondaı qorqynyshty jumbaq bop keldi.

Oǵan Betpaq dalanyń aty da kýá. Bireýler «Betpaq» degen sózdi, arabtyń «bad-bahyt» (baqytsyz) degen sózinen shyqqan desedi. Ol qate. Neler ǵasyr boıynan aınala kóshken keń dalaǵa qazaqtyń arabsha at qoıýy múmkin emes. Qazaqtyń ózinde «betpaq» degen baıyrǵy sóz bar, onyń maǵynasy betsizdik. Uıatsyz, betsiz adamdy, ásirese áıeldi, aýylda kúni búginge deıin «betpaq» dep sógýi, qazaq tilin jaqsy biletin adamnyń bárine málim. Bunyń arǵy negizi «bet» jáne «baq» degen sózden quralý kerek. Beti — kádimgi bet; al, «baq» degeni — baǵý, ıaǵnı — qaraý. «Betpaq» degen sóz «bet baqtyrmaıdy», «bet qaratpaıdy» degen uǵymnan bolý kerek, óıtkeni, Betpaq dalanyń tóńiregin mekendegen qazaq elin san ǵasyrdyń boıyna bet baqtyrmaı, ıaǵnı, ishine kirgizbeı kelgeni ras.

Nege bet baqtyrmaı keldi ol?..

Bet baqtyrmaǵan sebebi — 150 myń sharshy shaqyrymnyń boıynda, ne ózen, ne kól, ne bulaq joq, qudyqtyń sýy jıyrma-otyz metrlik tereńnen shyǵady, keıde odan da alysqa ketedi, keı jerdegi qudyqtyń sýy ashshy... Aýa raıy: jaz erekshe ystyq, qys erekshe sýyq.. Mal oty qar sýymen kóktemde ǵana shyǵady da, ıýn-avgýst aılarynda ystyqtan qýrap ketip, kúzgi jańbyrda ǵana kókteıdi... Endeshe, revolúsıadan burynǵy mal sharýashylyǵymen ǵana kún kóretin kóshpeli aýyl, onda qalaı mekendemek?..

Biraq, Betpaq dalany aınala bitken, kóshpeli eldiń mekendeýine asa qolaıly jerler bar: mysaly, sheldiń kúngeı-batys jaǵyndaǵy qumǵa kep, ataqty Shý ózeni sińedi. Sińgen jerine deıin onyń óneboıy, ásirese qumǵa taqala jaıylǵan jeri ǵajap keń shabyndyq, ta, jaıylym da. Sońǵy kezdiń, esebi boıynsha, Shýdyń tómengi jaǵynan shyǵymdy jyldary shapqan shóppen úsh mıllıonǵa jaqyn maldy qystaı asyrap shyǵýǵa bolady.

Shý ózeni kóp tirelip, arjaǵy buırattalyp ketetin uzyn turqy júzdegen, kóldeneńi ondaǵan kılometrdi alatyn Moıynqum she?.. Onyń óneboıy maldyń jazy, qysy jaıylýyna erkin jetetin ashshyly-tushshyly ot... Onda semirgen mal, qazaqsha aıtqanda «jonynan jarylady», «aıǵyrǵa qarystan artyq qazy bitedi», «qoshqarǵa súıemnen artyq súbe» bitedi, «mal etiniń asyldanýy sondaı, maıy aýzyńa saldyrmaıdy».

Betpaq shóliniń teriskeıin alyp jatqan Arqa — jýsany, ızeni aralasqan qalyń seleý men jabaǵydaı uıysqan betege... Onda kóktemde sýlanyp, jaz kebetin ózender de bar...

Osyndaı mekender bola týra kóshpeli el Betpaq dalaǵa nege qumartqan? Nege qumartady?

Bul suraýdyń jaýabyn, men alǵash marqum Kárim Myńbaevtan estigen edim.

1948 jyldyń kúzinde, qyzmet babymen ushqan samolettiń apatqa ushyraýynan qaza tapqan bul joldas, Betpaq dalanyń jasyryn syryn alǵash ashqan adamnyń bireýi.

Búkilodaqtyq Lenın atyndaǵy aýyl sharýashylyq akademıasynyń Kárim Myńbaev Qazaqstandaǵy fılıalynyń prezıdenti bolatyn...

1906 jyly, kedeı semáda týǵan ol, Qazaqstanda sovet ókimetin qurýda belsene qatynasqan komýnıs aǵasy Turyspek Myńbaevtyń tárbıesinde ósip, agronomıa ǵylymynda joǵary dárejeli bilim alady. Odan keıin kaýchýk máselesin zertteýmen shuǵyldanǵan ol, aýylsharýashylyq ǵylymynyń doktory degen dárejege jetedi. Qazaqstanda mıchýrındik ǵylymdy taratýshylardyń aldyńǵy qatarynda bolǵan Myńbaevty akademıkter qatty baǵalap, onymen jeke basy dos bop ketedi...

1923 jyldan komsomol qatarynda, 1940 jyldan partıa qatarynda bolǵan ol, Uly Otan soǵysy bastalǵan kezde Lenıngradta ǵylymı qyzmette júredi de, qalany jaýdan qorǵaýǵa qurylǵan halyqtyq qosyndardyń qataryna kirip, jyldan artyq ýaqyt maıdannyń eń aldyńǵy qatarynda bolady.

1942 jyly, maıdan qyzmetinen bosaǵan mamandardyń ishine joldas Myńbaev ta qosylyp, Qazaqstanǵa ǵylymdyq qyzmetin atqarýǵa qaıtady. Aýylsharýashylyq ǵylym akademıasynyń Qazaqstandaǵy fılıalyna prezıdent bolýy sodan keıin...

Osy qyzmetinde júrgende, ol joǵaryda aıtylǵan aıanyshty qazaǵa ushyrady...

Kárim Myńbaev meniń jaqyn dostarymnyń biri bolatyn. Bıik, som, balýan deneli, qońyr, sulý keskindi onyń minezi de aqjarqyn: ótirikti, kólgirsýdi, ekijúzdilikti bilmeıtin oıyna kelgen sózdi týra aıtatyn, iske sheber, sózge alǵyr, ýádege berik, dosqa meıirimdi, ár kez shyndyqty ǵana súıetin ar-uıaty taza, namysqor adam edi. Ol ózi qýǵan ǵylymǵa ǵana emes, ádebıet, ıskýsstvo sıaqty mádenıet júıelerine jetik, olardy kóp oqyǵan, kóp kórgen, árbir oqyǵany, kórgeni týraly óziniń aıqyn, ashyq jáne tereń kózqarasy bar adam... Onyń bul kózqarasy, marksızm-lenınızm ǵylymymen tyǵyz baılanysyp jatatyn. Ǵylymnyń bolsyn, mádenıettiń ózge júıeleriniń bolsyn, bárine de ol partıalyq kózben qaraıtyn.

Ol ıskýsstvo qaıratkerlerimen, jazýshylarmen jıi kezdesýdi, olarmen májilistes bolýdy unatatyn edi. Sondyqtan, ol, keıde, ákimshilik nemese ǵylymdyq isterimen jolaýshy shyǵatyn bolsa, qasyna artıserden, ne jazýshylardan kisi ertip ala ketýdi súıetin.

Bir kúni ol meniń úıime telefon soqty da. KNIJ6 atalatyn sharýashylyǵyna birge baryp qaıtýdy usyndy.

— Qup bolady, — dedim men.

KNIJ-ǵa biz Kárimniń «gazıgi» men kettik. Ol sharýashylyq Almatydan júz kılometrdeı jerdegi Kúrti ózeniniń boıynda bolady eken. Tas jolmen batysqa tartqan biz, alpys shaqyrym jerdegi Lenın atyndaǵy kolhózdan týra teriskeıge qaraı kettik. Taǵy jıyrma kılo¬metrdeı júrgende, aldymyzdan kishirek ózenshe, onyń bergi qabaǵynda KNIJ-dyń shoshqa fermasy kezdesti.

Tasyp jatqan kishkene ózenshe mashınany ótkizbeıtin bolǵan soń, arjaǵyna salt ketetin boldyq.

Kárim at qumar jigit. Sharýashylyqtarynda júrgen qyzmetkerlerine ol jorǵa, júırik sıaqty kórkem attardy mingizedi. Shoshqa fermasynyń bastyǵy Zavada deıtin ýkraınalyq jigit eken. Qazaq tilin qazaqtan kem bilmeıtin bul jigitti, Uly Otan soǵysynyń aldynda, ózim týǵan ólkede, qoı sovhózynyń dırektory bop júrgen kezinde kórgem. Endi ol KNIJ-ǵa kelip, eki qyzmetti birdeı atqaryp júr eken: biri — fermaǵa bastyq, ekinshisi — isine baılanysty ǵylymdyq dısertasıaǵa materıal jınaý.

Kárimniń asa jaqsy kóretin KNIJ daǵy bir qara jorǵasy, sáti túsip, Zavadınyń úıine kele ǵapty. Onyń ózinde býryl jorǵa bar eken. Eki jorǵamen, Kárim ekeýmiz, aıly túnde ári qaraı sapar shektik: qara jorǵa mende, býryl jorǵa onda.

— Qara jorǵa, — dedi Kárim maǵan attanarda, — býryldy shańyna da otyrǵyzbaıdy, sizge ony syı qonaq retinde ǵana mingizem. Jalǵyz-aq shartym — qyza jorǵalaǵanda, basy temirden de qatty: aýyzdyqty tistep ala tartqanda, bet alǵan jaǵynan býra almaısyń; bettegen jaǵynda dóń tursyn, er tursyn qaramaıdy, yrǵyp arjaǵyna bir-aq túsedi... sonysyna shydasańyz ǵana minińiz!..

— Oqasy bolmas, — dedim men kúlip, — mańdaıyma jylqy bitpegenmen, bala kúnimnen baılardyń jylqysyn baǵysyp, ár minezdi jylqyǵa taqymym úırengen, táýekel dep kórermin!..

Biz júrip kettik. Semizden jarap júrgen qara jorǵa, shynymda jelókpe jylqy eken. Sýdan, shyǵa:

— Al, Sáke, — dedi Kárim, — aı jaryq, aldymyzda sara jol. Oıy-qyry kópke deıin joq. Azdap taqym jazamyz da?

— Bolsyn!

Tarta jóneldik. Qara jorǵa shynynda ekpindi eken, «haıt!» dep tebinip jibergennen-aq, dedektep ushty da ketti. Basynyń qattylyǵy da ras eken. Erkine jiberseń, tizgindi súze tartyp beti aýǵan jaqqa alyp ketetin. Biraq, meniń de «erkek» degen atym bar emes pe? Basyna erik alǵysy kep, tizgindi basyn ızeı tartqan kezde, aýyzdyqtyń eki jaǵynan shaýjaılaı yrǵańqyrap jiberip em, «aqyldy» at, alpamsadaı erkekti betimen ushyra almasyn bilgendeı, endi qaıtyp aýyzdyqty súzgilegen joq...

Yrqyma kóndirgen atty biraz ýaqyt bar pármenimen jorǵalatyp, «tynystaıtyn keziń de bolǵan shyǵar» degen oımen artyma qarasam, Kárim de ekpindetip jaqyn keledi eken. At tuıaǵynyń dúsirinen shamalaımyń — jorǵalap kele jatqan joq, shaýyp kele jatyr!.. Atymdy tejeıin desem, uryp ketetin...

Atymdy eregise jorǵalatyp taǵy da biraz jer Kárimge shaldyrmaǵannan keıin:

— Ýh, Sáke, aıaldańyz! — degen daýsy estildi onyń.

Qyzyp alǵan atty, tez tartyp toqtata qoıýǵa bolmaıdy. Olaı toqtatýdan, attyń qaraókpe aýrýyna shaldyǵýy múmkin... Men jorǵany baıaýlatyp baryp, aıań-jortaqqa túsirgende, tanaýlary ustanyń basqan kórigindeı, ekpindeı pysyldaǵan Kárimniń býryly da janasa berdi.

— Apyr-aı! — dedi Kárim, qatarlasqannan keıin, — myna qara jorǵa sumdyq eken ǵoı. Búgin kórdim ǵoı, munyń, jel jetpeıtin jorǵa ekenin...

— Qalaı? — dedim men, jorǵanyń bar júrisin kórsetkenime máz bolǵan daýyspen.

— Meniń astymdaǵy — jorǵasymen qatar, jarysta báıge alyp júrgen júırik jylqy. Jorǵasymen ilese almaıtyn bolǵan soń, barlyq shabysyna salyp em, onda da jetkizbedi qara jorǵa. Myna túrine qaraǵanda, saǵatyna qyryq shaqyrymdy bul erkin alady eken!..

Odan ári búlkil jorǵamen kettik. Kárimniń odan arǵy keńesi, Qazaqstanda mal sharýashylyǵyn órkendetý týraly boldy.

— Qazirgi másele, — dedi ol, — maldyń basyn kóbeıte berýde ǵana emes, onyń sapasyn da arttyrýda...

KNIJ osy maqsatpen uıymdastyrylǵan eken. Onda SSSR Memlekettik syılyqtyń laýreaty, Sosıalısik Eńbek Eri, áldeneshe ordendi, aýyr sharýashylyq ǵylymynyń doktory Vladımır Aleksandrovıch Balmont basqarǵan, bir top ǵylymı qyzmetkerler eńbek atqarady.

Kóp jyldyq tájrıbeniń arqasynda olar shyǵarǵan mal tuqymynyń aty: «Bıazy júndi qazaq qoıy».

Balmont basqarǵan toptyń tabystaryn aıta kele, qazaq dalasyna keń jaıylǵan bul tuqymnyń minin aldyna sala sóıleıdi.

— Bul tuqymnyń aldy jaqsy bastaldy, — deıdi ol, — saýlyqtyń tiri salmaǵy jetpis kıloǵa, qoshqardyń tiri salmaǵy júz on kıloǵa jetti. Qazaqy qoıdan ol eki esege jaqyn kóp, júni de alǵash qoıý boldy. Qazir salmaq jaǵy saqtaldy, biraq jún jaǵy suıylyp, ári sapasy kemip keledi...

— Nege?

«Bul qoılar jazy-qysy jaıylymmen ǵana kún kóredi» degen qate uǵynystan, sol uǵynystyń saldarynan qysqy qorasy men shóbin daıarlamaýdan, sodan baryp qoıdyń qystan júdep shyǵyp, qara kemik bolýynan...

Osydan, qoıdyq qorasy jáne jemi týraly sóz bastalyp ketti. Betpaq dala máselesi de sonda kep shyqty.

— Mal basy respýblıkamyzda jyl sanap kóbeıýde, — dedi, Kárim, — jaıylymdar qazir kóp jerde jetpeýge aınaldy... Qora-qopsy degenimiz kóp jerde joq. Býlardyń bári, ǵylymdy da, tájrıbe adamdaryn da qatty oılandyrady...

— Máselen?

— Máselen — Betpaq dala.

Men bul sózge qulaǵymdy túre qoıdym. Óıtkeni, ótken 1947 jyldyń jazynda, Kárim bastaǵan ǵylymı ekspedısıanyń Betpaq dalany birneshe aı júrip aralap kelgeninen habarym bar. Biraq, neler istep kelgenin suraýǵa sáti túspeı júrgen. Endi sáti túse qaldy. Sózge sheber Myńbaev, qyzǵylyqty túrde áńgimesin bastaı jóneldi.

Betpaq dalany kórýge, men bala kezimnen qumarttym, — dep bastady ol sózin...

— Nege? — dedim men.

— Meniń Turysbek degen aǵam bolǵanyn bilesiz.

— Bilem: ózi shala saýatty batyraq bola týra, ol 1917 jyly jergilikti Sovdepti uıymdastyrýǵa aralasqan, artynan Kolchak úkimetiniń abaqtysyna túsip, odan qashyp shyqqan adam ǵoı...

— Sol qashqan betinde ol Nura boıyndaǵy elimizge keldi de, odan Áýlıe-Atada qurylǵan Sovet ókimetine qosylý nıetimen, sol jaqqa baratyn birneshe adamǵa qosylyp salt júrip ketti... Bizdiń týǵan jerde de sovet ókimeti ornaǵannan keıin qaıtyp kelgen aǵaıdan surasaq, olar Áýlıe-Ataǵa tartqan jolynda, Betpaq dalany basa júrgen eken...

— Shólden qoryqpaǵan ba?

— Bastaýshylary bolǵan. Bastaýshylary Betpaqtyń qaı jaǵyna shyǵam dese, de kózin jumyp tabatyn qý eken. Jolshybaı olar shólde ólgen haıýandar men adamdardyń talaı jerde qýraǵan súıekterin de kezdestiripti... «Eger bastaýshy bolmasa, — deıdi aǵaı, — biz de qańǵyp óletinbiz, óıtkeni sýsyz mıdaı dala, belestengen adyrlar birine-biri uqsaıdy,.. jol joq... basqa belgi joq...»

— Solaı desedi, — deımin men, basqa bir áńgimelerdi eske túsirip...

— Ol kóp keńes, — deıdi Kárim, — men qysqasyn aıtaıyn: sonymen, aǵaıdyń aıtýynan, «men de sol dalany kórsem-aý» dep arman etetin em. Kórýdiń sáti — 1947 jyly ǵana tústi.

— Biz qarýlanyp shyqtyq, — dep jalǵastyrady Kárim sózin,- — birneshe júk mashınamyz bar, olarǵa artqan tamaqtarymyz, qarý-quraldarymyz, mashınalarymyzdyń saımandary, maılary bar sý quıatyn sısternalarymyz bar... barlyǵy jıyrmadan asa kisi bar...

— Chelúskın joryǵy sıaqty ǵoı, mynaý! — deımin men kúlip.

— Endi qalaı? — deıdi Kárim salmaqty keskinmen, — Betpaq dala da osal jaý emes. Ol da talaı adamnyń qanyn jutqan... Sonymen biz Almatydan Shý stansıasyna bardyq. Odan ári Ulan-Bel atalatyn jerge tarttyq. Ol Shý ózeniniń teriskeı jaq betinde.

Budan ári, Kárim eki aılyq saparlarynda kórgen-bilgenderin sóılep ketedi. Onyń bárin tize berýdiń bul arada eki jaqtan qajeti joq: birinshiden — Betpaq dala týraly, ol dalaǵa shekken sapary týraly Kárim jazǵan «Betpaq dala» atty monografıa bar; ekinshiden — Kárimniń Betpaq dalada kórgen-bilgenderiniń bárin sıpattaýǵa qalyń kitap kerek bolar edi, bul qysqa ocherktiń mindeti ol emes.

Jalpylap qysqasha aıtqanda, Kárimniń (jáne basqa ekspedısıa qyzmetkerleriniń aıtýynsha) Shý ózeniniń, Shý stansıasynan qumǵa baryp joǵalǵanǵa deıingi 600 kılometrlik eki jaq ólkesi de kóp zamandar sýaryp egin alatyn tanaptar bolǵan. Kárimniń jobalaýynsha, bul sýarylǵan jerlerdiń jalpy kólemi júz myń gektarǵa barady. Sýarý tártibi, Orta Azıa úlgisimen, aryq qazý arqyly iske asqan. Egistik tanaptardyń kólemi, ózara árqıly, on gektarlyq ta, júz gektarlyq ta, myń gektarlyq ta jer bar. Bul jerdiń ıesi baılar bolǵanǵa, eginderin batyraqtar salǵanǵa uqsaıdy. Sýdy ózennen kóp jerde shyǵyrmen kótergen. Jerdi «omash» atalatyn aǵash soqamen aıdaǵan, kóligi bolsa-bolmasa da túıe men ógiz...

Jergilikti baılardyń sý arqyly eńbekshi kópshilikti qalaı qanaý, eńbekshilerdiń oǵan qalaı qarsylyq bildirýi týraly, Kárim Myńbaev tómendegideı asa bir aıqyn faktyny keltiredi: Shý ózeniniń aıaq tusyndaǵy shólge, 1903 jyly barǵan ekspedısıa burǵy salady da, 213 metrden sýdyń kózin tabady. Jer astynda qysylyp jatqan sý kózi ashylǵannan keıin ytqyp syrtqa shyǵyp, fontandaı úzdiksiz atqylaıdy da turady.

Osy sýǵa Seıtqalı deıtin jergilikti baı ıe bola ketedi Bul sýdan ol ózinen basqanyń aqysyz-bulsyz malyn da sýartpaıdy, ishermendik te sý bermeıdi. Bir qora qoıdyń árbir sý ishken aqysyna bir qoıdan alady da otyrady... Kún saıyn solaısha sý ishetin qora qoılar, bulaı alym alýǵa shydaı ma? Baı adam shydar, kedeı qalaı shydaıdy?..

Shydamaǵanymen amal joq!.. Odan basqa jerde, bul mańaıda sý joq... Sondaı amalsyzdyqpen paıdalanyp, Seıtqalı kemeline kele alym-salyq almaı, jerden atqylap jatqan sýdan eshkimge tamshysyn da tatyrmaıdy...

Osyǵan kektengen el, Seıtqalı uzap kóshken bir shaqta, sý atqylap jatqan jerdi, áldeneshe kún azaptanyp, tereńine deıin tas tógip bekitip tastaıdy... Ony ashýǵa Seıtqalıdyń da, eshkimniń de áli kelmeıdi...

«Sóıtip, orys ekspedısıasy ashyp bergen tabıǵattyń en baılyǵy jabylyp qalady, ony ashýdyń endi ǵana múmkindigi bar» — deıdi Kárim.

Aýyzsha aıtýyna da, kitapqa jazýyna da qaraǵanda, qarýlanyp-aq barǵanmen, Kárimniń ekspedısıasy, Betpaq sheliniń «jan baspaǵan» qalyń ishine kirmeı, burynǵy belgili joldyń boıyn qýalap júrgen sıaqty. Qaı han júrgenin kim bilsin, Táshkennen Áýlıe-Atany (Qazirgi Jambyl) Shý ózeniniń Ulan-Bel tusyn, odan ári Qarmanshıty, Bolat taýlaryn basyp, Aqtaý, Ortaýdy basyp Aqmolaǵa, odan Kókshetaý arqyly Ombyǵa túsetin Han joly atty eski jol bar. Bul jol Betpaq dalanyń shyǵys jaq jıegine jaqyndaı júredi. Erte kezde, Arqadan Shýǵa, Shýdan Arqaǵa qýlaǵan kóshpeli elder, osy jolmen júretin bolǵan, óıtkeni, bul joldyń boıynda sırek kezdesetin bulaqtar, eldiń ózi qazǵan qudyqtar bar. Qudyqtar men qulaqtardy qýalaı júretin bul ırek joldyń uzyn turqy 600 kılometrdeı bolý kerek. Kárimniń ekspedısıasy da negizinde osy joldyq boıyn qýalaǵan... Betpaqtyń jan baspaǵan batys jaq qalyńyna erkin súńgimegen. Onyń sebebi, bizge málimsiz.

Ár kezde, ár mólsherde qurylyp júrgen ekspedısıalardyń ishinde, Betpaq dalany ózgesinen kóbirek kezgen adam — Moskva profesory Dmıtrıı Ivanovıch Iakovlev joldas. Ol kisiniń aıtýynsha da, Betpaqty áli túgel aralap kórgen eshkim joq...

Aralaǵan jerlerinen alǵan áserleri týraly aıtqan uzaq áńgimelerin tyńdaǵannan keıin, men Kárimge qortyndy esebinde bir suraý berdim:

— Qysqasha aıtqanda, Betpaqdalany jandandyrý úshin ne kerek?

— Sý ǵana kerek, — dedi Kárim. — Sý barsa, onyń ón boıyndaǵy on bes mıllıon gektar jerdiń bári de iske asady. Oǵan egistiń de bar túrin, aǵashtyń da bar túrin ósirýge bolady. Mıllıondaǵan maldyń jaıylymyn da jasaýǵa bolady. Osylardyń bar tetigi sýda. Sý bolsa, Betpaqtyń shólindeı topyraǵy qunarly jer joq.

— Sý máselesi she?

— Ol ázirge eń aýyr másele. Bir jobada Ertisti buryp, Qaraǵandy arqyly Sary-Sý ózenine quıý bar. Ol iske asa qalǵan kúnde de, Betpaqtyń batys-teriskeı jaǵynan eki-úsh mıllıon gektarlyq pushpaǵy ǵana sýarylady...

— Shýdy bursa she?

— Onyń sýy, óziniń eki jaq keń ólkesin sýarýdan aspaıdy...

— Sonda nemen sýarylmaq?

— Geografıany bilesiz ǵoı? — dedi Kárim kúlip, — jer sharynyń qurǵaǵynan sýy áldeqaıda kóp emes pe? Qaı shóldi sýarsań da jetpeı me sol sý?.. Biraq, ony tolyq paıdalanýǵa, bizdi qorshaǵan kapıtalızm dúnıesi biraz bóget bop otyr... Jer júzinde kapıtalızm bitsin. Sodan keıin sahara, Gýbı, Betpaq dala sıaqty jer sharyndaǵy keń shólderdi qalaı sýarar ekemiz!..

— Sonymen, Betpaq dalanyń ústi, búgingi kún úshin nesimen hat?

— Máseleni Shýdan bastaıyq. Shý ózeniniń boıy, maldyń qystaýyna asa qolaıly. Jyl jaqsy bolsa, mal onyń qamysymen de qystan kúıli shyǵa beredi. Al, jazdy kúni, ol araǵa kóp mal qoıýǵa bolmaıdy.

— Nege?

— Birinshiden — mal jaılasa, shabyndyq jer bolmaıdy, jaılamasa — mıllıondaǵan tonna shop shabamyz. Bul mańaıda, radıýsy bes júz kılometrde, mundaı shabyndyǵy bar jer joq. Shóbin túgel shaýyp alsa, Shýdyń boıyna, mıllıondaǵan maldy qystan asyrap shyǵýǵa bolady. Maldy jaz onda jaılatpaýdyń bir sebebi osy bolsa, ekinshi sebebi — jaz aılarynda Shý boıynyń masasy men sonasy kóp. Olar maldy, ásirese, túıe men jylqyny óltirip jiberedi... Burynǵy kóshpeli eldiń de Shýda jaz otyrmaıtyn sebebi sol bolǵan. Olar jazǵytury qar erı bastaǵan kezde, qardy qýalap, Arqaǵa qaraı kóshken de, kúz qardan qashyn Shýǵa kóship, qys túse Shýdyń jaǵasyna kep bekigen...

— Sonda, Betpaq dalanyń máni nede bolǵan?

Onyń máni — aprel, maı aılarynda, qardyń sýymen Betpaqtyń boıyna jýsany men yrańy aralas qalyq shóp shyǵady. Malǵa ol myń da bir as; sol qardyń sýy, ıýn aıyna deıin saıańdarda qaq bolyp ta jatady, ózekterde ózen bolyp ta aǵady, ol, árıne, malǵa da, adamǵa da sýsyn; osy ósimdik pen osy sýdy Shýdan Arqaǵa keshken el tolyq paıdalanady, eki aıda olar Arqaǵa erkin jetedi...

— Arqaǵa nege kóshedi?..

— O ne degenińiz, Sáke-aý?! — dedi Kárim kúlip. — Kórgen jerińiz emes pe, Arqa. «Betegesi bilekteı, battaýyǵy júrekteı!» dep poezıaǵa shyqqan jer emes pe ol?.. «Qudaı» urǵan bir qurǵaqshylyq jyly bolmasa, ızeni, jýsany aralas shyqqan seleýi men kódesi teńizdeı tolqyp jatpaı ma?.. Ón-boıy tolǵan bulaqtar, ózender emes pe onyń?.. Tulaboıy maldyń qutyna tolǵan taýlary bar emes pe onyń?.. Masasy men sonasy da joq emes pe?.. Únemi jandy jaılandyratyn samaly soǵyp turmaı ma?.. Mal baqqan el, ondaı jerdi jaılamaǵanda neni jaılaıdy...

— Qystap nege qalmaıdy? — dedim men.

— Qysy qatty ǵoı Arqanyń, — dedi, Kárim. — Jyl jaqsy bolsa quba-qup qoı, jutshylyq bolsa, kóp mal kún kórip shyǵa almaıdy ǵoı onda...Shabyndyq jeri az... Qystyń qalaı bolatynyn kim boljaı alady... Sondyqtan, buryn da kóshpeli elder Arqany jazdaı jaılap, kúzge qaraı, ne shabyndyǵy mol soltústikke qaraı, ne Shý men Sarysý ózeniniń boıyna qaraı keship ketken. Áli de mal baqqan el sóıtedi. Kúzge qaraı, jańbyr Betpaqta da bolady. Ystyq aılarda ósimdigi kúıip ketken Betpaqtyń shóbi, kúzgi jańbyrdan taǵy kógeredi, taǵy da qaqtarǵa, saılarǵa sý jıylady, sóıtip, Shýǵa eldiń saspaı kóshýine múmkindik beredi... Endeshe, Betpaq dalanyń kóktemde de, kúzde de mal sharýashylyǵyna paıdasy kóp...

— Túsinikti, — dedim men, — biraq, kóshpeli eldiń býlaı paıdalaný ejelgi daǵdysy bolsa, ǵylymǵa ol málim daǵdy bolsa, bul Betpaq dalaǵa qazir ekspedısıa shyǵaryp zertteýden maqsat ne?

— Maqsat: aýasyn, jerin, sýyn ósimdigin zertteý, sóıtip bolashaǵyn jobalaý... Bul máselege biz endi ǵana kóńil bólip otyrmyz. Sondyqtan da ony bizdiń tyńnan zertteýimiz jáne sovettik ǵylymnyń joldarymen zertteýimiz kerek...

Kárim ol jóndegi kóp materıaldardyń jaıyn uzaq baıandap ketti...

Bir kezeńde Kárim aqbókendi áńgime ǵyp ketti.

— Búkil jer sharynda, aqbókenniń úsh-aq jerde baryn bilesiz be? — dep bastady bul áńgimesin.

— Joq, — dedim men.

— Ol solaı: Betpaq dala, batys Qazaqstandaǵy Naryn qumynda jáne Mongolıada... Osy úsheýinen basqa jerde aqbóken joq. Ańshylardyń jobalaýynsha, Betpaq dalada on myńǵa jaqyn aqbóken bolýǵa tıisti... Biz ózimiz tutas jaıylyp júrgen bes júzdeıine ǵana kezdestik...

— Qýdyńyzdar ma?..

— Mıllıondaǵan jyldardy attap, bizdiń dáýirge azaıyp jetken mamonttyq dáýirdiń ókilin atý, árıne, aıanyshty, degenmen, «ushqan qustan basqaǵa jetkizbeıdi» dep ańyz qylatyn júırik ańdy mashınamen qýý da qyzyq!..

— Árıne...

— Meniń mingenim «gazık».. Babyndaǵy jańa mashına. Qasymda Begalın Baıqadam degen qart ańshy bar. Betpaqtyń dalasyn túgel kezip, alaqanyndaı, biletin adam. Biz ony basshylyqqa alǵamyz Aıtýynsha quralaıdy kózinen atatyn mergen... Biz ony qurmettep «Báıeke deımiz... Myltyqty men de bir kisideı ata alam ba deıtin em, ol tipti sumdyq eken: aspanda shyryldaǵan bóztorǵaıdy jalǵyz oqty shıtimen túsiredi. Odan basqa myltyqpen atpaıdy... Sonymen Shýdan burylyp, Betpaqqa shyqqan betimizde aldymyzdan alysta buldyrap, qyratta jıylǵan birdemeler kórindi, «aqbóken dedi Báıekeń eleńdeı ǵap. «Kisi kórmegen bókender eken — dedi ol, — áıtpese yǵysyp qashar edi!..» Biz jaqyndaı, bókender qasha joneldi... «Ol jaqta tastaq jer bar, bóken soǵan panalaýǵa tyrysady...»

— Qýyp kep berdik! — dedi qyzý qandy Kárim, kóterile sóılep. — Mundaı ushqyr bolar ma!.. Saǵatyna 50-60 kılometr alyp kele jatqan mashınaǵa shaldyrar túri joq!.. Appaq tańdary jarq-jurq etip zymyrap barady!.. «Bular shappaıdy,... tek jeledi, — dedi Báıekeń. — Qazirde olar jelip barady... «Sol arada Abaıdyń «Attyń syny» degen óleńindegi «Shapqan atqa jetkizbes bóken jelis» degeni esime tústi... Myna bókender, at túgil mashınaǵa da jetkizer emes, qazirgi jelisinde, shamasy, saǵatyna 70-80 kılometrdi erkin alyp bara jatyr!..

— Ǵajap eken!..

— Biz jetkizbeıdi dep sasaıyq desek, «saspańdar, — deıdi Báıekeń, — ókpe-baýyry bar, aıyr tuıaqty qara mal emes ne, birazdan keıin aldyrady ol!..»

- Sonymen, jete aldyńdar ma? — deımin men asyǵyp.

— Shamasy jıyrma-otyz kılometrdeı jerden soń, alystaǵy saıǵaqtardy mashına uta bastady... Taǵy bir on bes, jıyrma shaqyrymnan keıin jaqyndaı bastady... Biraq, biz tura qýmaı, Báıekeń siltegen jaqqa qaraı qıǵashtap kelemiz... Ol qýlyǵymyzdy aqbóken sezgendeı, aldymyzdan kese-kóldeneńdep jolǵa talasýǵa aınaldy...

Al, endi, — dedi sol kezde Baıqadam qart, munyń bir-ekeýin atyp alý kerek, áıtpese aldymyzdan etip alǵannan keıin, olar buıratqa kiredi de, odan keıin aldyrmaıdy...»

— Attyń ba sonymen?

— Mamont dáýiri esimnen shyǵyp ketipti. Qyzyp ketippin... Úsh aýyz myltyǵym bar edi, sonymen, kóldeneńdeı bergen aqbókenderdi tartyp-tartyp jiberdim... Jaqyn-aq jer!.. Myqtap-aq kózdegen sıaqty edim!.. Denem de nyq turǵan sıaqty edi, biraq, qulaǵan saıǵaq joq!.. Taǵy atam, taǵy qulamaıdy!.. Mashınany toqtataıyn desem, uzap ketetin... Ne isteý kerek?..

— Begalınge «at!»deý kerek qoı.

— Ózim de sóıttim. Ol aǵyp kele jatqan mashınanyń ústinde, túregep, uzańqyrap bara jatqan bókenderge qarap, shıtisin tartyp jiberip edi, bir saıǵaq búktelip kep tústi!..

— Bárekeldi!..

— Taǵy da ataıyn dep edi, attyrmadyq. Jyǵylǵan, bókenge kelsek. oq qulaq shekeden tıipti. Kan saýlap jatyr. Saıǵaqtyń aıaqtary ǵana qımyldaıdy.

— Sóıtip, — dedi Kárim kúlip, — mıllıondaǵan jyldar ómir súrgen beıbaqtyń ajalyna sebep bop, baýyzdap aldyq!..

— Shirkin, mergen eken-aý! — deımin men...

— Kisiligin qaıtersiń! — deıdi Kárim. — Ólerdeı dos bop ketip em. Saǵynyp júrmin, sol kisini...

Kárimniń osy keńesin tyńdaǵan adam, Betpaq dalany kórýge qalaı qumartpas!

Odan keıin de men Betpaq dala týraly kóp keńester estidim, kóp materıaldar oqydym. Solardyń bárin jınaǵanda aıtylǵan sóz — Betpaq dalanyń meńgerile bastaýy. Onda kázir Kárim Myńbaevtyń atyna qoıylǵan tájrıbe stansıasy bar. «Ulan-Bel» degenimiz sol. Stansıa asyl tuqymdy mal túlikteri men egis daqyldarynyń túrlerin Betpaq dalaǵa ósirýde kóp tájrıbeler jasap, ǵajap tabystarǵa jetip júr. Kolhozdar men sovhozdar da Betpaq dalany sharýashylyǵyna paıdalanady. Ǵylym oryndary, ásirese taý kenin zertteýshiler, shól dalanyń, astynan neler qymbat múlikterdi tabýda... Sonymen qysqasy, buryn túsin sýytyp mańyna adam balasyn jolatpaıtyn Betpaq dala, kázir oǵan ıip, ıesi sol ekenin túsine bastady. Onyń adamǵa osy baǵynǵany — baǵynǵan!.. Adam ony jyl sanap gúldendire túsedi!..

V. Shahterdiń semásy

Birlikten biz oıysyp Moıynty — Shý temir jolyna jettik te, odan ári sony boılap kettik. Turqy áldeneshe júz kılometrge sozylǵan temir joldy, halyq oz kúshimen Uly Otan soǵysynyń jyldarynda bastady. Biz kórgen kezde júk poezdary júrip, Qaraǵandynyń kómirin Qazaqstannyń ońtústik qalalaryna jáne Orta Azıa qalalaryna týra tasýǵa kirisken eken. Onyń sharýashylyq máni asa zor ekenine bul ocherkte toqtaýdyń qajeti joq.

Jolaýshylar poezy Moıynty — Shýmen áli júrmegen. Jańadan salynyp jatqan stansıalar men razezderdiń kóbinde, áli halyq az. Degenmen, buryn Betpaq dalany erneýlep, qulazyp jatatyn, qosh súrleýinen basqa joly joq, turaqty meken jasaǵan adamdary joq bul jerde, kázir qaınaǵan ómir!

Bir taýdy saǵalap kele jatyr ek, bizge qarsy betten júk poezy kórindi... Áldenege arqyrap dybys bergen onyń únine tańdanǵandaı, kóz jeter jerdegi tastaqqa bir top haıýan oınaqtap shyǵa keldi. Bınoklmen qarasaq — arqarlar eken!.. Olar adyraıa az qarap turdy da, dúrkireı ári qaraı qashty...

«Bul ne?!.» dep tańdanyp barasyń-aý, á? — dedi, bizge erip kele jatqan qartań adam kúlip arqarlarǵa. — Asyqpasań, áli úırenersiń shyraǵym!..

Arjaǵynda kóp uzamaı, biz Balqash kóliniń batys jaq jaǵasyna jettik. Samoletten qaraǵanda, eki jaq jaǵasy da kórinetin bul kólge jerden qarasań, ushy-qıyry joq kók teńizge uqsaıdy eken. Jáne bir ǵajaby — batys jaǵy qaptaǵan aral. Qazaqtar ony «Myń aral» deıdi eken. Araldardyń bári alystan sýda júzip bara jatqan kemege uqsaıdy... Toqtap kórýge ýaqytymyz tyǵyzyraq...

Balqashtan biz Moıynty stansıasyna tarttyq. Jańa joldyń ón boıyna qonystap jatqan eldiń ár selo, ár aýyl, ár razezd, ár stansıasynan kórkem ádebıetke tolyp jatqan tema tabylatyn. Mine, qaıda, jazýshynyń kóretin jerleri!..

Moıyntydan ári, Qaraǵandy — Qarsaqpaı temir jolyn boılap ketti. Betimiz — Qaraǵandy. Bul jaǵalap kele jatqanymyz Qazaqstanǵa ekinshi besjyldyqtyń syılaǵan joly!..

Erterek meńgerilgen bul joldyń boıynda, neler ǵajap zavodtar da ornap qalǵan, neler ǵajap qalalar ósken!

Qaraǵandyǵa biz túnde Ýspen zavody jaǵynan keldik. Bul bir ǵajap kórinis. Erte zamanda It-jon atalatyn bul aranyń belesti shól dalasyn, revolúsıadan buryn tek kóshpeli aýyldar ǵana basa kóship, turaqtap mekendegen eshbir el bolmaıdy eken.

Belestiń astynda kómir bary, budan júz jyl buryn málim bop, kapıtalıser tabylǵan kómirdi alýǵa tez kiriskenmen, 60-70 jyldyń boıynda alynǵan kómir, kázirgi mehanıkalanǵan bir shahtanyń bir jylda alǵan kómirine jetpeıdi.

Qaraǵandy kómirin alýǵa, Sovet Ókimeti, shyn maǵynasynda, 1930 jyldan bastap kiristi. Jylyna Otanǵa mıllıondaǵan tonna kómir beretin bul óndiris, kázir Sovetter Odaǵynyń úshinshi kómir oshaǵy sanalady, onyń, kázir barlyq shahtalary da mehanıkalanyp, kómirdi qazýdy da, tysqa shyǵaryp, vagondarǵa tıeýdi de elektr qýatymen qarýlanǵan mashınalar atqardy.

«Qaraǵandy» atalatyn óndiristi tutas alǵanda, 65 myń sharshy gektar jerdi alyp jatady. Sonsha keń kólemdi jerdiń saı-salasyna, óndiris jaǵdaıyna baılanysty birneshe kórkem qalalar, poseloktar ornaǵan, olardyń bári elektr qýatymen paıdalanylady.

Qaraǵandyny meniń birinshi ret kórýim — 1933 jyly. Ol kezde áli qarqyndap úlgermegen óndiristiń shahty sany da qazirgiden áldeqaıda az, qala kólemi de áldeqaıda kishi bolatyn. Elektr stansıasy qazirgiden áldeqaıda álsiz bolǵandyqtan, ol kezde shamdardyń sany ári az, ári sáýlesi kómeski bolatyn.

Endi she?..

Ýspen zavody jaqtan keletin jol, Qaraǵandyǵa Baıdaýlet taýynyń jotasynan qulaıdy. Sol jotaǵa, 1952 jyldyń jazǵy túninde shyǵa kelsem, «jerdiń júzi, kúnniń kózi» degendeı, aldymyzdaǵy belesti dalanyń yldı óri, sol túngi ashyq aspanda jaltyraǵan qalyń juldyzdan da qalyń elektr shamyna tunyp tur!.. Ne degen kóp, ne degen jaryq, sáýle bul!..

«Júrmegen jerdiń oı-shuqyry kóp» degendeı, jerdegi juldyzdardyń qalyń ishine súńgigen biz, qalaǵa týra kirip kete almadyq. Aıqush-uıqysh joldardyń bireýi bizdi ákep, qalyń ormannyń ishine kirgizdi... Qaıdaǵy orman bul?!. Bundaı orman, budan jıyrma jyl buryn, bul mańaıda joq edi ǵoı?.. Aralap kersek, aǵashtary jýandaǵan jynys!.. O, ǵajap!.. Az jylda jer munsha ózgeredi eken-aý!..

Artynan bilsem, bul orman, qalanyń ortalyq parki eken. Sovettik Qaraǵandy qurylysy bastalǵan kezde, 275 gektar jerge tigilgen jas aǵashtar, kázir jýan aǵashty osyndaı jynysqa aınalyp ketken. Qasynda keli bar...

Qaıdaǵy kel bul?

Osy arada buryn «Soqyr» atanatyn kishkene ózensymaq bolǵan. Onyń qandaı ózen ekenin aty-aq kórsetip tur. Jaztyturym ózenge qardyń sýy jınalady eken de, kópirship tasyǵan bop, ıýnge jetpeı arnasy ańyraıyp qurǵap qalady eken.

«Soqyrdy» Sovet úkimeti, Qaraǵandyny ashqan jyly bógeıdi de, irkilgen sýynan, joǵaryda atalǵan kel jasalady. Bul keldi qaraǵandylyqtar qaljyńdap, Kishi teńiz deıdi. Úlken teńizi de alys emes, — qalanyń teriskeı jaǵynda, 20 kılometr jerde.

Ol — Nura ózenin baılaýdan jasalǵan «teńiz». Onyń kólemi «at shaptyrym» emes, «mashına shaptyrym». Tereńdigi otyz-qyryq metr. Búkil Qaraǵandyny ázirge sýsyndatyp turǵan osy «teńiz»...

Bul teńizdiń jaǵasynda búkil Qaraǵandyǵa elektr qýatyn beretin GES jáne Qazaqstannyń temir qorytýdaǵy maqtanyshy — Temirtaý metalýrgıa zavody qyzmet atqarady...

Qalany biz park kúzetshisiniń silteýimen taptyq. Bul — jańa qala. Ony men, 1941 jyly, qart aqyn Doskeı Álimbaevtyń toqsan jasqa tolǵan toıyna barǵanda kórgem. Qazir qala, odan áldeqaıda keńigen... kóp etajdy, neler ǵajap úıler salynǵan... Kóshelerin boılaı ekken aǵashtar qalyńdap ǵajap aleıalarǵa aınalyp ketken!.. Qysqasy, bul qala. Moskvanyń sándi oramdaryna uqsaıdy...

Erteńine biz dosymyz Báshir Nurmaǵanbetovty izdep kettik, basshymyz — «Sosıalısik Qaraǵandy» gazetiniń redaktory Beısenǵalı Taıqumanov joldas.

Almatyda da, Moskvada da kezdesip júretin joldas Nurmaǵambetovty, atqaratyn eńbeginiń ústinde, úı turmysynda kórý, maǵan arman sıaqtanatyn. Sol maqsatpen izdegen onyń kim ekenin oqýshylarǵa qysqasha tanystyra keteıik.

1914 jyly kedeı semáda týǵan ol, eresek jasqa jetkennen keıin, áýeli Ertis boıyndaǵy parohod qyzmetinde, odan Semeıdegi et zavodynda jumysshy bop eńbek atqarady da, 1937 jyly Qaraǵandyǵa kelip, shahty jumysyna ornalasady. Sodan beri shahtydan qol úzbeı kele jatqan ol, sońǵy eki-úsh jylda «Bıs — 31» atalatyn shahtyny basqarady. Ózine tapsyrylǵan isti memleket aldynda jyl saıyn abroımen atqarǵandyǵy úshin, 1950 jyly úkimet oǵan, eńbek maıdanyndaǵy eń bıik dáreje — Sosıalısik Eńbek Eri ataǵyn beredi. Qurmetti shahter memlekettik j:she partıalyq basqarý isterine de aralasady. Sońǵy birneshe jylda ol Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty, Qazaqstan Komýnıstik partıasynyń Ortalyq Komıtetiniń plenýmine múshe.

Bizdi Nurmaǵambetovtyń úıine bastap aparatyn Taıkýmanov Beısenǵalı joldas Qaraǵandy óndirisinde ne haldar bolyp jatqanyn kún saıyn baqylap, gazetine jazyp otyrǵan adam ǵoı, sondyqtan:

— Báshirdiń bıylǵy jospary qalaı oryndalyp jatyr? — desek:

— Ol josparyn oryndaý úshin ǵana jaralǵan kisi, — deıdi, Beısenǵalı qaljyńdy daýyspen, — ol úshin «oryndaý» degen sóz emes, «asyra oryndaý» — sóz.

Beısenǵalı qoıyn knıjkasyn aldy da, bıylǵy ıanvardan bastap, avgýstqa deıin Nurmaǵambetov Báshirdiń aılyq josparyn qalaı oryndaǵan sıfryn kórsetedi. Bul sıfrlarda «110»nan berisi joq, arjaǵy «220».

— Bizdiń Báshir osylaı! — deıdi, Beısenǵalı jymıyp qoıyp.

Báshirdi biz basqaratyn shahtysynda jolyqtyrdyq.

Kómir shahtysyn meniń birinshi ret kórýim 1928 jyly Baıqońyrda. Ataqty Jezqazǵan óndirisiniń janynda ashylǵan bul kende, kemir qyrtysynyń qalyńdyǵy jarty metrden tómendeı berip, keı jeri synyq súıemdeı ǵana bolyp qalady. Qaraǵandy ashylmaǵan kezde, Qarsaqpaı zavodyna osy kómir de kerek bop, 1928 jyly men barǵanda, jumysshylar alyp jatyr eken. Biraq, qalaı? Keı jerde kómirdi jambastap jatyp shabýǵa týra keledi jáne ózge quralmen emes, qaılamen. Ol, besjyldyqtardyń bastalmaǵan kezi.

...Endi, besjyldyqtar jemisin mol bergen kezde, Qaraǵandy shahterlarynyń ishine taý kombaındary kirip, burynǵy qolmen soǵatyn qaılanyń qyzmetiń qımyly odan myńdaǵan ese qýatty mashınalar atqaryp jatyr, Sondaı mashınalar Báshir Nurmaǵambetovtyń shahtasynda kómirdi úzdiksiz óndiredi.

Bul da ǵajap kórinis: 1933 jyly Qaraǵandyǵa barǵanda, shahtaǵa men «badá» atalatyn zor aǵash shelekke minip túsken edim. Ol qoldan buraǵan temir arqanmen kóterilip túsetin edi. Shahtaǵa túsetin úńgir kórdeı qarańǵy da. Tastaı qarańǵylyqpen uzaq ýaqyt tómen túsip bara jatqan adamnyń, qorqynyshty kózi emes, denesi sezip, «qaıda baryp qırar ekem!» degen qorqynysh paıda bolatyn.

Shahtanyń ishine tússeń de sol qarańǵylyqta. Qolyńa ustatqan kerosın fonarmen tar shahtany boılaı júrgende, aldyńnan adam ıtergen, ne at súıregen kómir tıeýli vagonetkalar kezdesetin... Áldeqaıda kómirdi qol qaılamen shaýyp jatqandarǵa barsań, krepke ilgen kerosın fonardyń, kúńgirt jaryǵymen, eki ushy da súıir qaılany, jyltyldaǵan kómir plasasyna damylsyz myqshıa urǵan shahterdiń ónimsiz eńbegine janyń ashıtyn.

Endi she?..

Endi shahtaǵa elektr lıftimen túsesiń. Onyń tazalyǵy da, jyldamdyǵy da, Moskva gostınısalaryndaǵy lıftterge uqsaıdy...

Shahtanyń ishine tússeń, ol da elektrlengen bir keń saraı. Tizbektelgen vagonetkalar, kómirdi qazir elektr kúshimen ǵana tasıdy. Kólbeı jasalǵan shahtalardan tizbektelip ózderi shyǵyp jatady, tik shahtalarda da mashınalar kóteredi...

Kómirdiń qazylyp jatqan jerine barsań, búkil denesimen tutasa qımyldap jatqan taý kombaındary. Olar kómirdi qazyp jatqan sıaqty emes, «kómir» atalatyn jerdiń ózegin úzdiksiz jáne mol tarta soryp jatqan sıaqty. Soǵan qarap turyp, tapqysh adam oıynyń,, kómirge arnap shyǵarǵan bul qýatyna qaıran qalasyń da turasyń!..

Adamnyń eńbeginen týǵan mashına ataýlynyń qýaty jetken mólsherde qımyldap, qyzmetti ónimdi atqarý tetigi adamnyń ózinde ǵana. Adam basqarmaı, óz betimen qımyldap mashına tez arada tas-talqan bop qırar edi. Mashına ataýlynyń búlinbeı durys qyzmet atqarýy — onyń kútimin de, tetigin de bilýden.

Bizdiń Báshir osyndaı adam eken. 1946-jyldan beri ol basqaryp kele jatqan «Donbass» atty kombaın, qajetti remonttan basqa ýaqytta, ne qaqalyp, ne turyp qap kórmeıtin. Bundaı kombaındy, Baıqońyr sıaqty juqa qyrtysty kómirge aparyp salsa, árıne, dál mynadaı ónim bere almas edi. Qaraǵandy shahtysyndaǵy kómirdiń qalyńdyǵy metrden bastap, ári qaraı joǵarylaıdy. Odan kómir óndirý, kombaınǵa qandaı yńǵaıly, qandaı jeńil... Osyndaı jaǵdaıda kómir óndirgen Báshirdiń normasyn artyǵymen oryndamaǵan kúni joq. Keıde ol, bes-alty norma da berip jiberedi. Onyń Sosıalısik Eńbek Eri degen zor dańqqa jetýi de, únemi qarqyndy qımyldaýynan...

Sosıalısik qoǵamnyń sózi: «óndire eńbek atqar da, mádenıetti tur». Osy urannyń iske asqanyn biz Báshirdiń úıinen de kóremiz. Qyzmet ornyna jaqyn jerden berilgen onyń páteri — tórt-bes bólmeli jeke aǵash úı. Áıeli Rahıma, bul úıdegi bólmelerdi sándep jıǵan. Olaı jınaýǵa, jasaý, jıhazy jetip te jatyr.

Zamanymyzdyń baqytty balalaryn biz bul úıden de kóremiz. Báshirdiń 13 jasar úlken balasy Nuranıa jetinshi klasta úzdik oqıdy. Jeti jastaǵy Gaýharıa mektepke aldaǵy kúzde barmaq. Úsh jastaǵy Serik, balalar baqshasynda.

Bul baqsha, Báshir úıiniń qasyndaǵy keń parktyń ishinde. Shahterlerdiń 250 deı jas bóbekterin tárbıeleıtin baqshada, Báshir, Beısenǵalı úsheýmiz barsaq, Serik tynys saǵatynda eken. Tárbıesi, kútimi jaqsy sábılerdiń bári de, betterinde qany oınaǵan kórikti, baltyrlary besikteı etjeńdi... Tártipke baǵynyp qalǵan olardyń birazy biz kórgende uıqyda, al endi birazy, kózderin ashyp-jumǵanmen, qımylsyz jatyr...

Qaraǵandyda balanyń demalysy osyndaı bolsa, úlkenderdiń demalysy qandaı?

Qaraǵandyda otyzdan astam klýb bar, olardyń bári de eńbekshilerdiń dem alý jaǵdaıyna laıyq salynǵan. Solardyń ishinde, eń kóriktisi bop, jańa qalada «shahterlerdiń mádenıet saraıy» turady. Arhıtektorlyq kórki kózdi tundyratyn bul saraıdyń júzden asa mádenıet bólmelerin taldap aıtpaǵanda, úsh zalyn sıpattap etýge kóp bettik sóz kerek bolar edi. Myń kisilik orny bar úlken zaldyń tóbesindegi jalǵyz lústranyń ǵana baǵasy 340 myń somdyq. Leksıalyq zalǵa 400 kisi sıady. Zaldardyń da, bólmelerdiń de bárine barqyt oryndyqtar qoıylǵan, terezelerine torǵyn jibekten perdeler qoıylǵan, qabyrǵa men tebe kórkem kesteli boıaýmen, oıýlarmen bezengen, kisi júretin joldarǵa kilemder tóselgen... Otyz bes myń tomdy kitaby bar oqý zalyna, jibek jamyltqyly stoldar, oryndyqtar qoıylǵan...

Mine, osy saraıǵa da, basqa klýbtarǵa da, Qaraǵandy halqy kesh bolsa jınalyp mádenıetti dem alady. Qaraǵandynyń ózinde orys jáne qazaq dramalyq teatr, 16 jerde kınoteatr jáne fılarmonıa bar. Bularǵa qosa, arǵy sheti Moskvadan, bergi sheti Almatydan teatrlar nemese jeke artıser kelip gastról jasap jatady, sondyqtan Qaraǵandy klýbtary saýyq keshinsiz turmaıdy.

Bizdiń Báshir saýyqshyl kisi emes eken. Kóp konsertke, keıde spektáklge ony erke qyzy Nuranıa aparady eken. Bul joly ony mádenıet saraıyna biz apardyq. Munda Ýkraınadan kelgen bir teatr «Cherevıchkany» kórsetti. Moskva, Almaty teatrlaryn túgel kórgen Báshir, teatr degenniń ne ekenin jaqsy biledi, júrip jatqan spektákldi jaqsy uǵady... Operany ol rahattanyp tyńdady...

Ol bizdi erteńine úıine «dám aýyz tıýge» shaqyrdy. Kún jeksenbi bolǵandyqtan, kishkene Serikten bastap bar jany túgel eken. Jasalǵan dastarqan ústinde, birinshi tosty aıtý reti maǵan keldi. Men aıtatyn sózdi, ómirdiń ózi aýzyma salyp tur, ol sosıalısik qurylys ishinde jasaǵan, eńbegi azat adamnyń baqyty. Bul jaǵynan qaraǵanda, Báshirdiń semásynan baqytty kim bar!.. Osy semá arqyly, búkil sovet adamdarynyń baqytyn kóz aldyma elestetken men, sol jaılardy aıta kep, tostyny baqytty semá úshin kóterdim!

VI. Týǵan aýylda

Qaraǵandydan ári, biz Nura ózenin boılap kettik te, Aqmola qalasyna Qozykósh tusynan baryp kirdik.

Qozykósh degenimiz — Esil men Nura ózeniniń búıirlese jaqyndaıtyn tusy. Bul eki aranyń jyraqtyǵy qanshalyq ekendigi atynan da kórinip tur, bir ózenniń jaǵasynan ekinshi ózenge qozymen kóship kúndelik ýaqytta jetýge bolady.

Qazaqtyń ataqty ánderiniń bireýi «Kókjendet», qazirgi ataqty ánshilerimizdiń bireýi Qosymjan Babaqovtyń aıtýynsha, osy Qozykósh boıynda týǵan.

— Belgili ánshi, Aqan seriniń «Kókjendet» degen lashyny bolǵan eken, — deıdi Qosymjan, — sol qusyna osy arada, ińirde úırek ildirem dep júrip aırylyp qapty da, qaıtyp taba almapty. «Kókjendet» ánin soǵan arnap shyǵarypty.

— Oǵan dálelińiz?

— Birinshi — kózimen kórgen qarttardan estidim, ekinshiden, ánniń:

Sýsyldap soqyr úırek ushar keshke,
Kókjendetim túsedi sonda eske
Aırylyp Kókjendetten qapıada
Sozylyp áreń jettim Qozy-kóshke. —

degen sózi qýa.

Qosymjan Qaraǵandyda turady. Kópten syılasyp, dos-jar bop júrgen adam, bizben biraz jer saıahattap qaıtýdy ótingenbiz de, ol bizben birge attanǵan.

Sońǵy jyldarda, Aqmola oblysynyń ózge oblystarǵa úlgi bolǵan bir máselesi, — qoltabandy sýarma. Ol — kóktem kezinde tasyp, jaz aılarynda qurǵap qalatyn saılardy bógep, sýyn egindik jáne shabyndyq jerge jaıyp paıdalaný... Aqmola kolhozshylary bastaǵan bul ıgilikti is, Qazaqstanǵa túgel jaıylyp, egindik, ásirese shabyndyq jerdi molaıtýǵa orasan kóp kómek jasap keledi..

Biz soqqan kezde «Qozykóshtiń» eki jaǵy da qoldan quıǵan sýdyń jemisin oryp, Esildiń de, Nuranyń da qalyń shalǵynyn shaýyp jatyr eken, quraly — ózi júretin shóp mashınasy.

Shop mashına» degendi meniń alǵash kórýim 1912 jyl. Ol kezde «makkormık» jáne «dıreng» atalatyn mashınalardy patshalyq Rossıa shetelden alatyn bolsa, olardy ógizder men attar súırese, endi besjyldyqtardan týǵan úıdiń Otandyq «samohodka» kóliksiz júredi!..

Sý jaıylǵan Esil ólkesinde bıyl da shabyndyq oraıdy eken. Nura ólkesi de sondaı. Kolhozdarmen sovhozdardyń, qaz-qatar shubyrǵan samohodkalary, bıiktigi adamnyń belýarynan keletin shalǵyndy shetinen kerte jyǵyp jatyr. Olardyń sońyn ala shubyrǵan tyrnaýyshtar, ysyryp aparǵan shópterin ıtarqalarǵa úıe tastap jatyr...

Degdiden ıtarqalardy, jergilikti sheberlerdiń qoldarynan jasalǵan maıa-úıgishter taý-taý ǵyp ósirip jatyr!.. Dala — qyzǵan eńbek!..

Kún boıy shóptiń shabýy, jıýy, úıýi, maıalaýy sıaqty qarqyndy isterdiń arasynda júrip, keshke biz, pishenshilerdiń qosyna qondyq.

Kópten beri Aqmoladan Qaraǵandyǵa kóshken ánshileri, — Qosymjannyń daýsyn jerlesteri saǵynǵan eken.

Ánderdiń, olardyń ishinde qazaq ánderiniń jalpyǵa ortaq ekeni ras. Ánder Qosymjanǵa da solaı. Ol qazaq ánderiniń bárin de aıtady. Jáne bappen aıtady. Bertinirek kep, kompozıtor Orlovtyń, konserttik brıgadasyna aralasqan ol, notaǵa da úırenip, soǵan súıený arqyly, notasy bar ánderdiń bárin de aıtyp beredi.

Sóıte tura, aqmolalyqtardyń da, Qosymjannyń da erekshe jaqsy kóretin «aqmolalyq ánderi» de bar, olar, mysaly: «Shámsi-Qamar», nemese Ǵazız shyǵarǵan ánderdiń bári. Ándi oryndaýǵa asa sheber Qosymjan, bul ánderdi qońyr, ádemi daýsymen ekpindeı aıtyp bergende, aqmolalyqtar jelige aıqaılap, yrǵaqty jerlerinde balqyp baryp qatady da qalady!..

Árkimge týǵan jeri qymbat. Jolshybaıǵy qyzǵan eńbek, shattyq turmystardyń bárin kórgiń kelse, jyljı alatyn túrin, joq. Olaı etem deseń, osy mańaıda qystaıtynsyń.

Biraq, biz óıtpedik. Arqanyń qyr jonynan asqannan keıin-aq, jyly lebi murynǵa kelgendeı bolǵan týǵan jer, Qaraǵandydan shyqqan soń-aq, «tezirek jete gór!» dep shaqyra berdi...

Aqmoladan shyǵa, bul daýys tipti údep ketti. «Qalaı attap óte alar ekensiń!» degendeı, jolda munartyp Kókshetaýdyń toǵaı jamylǵan sansyz taýlary tur, kózdiń jasyndaı móldiregen sýlary ıreń qaǵyp shalqar kólderi jatyr... Olarda bizdiń qyzmetimiz de kóp... Biraq, týǵan jer, kórkemdik jaǵynan olarǵa talasa almaǵanmen, ystyqtyq jaǵynan áldeqaıda artyq sıaqty... Ol anań sıaqty seniń. Ajary qandaı bolsa da, týǵan anadan ystyq ne bar adamǵa!..

Týǵan jerge jaqyndaǵan saıyn, mashınamyzdyń júrisi ekpindeı tústi... Mashına ekpininen dóńgelene zyrlaǵan jer, «týǵan ólkeńe tezirek jetkizeıin» degendeı, keń denesin jıyra túsken sıaqtandy...

O, týǵan jer?..

Mine, biz, týǵan jerge taıanyp ta qaldyq. Onyń árbir yldıy, óri, saıy, salasy, dóńi, oıpaty aǵashy, alaby, kóli, tomary... bári... bári meniń alaqanymda!.. Alystan kóringen onyń árbir orny, maǵan, kelýimdi kúte saǵynyp turǵan bir týysyma uqsaıdy!..

Qostanaı oblysy, Presnogorkov aýdanynda Sábıt atalatyn kolhoz, 1951 jylǵa deıin: Jaltyrsha, Oktábr, Jańa jol, Sábıt atalatyn tórt kolhozdan turady. Qazir olar, bir kolhozdyń tórt brıgadasy.

Bul kolhozdyń tarıhynan birneshe sóz: 1723-jyly bolatyn «aqtaban shubyryndy, alqa kól sulama» jutynda, Syr boıynda kóship júrgen bizdiń el de, qazirgi mekenine aýyp, Rossıaǵa erkimen birinshi bop qosylǵan aýyldardyń qataryna kiredi.

Kenesary 1840 jyldardyń basynda Rossıaǵa qosyldyń dep, bizdiń aýyldardy shabady da. Sol joly Qunanbaı, Tanjaryq, taǵy birneshe adamdar Kenesarynyń naızasynan qaza da tabady.

Qosylǵan elge, patsha ókimeti, jergilikti feodaldyń biri Eseneı Estemesovty sultan — pravıtel qoıady.

Myńdap mal bitken, patsha ókimetinen chın, shekpen alǵan, mekendeýge keń jer kestirip alǵan onyń jalǵyz qyzy bolady da, uly bolmaıdy. Osy qyz, Eseneıdiń qolynda tilmash bop turǵan Tilemis Sapaqov degen adamnyń Torsan atty balasymen kóńil qosyp, ákesi ólgennen keıin qosylady. Mal-múlik Torsannyń qolynda qalady.

Torsan da patsha ókimetiniń oń kózi boldy. Onyń ózi de, Shaqan, Sherı atalatyn balalary da áldeneshe jyl bolys bop, eńbekshi kópshiliktiń qanyn borsyqtaı sordy.

Eseneıden Torsanǵa muraǵa qalǵan jerdiń uzyndyǵy qyryq-elý, kóldeneńi jıyrma-otyz shaqyrym jer, jáne ormandy, kóldi, qara topyraqty, asa qunarly jer. Bul jerdi shet-bushpaqtap bertinde pereselen — ýchastokteri aldy, al, qaramaǵynda qalǵan jerge, Torsan ulyqsatsyz bir qada qaqtyrǵan joq, bir siltem shop shaptyrǵan joq.

Qart adamdardyń aıtýynsha, qaramaǵyndaǵy qalyń aǵashtan bireý bir buraýlyq shybyq kesse, Eseneı sol quraý synǵansha, oǵan dúre soqtyrady eken. Torsan da jerdi solaı qatal baqtyrǵan adam.

Sovet ókimeti ornaı, Torsannyń shuraıly jerine kedeıler ıe boldy. Partıanyń bastaýy boıynsha, jerge ıe bolǵan kedeıler, bul mańaıda birinshi bop 1926-jyly artel uıymdastyrdy. Arteldiń irgesin qalaǵan Beısek Tápelov, Isaqmet Myrzaqanov, Raıysqalı Súleımenov, Ul Bekishov, Isaqmet Beısenov, Saǵıt Jolanov sıaqty qarttar áli tiri, olar bul aradaǵy eldiń de, kolhozdyń da tiri tarıhy.

Birge ósip, bite qaınaǵan bul adamdardyń tarıhyn men jaqsy bilem. Árirese, — Beısektiń tarıhyn. Onyń ákesi Tápel, sheshesi Dámetken, aǵasy Qoshpan revolúsıadan buryn ómir boıy Torsan baıdyń jalshylyǵynda bolyp, esiginde eldi. Qaıratty, tildi týǵan ójet Beısek Torsan úıiniń qorlyǵyna tózbeı bala jasynan kásip izdep syrtqa ketti de, orys kýlaktarynda jalshylyqta júrdi. Odan Qorǵan qalasyna baryp júkshi boldy. Sóıtip júrgende, ol 1916 jyldyń mobılızasıasyna iligip, maıdanǵa ketti.

Maıdannan 1917 jylǵy fevral revolúsıasynan keıin qaıtqan ol, aýylǵa revolúsıalyq rýhty ala keldi. «Jer baıdiki emes, kedeıdiki» degen sóz bul arada alǵash sonyń aýzynan shyqty. Kedeıler bul sózge eleń ete qaldy da, Beısektiń tóńiregine uıymdasa bastady. Oǵan eń alǵash serik bolǵan Ramazan Erejepov (1889 — 1938). Týǵan jerinde Sovet ókimeti ornaǵan kúnnen partıaǵa kirgen Ramazan, kedeılerdi partıa qataryna tarta bastady, olar partıa ıacheıkasyn qurdy. Iacheıka aýyldaǵy tap tartysyna jetekshi bop, úkimettiń, partıanyń urandaryn iske asyrýǵa járdem berdi.

Ramazan, Beısek, eki Isaqmet, Beısembi, taǵy solarǵa ergen kedeıler, aýylda ashylǵan saýatsyzdyqty joıý mektebinen hat tanydy. Gazet, jýrnal, kitap oqýǵa áli kelgen olar, saıası saýatyn da ashyp, sosıalızm qoǵamyn qurýdyń mán-jaıin uqty, jeke sharýa men sosıalızm qurýǵa bolmaıtynyn túsindi, sondyqtan,1926 jyly segiz úı artel bop uıymdasty. Ókimet olarǵa járdem berdi...

— Baılar da qarap qalǵan joq — deıtin edi Ramazan marqum, — olardyń: «artel bolsań ózindik túgin, bolmaıdy, mal da, jan da, tósek-oryn, as-sý da, eń aıaǵy áıelin, de ortaq bolady» degen úgitine kedeıler senip, alǵash artelge kirmedi. Biraq, bul qashqalaqtaý uzaqqa sozylǵan joq. Alǵash «Moıyn qos» atalǵan segiz úıli artel ókimetten on gektarlyq jerge tuqym aldy, soqa-saıman aldy, sóıtip sepken eginimiz jaqsy shyǵyp, astyqqa molyqtyq ta qaldyq. Artelden tysqary astyqsyz otyrǵan kedeılerdiń kózi endi qyzyǵa bastady, birtindep artelge tartyla bastady...

— Óıtpegende she ,deıtin Ramazan, — óziń bilesiń bul aradaǵy 200 úıli Syıbanda, sovettik dáýirge deıin, Topsannan basqa egin sebetin adam atymen joq edi ǵoı. Astyq degen, kedeıge eń qat dúnıe bolýshy edi. Bizdiń segiz úıli artel alǵashqy jyly ekken on gektardan myń butqa jaqyn astyq aldy. Endeshe, astyqsyz otyrǵan kedeıler qalaı qyzyqpas!..

Segiz úıli artel jyl saıyn molaıa kep, aqyry, 1929 jyly kolhozǵa aınaldy...

Ótken jyldarmen salystyrǵanda, bul kolhozdyń mal sharýashylyǵy kázir áldeqaıda molaıǵan, biraq, kórshiles aýqatty kolhozdarmen salystyrǵanda, áldeqaıda tómen. Buǵan kolhoz basqarýshylarynyń ózderi de moıyndap, aldaǵy kolhozdarmen qatarlasýdy ózderine mindet kóredi.

Ázirge, bul kolhozdyń maqtanyshy mal emes, egin. Joǵaryda 1926-jyly qurylǵan birinshi arteldiń on-aq gektar bıdaı sepkeni aıtyldy. Kázir kolhoz úsh jarym myń gektardaı jer sebedi. Biz sıpattap otyrǵan jyly, bul sebilgen jerdiń ár gektarynan kolhoz orta eseppen toǵyz sentnerden alǵan. Shyǵymdy gektarlar 25 sentnerden bergen. Kolhoz odan da mol enim alýdy maqsat etedi, óıtkeni jaǵdaıynda ondaı astyq alýǵa múmkin, keı bir shyǵymdy jyldarda bul aranyń gektaryna 40 sentnerden keledi.

Sibirlik ólkege jatatyn bul aranyń jeri dóńi, oıy aralasqan oıpatty keledi. Dóńderine, ádette qaıyń, teregi, tal, shiligi aralasqan qalyń orman esedi. Saı-salalarynda kólder kóp bolady. Ormandardyń, kólderdiń aralyǵyna kerile bitken keń jazyqtardyń kólemi, keıde myń gektardan asady. Ol ólkelerdiń qunarly qara topyraǵynyń qalyńdyǵy keıde metrge jetedi, eń juqa jeri jarty metr. Osyndaı jazyqta, traktormen jer aıdaý qandaı tamasha!..

Ondaı jerler biz barǵanda aıdalyp ta jatyr eken. Jaıqalǵan jalpaq egin dalasyn, kósilgen qalyń ormandy aralap kele jatsań, kenet aldyńnan qara maqpaldaı qulpyrǵan, o sheti men bu shetine kóz jetpeıtin egindik kezdese ketedi. Bu shetinde turyp, o shetine qaraı kóz júgirtseń, týyrylyp jatqan qap qara borazdalar, keń dalaǵa jaba salǵan qara buıra qozynyń ólsheýsiz zor seńseńine uqsaıdy... Ne degen qalyń qara topyraq!.. Ne degen keń borazda!.. Jyrtylǵan ushy-qıyrsyz bul dalanyń bolashaǵyna kóz jiberseń, aldyńa jaıqalǵan qalyń eginniń elesi keledi... Qansha mol qazyna ol!..

Biraq, bul kolhozdyń (ol mańaıyndaǵy ózge kolhozdardyń da) jer baılyǵy „túgel paıdaǵa asyp jatqan joq. 37 myń gektar jerdiń ázirge úsh jarym myńy ǵana egin paıdasyna asady. Kolhozshylardyń aıtýynsha, 20 myńnan astam jerge áli soqa tımeı tyń jatyr. «Shirkin, sonyń bárin ekse!» dep arman etedi kolhozshylar...

Qunarly jerge, jańbyrly jyly shop te ǵajap shyǵady: dóńesine — qaý, yldıyna — jońyshqa... Kolhozdyń otyzdan astam mashınasy tegis júrip ketse, oı men qyrǵa júzdegen jıi maıa turǵyzady... Sonda da keń jerdiń mol pisheniniń murtyn syndyra almaı, qalyń shabyndyǵy jabaǵydaı uıysqan neler ólkeler qalyp qoıady... Jańbyr bolmasa da, uqyptylyq jasasa, bul aranyń maly qys jutaýǵa tıisti emes, óıtkeni, ondaǵan kóldiń tóńiregine jaıyla shalǵyn ósedi. Keı kólder jaz qurǵap qalady, solardyń ón boıy tunǵan shabyndyq. Bizdiń aýyldyń kolhozy bul baılyqqa sońǵy jyldary kóńil bólip, óz malynan artylǵan shóbin, oty tapshy kolhozdarǵa satyp, kóp paıda jasaıdy eken.

Egin sharýasy da, mal sharýasy da kóterilip kele jatqan bul kolhoz, qurylys jaǵyna maqtana almaıdy. 120 sıyrlyq bir bazany, kolhoz saban kirpishten 1951 jyly ǵana soqqan. Oǵan deıin barlyq maly sýyq, qolaısyz qoralarda turyp kelgen. Kázir de malynyń kóbi sondaı qoralarda turady. Aǵash úı bul kolhozda biren-saran ǵana kezdesedi. Ózgeleriniki — terezeleri kishkene, eńsesi alasa, ishi tar, kóbi sákisiz shym úıler.

Mektep bul kolhozda kópten jasap keledi. Sońǵy jyldarda on jyldyqqa arnalǵan mekteptiń «qart muǵalimi» atalatyn Hamıt aǵaı Mahmýtovtyń aldynan, osy ocherkti jazyp otyrǵan, adamnan bastap, ondaǵan adam sharýashylyqtyń, óndiristiń, mádenıettiń, partıa, sovet qyzmetteriniń kadrlary bop, respýblıkamyzda tarap júr. Qazir mektepte on beske jaqyn joǵarǵy bilimdi muǵalimder bar.

Kolhozda radıo da, telefon da, pochta da, az koıkalyq bolǵanmen, aýrýhana da bar...

Men kolhoz basqarmasynyń birneshe májilisinde boldym, birneshe brıgadany araladym. Sonda kórgenim: ár adamnyń tóreshisi sosıalısik sana. Ár adamnyń bir ǵana maqtanyshy bar, ol — Sovettik azamat ekendigi; ár adamnyń bir ǵana yntalanyp atqaratyn isi bar, ol sosıalısik qurylys, ár adamnyń baǵasyna bir ǵana ólsheýish bar, ol — ónimdi adal eńbek...

37 myń gektarly kolhoz jerin, keıde mashına, keıde atpen, keıde jaıaý, men túgin de tastamaı, túp-túgel súzip shyqtym. Keń jerdiń qaı túkpirin aralasań da, elmen jarysa esip kele jatqan ólkeni kóresiń: kóp ólkede jaıqalǵan egin, jyrtylǵan jer, kóp ólkede úıilgen maıalar, shoshaqtar, shómeleler, jınalǵan ıtarqalar... Biraq, bunyń bári oıdym-oıdym... Solardyń arasynda oraqtyń júzi, soqanyń tili, maldyń tuıaǵy tımegen tustar tolyp jatyr...

Týǵan jer qandaı ystyq!.. Ony aralaý qandaı qyzyq!.. Ýa, týǵan jer...

VII. «Baıan» kolhozy

Týǵan jerdi, týǵan eldi jaqsy kórgenińmen, onyń, kemshiligimen kelisýge bolmaıdy. Men týǵan aýyldyń kolhozy, jyl sanap ilgeri órlep kele jatqanymen, áli aldyńǵy qatardan oryn ala alǵan joq.

Biraq, ozat kolhozdar bul mańaıda joq emes. Mysalǵa, bizdiń aýyldan alpys-jetpis shaqyrym jerde turatyn, Soltústik Qazaqstan oblysy, Presnov aýdanyndaǵy Baıan kolhozyn alaıyn. Bul kolhoz, bizdiń aýyldyń kolhozymen bir kezde uıymdasty. Jer jaǵdaılary birdeı. Úı sandary da shamalas. Úkimettiń járdemi ekeýine de birdeı beriledi. Sóıte tura, bizdiń aýylmen salystyrǵanda, Baıan qala sıaqty kórinedi.

Nelikten bulaı?

Bul suraýdyń jaýabyn bererden buryn, Baıan kolhozynyń ishki ómirine úńileıik. Ol úshin Baıanmen qashannan tanysqanymdy oqýshylardyń aldyna elestete keteıin.

Budan 35 jyl buryn, 1918 jyldyń kúzinde oqýǵa túsý úshin, Qyzyljarǵa (Petropavl) sapar shektim. Ol kezde qazirgi Baıan kolhozynyń ortalyǵy ornaǵan jerde boıy bıik bolmaǵanmen, jýandyǵy kisiniń qushaǵy jetpeıtin jalǵyz qaıyń turatyn. Qaıyńdy qorshaǵan qalyń zırat edi...

...1930 jyl. Mezgil — maıdyń aıaǵy.

Oqýdyń, qyzmettiń jaǵdaılarymen týǵan elden uzap shyǵyp, saǵynǵan eldi kórýge demalysqa kelem, astymda avtomobıl.

«Ár kimniń óz týǵan jeri ystyq» desedi. Ol ras. Biraq, týǵan jer bolǵandyǵynan ǵana emes, men týǵan ólkeniń kóktem aılarynda kóz tikken adamnyń delebesin qozdyrarlyq asa bir kórkemdikter, dem tartqanda jandy rahattandyratyn asa lázzatti bir lepteri bolady: ersili-qarsyly yrǵalyp teńselgen shalǵynnyń arasynan áldene tústi gúlder jarq-jurq kórinedi de jasyrynady, jasyrynady da kórinedi; teńsele tolqyǵan toty tústi qalyń shalǵynnyń qaı jaǵyna kóz tikseń de, alystaǵan saıyn kómeskilenip, arǵy sheti saı-salada ıreleńdeı tolqyǵan kógildir saǵym, saǵymnyń arjaǵy sırek aqsha bultty aspanmen tutasyp ketedi; sol aınala tolqyǵan saǵymnyń beınesine qarap tursań, tóńireginde shoqtala ósken ormandar, ıa, áldeqaıda otyrǵan aýyldar teńiz ústinde qalqyp, ózińe qaraı kele jatqan sıaqtanady; kózińe ne shalynsa, sonyń bári jupar búrikkendeı, qońyr samaldy aýadan janyńnyń lázzattanatyny sondaı, — demdi únemi ishke tartýdy tileısiń syrtqa dem jibergende ókingendeı bolasyń...

Týǵan ólkeniń osyndaı bir asa kórkemdenetin shaǵynda kele jatyrmyn. Marshrýtym: Beskól, Nadejenka, Bogolúbov, Órnek, Altaı-Murat, Qorjynkól, Jekekól, Maıbalyq, óz aýylym.

Korjynkóldiń (Spasovka) «G» árpine uqsas kóshesin batysqa qaraı jaryp ótkennen keıin, meniń esime Baıan dóńi tústi. Ol — aldymyzda sonaý saǵymdanyp kóringen ormannyń, arjaǵynda. Sol mańaıdan hat jazyp turatyn bir joldasymnyń habarynsha, Baıan dóńine, ótken kúz turǵyn elden uıymdasqan bir aýyl sharýashylyq arteli, osy jyldyń kókteminen bastap qonys salmaq.

Baıan dóńiniń bergi beti — qalyń qara aǵash. Sol aǵashtan arǵy ashyqqa shyǵa kelgenimizde, aldymyzda saǵymdana dóńkıgen dóńniń jan-jaǵynan ústine shubaı shyǵyp jatqan kóp arbalardy, ústinde ersili-qarsyly aǵylǵan kólikter men adamdardy kórdik. Jel aldymyzdan edi, shaq-shuq shapqan aǵashtardyń daýysy estiledi, kúnge shaǵylysqan baltalardyń, jarqyldary kórinedi.

Dóńge jaqyndasaq, shubaǵan kólikterdiń tasyǵandary qurylys saımandary, ásirese, aǵashtar. Deńge shyqsaq, baıaǵy, ózim budan on eki jyl buryn kóretin «Baıan beıitin» ortadaǵy alapqa bastap, shyǵystan batysqa qaraı kósile bitken dóńniń qyrqa jonyn boılap, ortasy kóshelene, birneshe aǵash úıdiń irgeleri kóterilip qapty, birneshe aǵash úıdiń saımandary, bolashaq jurttyń oryndaryna úıilipti. Salynyp jatqan da, salynǵaly jatqan da aǵash úılerdiń qastarynda shoshaıyp bir-bir qarasha kıgiz úıler tur.

Biz jurttyń kóbirekteý jınalǵan bir tusyna toqtaı qaldyq. Sol arada, aq kóbigi shyǵyp, búıirlerin soǵa entikken, tarantasqa jegilgen attar tur. Tarantastyń toqyma keń qorabynda eki jas jigit otyr, ózge top solardy qorshapty.

Mashına kóp toqtaǵan soń toptyń kóńili bizge bólindi. Tarantastan túsip eki jas jigit de keldi: bireýi, — qalyń qabaqty, dóńgelek keskindi, qara tory, bireýi, — qyr muryndy, ashyq óńdi aqquba. Jón surassaq, qara tory — arteldiń predsedateli Isabaı Kamen eken, aqquba arteldiń esepshisi Seksembaı Turalın eken.

Qazekeńniń jolaýshy kórse «dám tat» deıtin ádeti. Jeńilisken soń-aq:

— Qane, Isabaı, bizdikine apar, bul kisilerdi, — dedi, túri Isabaıǵa uqsastaý, shoqsha saqaldy adam.

«Munysy kim?» degendeı, biz oǵan qarap ek:

— Anaý Isabaıdyń men ákesimin, — dedi qart, — atym — Qaly.

Qasynda aǵash úı qıylyp jatqan kıgiz úıge bizben birge Isabaı, Qaly, Seksembaı jáne birneshe adam kirdi.

Artel jaıyn surastyrǵanda, sózýar Qaly jaýapty ózgesinen góri burynyraq aıtyp qalady:

— Bul arteldiń aty «Baıan»- — deıdi Qaly, — osy dóńniń aty Baıan edi de, qazaqtyń «Baıan», «Baıandy bolsyn» ı gen sózderi jaqsy sózder ǵoı. Jaqsy tileýmen uıymdasqan soń, artelimiz baıandy bolsyn dep, atyn «Baıan» qoıyp ek te.

— Úı sandaryńyz qansha?

— Elýge jaqyn bar ǵoı deımin, balalar, á!

— Qyryq segiz, — dedi Isabaı. — mańaıdaǵy ózge artelderdiń birazy osynda qosylmaq.

— Kımeleı berdi dep sókpe, shyraǵym, — dedi Qaly. Myna balalarǵa endi kóship júrýdi qoıyp, birjola irge tebemiz deısińder ǵoı. Óıtetin bolsańdar, qoqyrsyp shym úıde otyrmaı, aıta qararlyqtaı ǵyp, úı basy bir-bir aǵash ish qıǵyzyńdar — dedim. Balalar: «Ony ister ek, ázirge kúshimiz kele me», dep edi, «ókimettiń ózi emes pe, jaqsy tur dep jatqan, — dedim men, — qaryzǵa bolsa da aqsha suramaısyńdar ma?» Aıtqanym keldi, suraǵan eken, Seksembaı shyraǵym aıtyp jibershi, nemene dep eńder ókimettiń bergen aqshasyn?

Kredıt, — dedi Seksembaı jymıyp.

Ia, sol — dedi Qaly, — onymen de qoımaı, aǵash ta berip jatyr ókimet, tebe jabatyn qańyltyr da, shege, shyny da berip jatyr. Ókimet suraǵannan tartynyp jatqan joq. Sonymen, ne kerek, maqtandy deseń de aıtaıyn, shyraǵym, keshegi baılar zamanynda, baıdyń baıy-aq otyratyn edi aǵash úıde, endi, mine, arteldiń barlyq múshesi bir-bir aǵash úı qıǵyzyp jatyr.

Artel sol jyly 50 gektar ǵana egin sepken eken. On bes shaqty ógiz, jıyrma shaqty attan basqa, ortaqtasqan mal joq eken. Mádenıet ornynan — sol jyly bastaýysh mektepte 4 bólmeli ǵana úı salynady eken.

Jas «Baıan» arteliniń, oqtaı túzý, keń kóshesiniń, eki betinde keıiniń irgesi qalanyp, keıiniki qalanbaǵan ylǵı aǵash úılerdi túgel aralap shyqtyq. Kóshe budan 12 jyl buryn kóretin qamysy ortasyna saqyınalana bitken, sýy jaltyr, túbi qaırań, jary bıik Masa-kóliniń jaǵasyna sozyla tartylǵan eken. Qaıtalap aıtaıyq: kósheniń naq ortasyndaǵy alapta, butaǵy qalyń jýan jalǵyz qaıyń shyqqan «Baıannyń beıiti».

Qaıyńnyń qasyna, «Baıan beıitiniń» basyna kep turyp budan 12 jyl buryn, jańbyrly kúzde, osy aǵashtyń panasy jetpeı jaýraǵan qoılardy eske túsirdik. Sondaǵy qoı kezegin baqqan bala kázirgi kolhozdyń esepshisi jáne komsomol ıacheıkasynyń sekretary Seksembaı Turalın eken.

— Bul arteldiń atyn «Baıan» qoıýǵa sebepshi bolǵandar, ásirese, áıelder, — deıdi Semsembaı, — olar Baıan baıaǵy zamanda armanda ólgen, sol kezdegi kúń áıeldi bizdiń ókimet teńdikke jetkizdi, Baıan sıaqty armandylardyń kóz jasy dalaǵa ketken joq, endeshe, Baıan qoıamyz artel atyn dep shýlasty. Solardyń, usynysyn qabyldadyq...

— Endi ýáde bylaı bolsyn, qonaq joldas, — dedi Seksembaı Turalın maǵan, — biz osy arteldi mádenıetti, baı kolhozǵa aınaldyrýǵa tyrysaıyq. Siz endi tórt-bes jyl¬da taǵy bir kelińiz, soǵan deıin oıdaǵyny oryndaı almasaq, jamandap jazýǵa biz shydadyq.

— Bolsyn, kelem!

* * *

Ýaqytty metrmen ólshegendeı-aq, men Baıanǵa osydan keıin, taǵy da on eki jyl ótken soń, 1942 jyldyń kúzinde soqtym. Biraq, bul kúz, budan 23 jyl buryn osy arada kezdesetin kúzdeı jańbyrly emes, qońyrsyǵan qurǵaq salqyndy, tóńirektegi aǵashtardyń japyraǵy da, jol jıegindegi ushyrasatyn eginder de sarǵaıǵan «altyn» dep atarlyq kúz.

Mezgil jaǵdaıy aıtpaı-aq málim: Uly Otan soǵysy qyzýda. Otannyń bar kúshi, jaýdy toıtarýǵa, jeńip qashyrýǵa, joıyp joǵaltýǵa ketip jatyr.

Baıanǵa men ylaý atpen kelem, Qasymda, Taý-aǵash kolhozynda balasy muǵalim bop otyrǵan Atkeldir deıtin maǵan týys bir shal.

Ol Baıandy Taý-aǵashtan shyǵa-aq maqtady.

— Keremet baı kolhoz, — dep kótermeledi ol Baıandy, qurylysy da tamasha! Kóshesine kirgende kórersiń. Myna shetinen ana shetine deıin, kósheleriniń ónboıy túp-túgel aǵash úı. Astyǵy da orasan shyǵyp tur óziniń jyl saıyn.

Biz Baıanǵa kirgende, ymyrt jabylǵan edi, biraq, aı sútteı jaryq.

Kósheniń shetinen kire, «Atkeltirdiń sózi ras eken-aý» — dep oıladym ishimnen. Lenıngradtyń prospektileri sıaqtanǵan tup-týra kep-keń, arǵy shetin kúńgirttengen túngi aspannyń jıegimen tutasyp jatqan kóshe!..

Kósheni boılaı biraz júrip kep, buryla ekinshi bir kóshege tússek o da manaǵydaı!.. Atkeltir aıtqandaı bul kolhozdyń kóshelerinde, myjyraıǵan shym úı kezdespeıdi, — bári — eńsesi kóterińki aǵash úıler!.. Jan-jaǵyna qarasań, rasynda budan on shaqty jyl buryn ǵana irgesin qalaǵan aýyl sıaqty emes. Kóp zamannan ornyqqan baısaldy shahar sıaqty. Qaı úıge barsań da, boıy óse, kerbezdene qaraıdy.

Surastyra kep, kolhozdyń predsedateli egin basynda ekenin bilgen soń, serigimdi onyń úıine ornalastyrdym da soǵan tarttym.

Jol josylyp júk tartqan kólik.

— Bul ne? — deseń, báriniń berer jaýaby bireý-aq:

— Astyq.

— Qaıda aparasyńdar?

— Mákóshinge.

— Bul kolhozdyń, — deıdi meniń bastaýshym, — eki júk mashınasy bar edi, olardy armıaǵa berdik. Endigi transport — ógiz.

— Kóp pe edi kolhozda ógiz?

— 50 par. Bári de qý múıiz atan ógizder.

Jol qalyń eginniń arasynan kep kılikti. Aı asa jaryq. Eger qarańǵy bolsa, biz aralap kele jatqan egindi kóldiń qamysy dep oılarlyq. Ne degen bıik, qalyn. egin!..

Áldeqaıdaǵy ólkeniń búıirin solqyldatqan traktor daýsyn, biz aýylda-aq estip: «ýah, mynaý «CHTZ» eken!» degemiz.

— O neǵyp júr? — degende, bastaýshym:

— Kombaın súırep júr, — degen.

Biz jaqyndaǵan saıyn «CHTZ-nyń» kúrili kúsheıe tústi.

Sonaý bir qaraýytqan ormannyń bergi baýyrynda deminen ushqyn búrikken traktor men kombaınnyń qaraýytyp ózderi de kórindi... Olarǵa týra tartýǵa aldymyz tirelgen egin.

Jol bizdi egin arasymen ormannyń qoınaýyna syrǵaýyldan kertelep salǵan, tóbesine qoıan jondap saban japqan uzynnan-uzaq, mańaıy eginge kerekti saımanǵa tolyp, benzın sasyǵan saraıǵa alyp keldi.

Jaqyndaǵan erkekti aıdyń jaryǵymen tanı kettim: ana jyly kóretin qart Qaly. Jón surasyp amandasqannan keıin:

— Bala-shaǵa er jetken soń, men jumystan qalyp edim, — deıdi qart, — ózin, biletin Isabaı raıkomnyń qyzmetinde. Ózge balalar áskerde. Bizdiń kolhozdan jaýǵa qarsy kóp jigitter ketti. Aýyldaǵy jumystyń aýyrtpalyǵy bala-shaǵaǵa, qatyn-qalashqa, biz sıaqty kári-qurtańǵa túsken soń, úıde otyrýǵa uıalyp, men de jumysqa shyǵyp, belimniń bir shoıyrylmasy bolǵan soń, aýyr jumysqa jaramaı, osy kerosın kúzetinde turmyn.

— Qosta kim bar?

— Jan adam joq. Jurt qazir kózderiniń shyrymyn kezekpen ǵana alady da, uıqydan kózi ashylsa, jumystan qol úzbeıdi Osy jumys istelmese, egin jınala ma, egin jyınalmasa, jaý jeńile me?

— Ras, aqsaqal.

Biz kombaın jaqqa kettik. Jolda salt jolyqqan kolhoz predsedateli — Hajymuratty erte kettik.

Kombaın bir ólkeni oryp taýysyp, taǵy bir jalpaq egindi jaǵalap ketken eken, gúrildegen daýysy ǵana estiledi, turbasynan shashyraǵan ushqyn ǵana kórinedi, ózi kórinbeıdi.

— Alystap ketti, — dedi Hajymurat, — osy arada 120 gektar tutas massıv bar edi, sony orap ketti, qýyp jete almaspyz, oralýyn tosaıyq.

Kombaın jaǵalap ketken eginniń shetine túsip, arasyna kirsek, aýyr bastary qazdyń moınyndaı ıilgen bıdaılardyń sabaǵy kishigirim adamnyń boıynan asady eken.

— Neshe sentnerden beredi, munyń gektary?- — dep suradyq Hajymurattan.

— 25-ten aınalyp týr.

— Shyǵymdy eken.

— Odan da artyq kútip ek, bul zalokke sepken egin edi, dál kerek shaǵynda jańbyr kemirek jaýyp, oıdaǵydaı bolmady.

— Oıdaǵydaı bolsa qalaı bolar edi?

38-jyly osyndaı jer 45-50 sentnerden berdi ǵoı.

— Barlyq egic kólemderiń qansha edi?

— Bir myń segiz júzdeı.

— Ókimetke qansha bermeksińder?

— Jıyrma myń sentnerdeı.

— Eńbekkúnge qansha josparlap otyrsyzdar?

— Kúnine bes kılodan keledi ǵoı deımin...

Kombaın oralǵansha, kolhozdyń jalpy jáıin keńestik.

— Baıandy búkil Qazaqstan kolhozdarynyń mańdaı aldyna talastyramyz ba degen oıymyz bar edi, soǵys bógeıtin boldy, — dedi Hajymurat, kombaın jaqyndaǵan soń, sózin jınap aıtyp, — qolǵanat bolar jigit az, tájrıbege súıengenim bolmasa, ózim oqymaǵan qarańǵy jigit em, baı kolhozdy jaqsylap basqara alsam jarar edi.

* * *

Presnov aýdandyq partıa Komıtetiniń sekretary Vladımır Andreevıch Vasın joldaspen men 1946 jyldyń avgýst aıynyń aıaǵynda kabınetinde, aýdandaǵy MTS dırektorlarymen máslıhattasyp otyrǵanda kezdestim. Másele astyq jınaýdyń barysy týraly eken.

— Kóktemde jańbyr kóńildegideı bolmaǵandyqtan, — deıdi Vladımır Andreevıch, — -astyq bıyl oıdaǵydaı shyqpady. Ortasha shyqqan astyqty jınaýǵa kiriskenimizge 10 shaqty kún ótkenmen, biraz kolhozda bıyl salaqtyq bolyp otyr. Tashkent, Almaty, Semeı, Omby, Chelábi sıaqty bizdi qorshaǵan birneshe qalalardaǵy meteorologıalyq stansıalardyń habarlaýyna qaraǵanda, aldymyzdaǵy sentábrdiń, besinen ári, áldeneshe kúnge tutasqan jańbyr bolmaq, soǵan deıin egindi shaýyp úlgerýimiz kerek. Keıbir kolhoz soqqan astyǵyn qaıda saqtaýdy da eske alǵan joq. Astyq saqtaýda Baıan kolhozyn úlgige tartýǵa bolady: onyń predsedateli Turalın Seksembaı joldas, jabyq qyrmandy jaz boıy daıarlatyp, qazir soǵylǵan astyǵyn dymnan aman saqtaýǵa daıar otyr. Eńbek jaqsy uıymdasqan kolhozdyń egin jınaý, astyq tapsyrý jaǵy da jaqsy, bul jónnen de Baıandy mysalǵa alýǵa bolady.

Maslıhat bite, kabınette Vladımır Andreevıch ekeýmiz ǵana qaldyq. Ol ózi kórkem ádebıetti de kóp oqyǵan, jazýshylarǵa birsypyra tilegi de bar adam eken.

— Búgin odaqtyq Ortalyq Partıa Komıtetiniń «Zvezda» jáne «Lenıngrad» jýrnaldary týraly qaýlysyn oqydym, — dep bir qoıdy, Vladımır Andreevıch, maǵan jymıa qarap, — qazirgi zaman temasyna jazylǵan kórkem shyǵarma azy ras. Aýyz toltyra sıpattaıtyn kolhozdar kóp, máselen, bizdiń Baıan...

Baıan jaıyn Vladımır Andreevıch kóp jáne maqtaı sóıledi.

— Bizdiń aýdannyń jigitteri ózara qaljyńdasqanda, — dedi ol, — Presnovkany «Moskva» deıdi de, Baıandy — «Lenıngrad» deıdi. Aýdan kóleminde, qurylys, mádenıet jaǵynan, Presnovkadan soń, Baıanǵa talasatyny joǵy ras. Budan on alty jyl buryn jap-jalańash turatyn dóńde, az jylda osyndaı kórkem qala ósse, ol týraly nege jazbasqa!..

Vasın joldaspen Baıanǵa barýǵa kelistik.

— Siz onyń qazirgi kúıine ǵana emes, aldaǵy jańa besjyldyqta qalaı órkendeýine de kóńil bólińiz, — dedi Vladımır Andreevıch, — kolhoz besjyldyq josparyn jýyrda basqarma májilisinde bekitipti, jaqynda aýdandyq atqarý komıtetiniń prezıdıýmynda qaralady. Baıannyń predsedateli Seksembaı Turalın degen joldas, aqyldy, sharýany asa jaqsy biletin jigit...

Surastyrsam, bul Turalın, ózim biletin Turalın bop shyqty. Ol 1942 jyldyń aıaǵynda tilenip armıaǵa ketip, oń qolynan kemtar bop, 1944 jyldyń kókteminde kelipti. Sodan keıin ol, az kún aýdandyq atqarý komıtetinde istep, Baıan kolhozynyń predsedateli Úmitbaev Hajymurat aýysqan soń kolhozshylardyń saılaýymen Baıanǵa predsedatel bolypty.

Baıanǵa biz sentábrdiń altysy kúni túnde keldik. Búgingi Baıan — uzyn, tik, keń kósheli, jappaı aǵash úıli!..

Bir kósheni boılap kep, úsh kósheni tutastyratyn alapty jaryp óttik. Keń alaptyń bir búıirine shubalta salǵan ózime málim astyq saraıynyń aldynda, jaǵylǵan fonarlardyń jaryǵynan birneshe júk mashınaǵa astyq tıep jatqandar kórinedi. Burylyp bardyq. Seksembaı Turalın bizdi tanı ketti. Qasynda Isabaı Qalın de júr.

— Sen qaıda ediń, Isabaı?

— Men osy Baıan sovetinde predsedatelmin.

— Ókimetke bıyl jeti myń jarym sentner astyq bermek ek, — deıdi Seksembaı, — ol astyqty stansıaǵa jetkizýdi Mamlútkanyń avto-kolonnasy moınyna alǵan edi, mynaý artyp jatqandar solar.

Bes-alty júk mashınasy saraıdaǵy bıdaıdy eńserip alyp ketti. Sol kezde, bir kósheniń ón-boıyn tutas alǵan, brıchkalarǵa parlanyp jegilgen, shańyraq múıiz, atan túıedeı ógizderdiń de aldy saraıǵa kep tireldi. Bular qyrmannan astyq tartyp ákelgender eken.

— Neshe par barlyǵy?

— Jıyrma bes.

Keńsege kep kolhoz jaıyn sóıleskende, Seksembaı Turalın kolhozdyń bıylǵy kúıin soǵystyń aldyndaǵy — 1940 jylmen salystyra aıtady: ol jyly 1818 gektar ekken edik, bıyl 1925 gektar; ol jyly 13 370 sentner astyq alyp ek, bıyl 18 188 sentner astyq alamyz; ol jyly ókimetke 6 111 sentner astyq berip ek, bıyl — 7 114 sentner beremiz; ol jyly jumys ógizi 80 edi bıyl — 150, ol jyly MTF da 170 sıyr bar edi, bıyl — 204; jylqy 70 edi, bıyl 130; qoı ol jyly 560 edi, bıyl — 850...

Kolhozdyń besjyldyq planymen tanystyq. 1950 jyly — 2 500 gektar egin, 4 000 gektar shep sebiledi, sıyr basy 50 prosent, jylqy — 61 prosent, qoı — 108 prosent esedi; 400 taýyqty, 200 qazdy qus fermasy bolady, ara¬nyń 40 uıasy jasalady...

— Biz endi almany Almatyǵa baryp qana jemeımiz,- deıdi Seksembaı jymıyp — Mıchýrınniń alma aǵashtary bizdiń jaqqa da keldi, Mamlútkanyń tájrıbe stansıasy almany esirip jep otyr. Aldaǵy jyldan bastap biz de egemiz, 1950 jyly bizde 5 gektar alma baǵy bolady.

1942 jyly barǵanda, Baıannyı, sonsha kórkem túrine jarasymsyz jalǵyz ǵana zat bar-dy, ol — mektebi. Mekteptiń úıi eki-aq bólme eken.

Endi 1946 jyly kelsek kolhoz, qaraǵaıdan 18 bólmeli úı saldyryp jatyr eken, saımandary túgel, oktábrde bitpek, sol úı bitisimen, 7 klasty mektep onjyldyqqa aınalmaq, mektep qasynda 60 balalyq ınternat bolmaq.

Mekteptiń muǵalimi on tórt eken. Solardyń ishinde eń qarty — sovet mektebine 26 jyl qyzmet atqarǵan, 52 jastaǵy Hakım Imanov.

— Mekteptiń jańa úıi salynǵanǵa qýanyshtymyz, — deıdi Tastambek, kúlimsireı sóılep, — biraq, osy kolhozda klýb joq, kolhozda elýden asa komsomol barmyz. Ózge jastar da kóp. Olar bos ýaqytyn mádenıetti orynda ótkizgisi keledi.

— Bizdi salaqsymasyn dep aıtyp tur muǵalim, — deıdi Seksembaı, — áıtpese, aldaǵy jylda qaraǵaıdan qıǵyzyp, keń zaldy klýb salýdy josparlaǵanymyz ózińe málim, sonda kitaphana da, fızkýltýra, shahmat bólmeleri de bolmaq, kıno apparat ornatylmaq.

Ol kúngi keńesti sonymen aıaqtap, túnde dem aldyq ta, erteńine baı kolhoz Baıannyń mal jaıylǵan, egin sebilgen ólkelerin aralaýǵa attandyq.

* * *

1952 jyldyń jazynda barsaq, Baıan kolhozy, sosıalısik qurylystyń taǵy bir bıik satysyna shyǵypty: kolhozda júz kılovat-saǵat kúshi bar elektr stansıasy ornapty.

Baıanda áli de predsedateldiń qyzmet atqaryp kele jatqan Semsembaı Turalın joldastyń aıtýynsha, kolhozdyń egin soǵý, qoı qyrqý, ustalyq isterin atqarý sıaqty jumystary elektr kúshimen bitedi eken.

Kolhozdyń ana jyly barǵanda salýǵa nıet qana etip júrgen klýby, qazir qyzmetin atqaryp jatyr eken. Elektr jaryǵyna bólengen sándi klýbta keshke bolǵan jınalysta, HİH-partıa seziniń materıaldary talqylanǵan edi. Sonda, komýnızm týraly sóz bolǵanda, júzge jaqyndaǵan bir qart sóılep:

— Az jyldyq qana ómirim qaldy meniń — dedi sezimi tolqyǵan daýyspen, — biraq men kórem ony. Kórýime kýá, — dedi ol tóbede jarqyraı janǵan elektrlik zor lampany dirildegen qolymen nusqap, — sono-oý sáýle!.. onyń qalaı janatyndyǵyna meniń aqylym jetpeıdi. Meniń aqylym jetetini, — osy shamdy bizge Lenın jiberdi, Lenın jolymen júrýshiler jiberdi!..

Baıan kolhozy osyndaı!.. Ony kórgende, ózimniń týǵan aýlymnyń da, basqa aýyldardyń da kolhozdary osylaı bolsa eken dep tileımin.

Olar solaı bolady da. Oǵan Komýnıstik partıanyń Lenın jolynan aýmaı ilgeri erleıtin qyraǵy basshylyǵy kepil...

VII. Sálem, Omby!

Baıannan ári, biz Qyzyljarǵa bardyq. Ol qalany meniń sheksiz súıetinim jáne nege solaı súıetinim, oqýshylarǵa birneshe shyǵarmamnan belgili.

Súıgen Qyzyljarǵa men qýana kirip, qumarlana amandastym. Az kún turǵanda, onyń oı-qyrynan aralamaǵan jerim joq. Sonda, ekonomıkasynyń, úıler sanynyń halqynyń burynǵydan áldeqaıda esýine qýana otyra, bir máselede renjidim, ol, — qalanyń dalıa keńýi bolmasa, kórkemdik jaǵynan jóndi espeýi...

Dalıý jaǵynan, qala meılinshe sozylyp baqqan: batys jaǵynda buryn «Menovoı dvor» atalatyn saýda-sattyq saraılary, qaladan oǵash, ashyq dala edi, qazir qala, «Menovoı dvormen» tutasypty da, odan ári órbip, kılometrden asa jerdegi Esildiń jaǵasynan asa qulapty; buryn, qalanyń soltústik jaǵynda, qala men vokzaldyń arasynda eki kılometrdeı jalańash jer bolýshy edi, kázir, ol ara da úıge tolypty; teriskeı-shyǵys aralyǵynda, tórt-bes kılometrdeı oǵash turatyn et kombınaty da kázir qalanyń mol ishine kiripti; shyǵys jaqtaǵy ońasha molany, qala orap áketipti... Sonyń bárin tutas alǵanda, qala burynǵysynan eki-úsh ret keńigen... Al, kórkemdigin alǵanda — baıaǵy qalpy: ár jerde salynǵan mektepter men jańa zavodtardyń tóńiregine toptalǵan azǵantaı jılkombınattar bolmasa, turǵyn halyqqa salynǵan bir de keń, kórkem, bıik úı joq, bary — tapyraıǵan kishkene úıshikter.

Qalany jasyldandyrý jumysyn qalalyq Sovet bastaǵan da, aıaqtamaı tastaǵan: kóshelerge bertinde tigilgen shybyqtar kútimsizdikten óspeı qapty, qala ortasyn kóriktendirip turatyn «Shala qazaq baqshasy» kesilip, jalańashtanyp qalypty.

Asfált qalanyń birer kóshesinde ǵana bar, trotýardyń kóbi áli baıaǵydaı, tozǵan taqtaı, kep kóshede ol da joq. Keshe ataýlynyń júzden toqsan besine tas tóselmeli, sondyqtan jaýyndy kúnderi júrgen mashınalar qazyp, or ǵyp tastaǵan, ondaı kóshelerden dymqos ýaqytta i.ılik te, adam da jyljı almaıdy. Keıbir kóshelerdiń boıy tereń jyraǵa aınalyp ketipti. Qalada transport nashar: troleıbýs joq, avtobýstar sırek júredi jáne atam-zamanǵy eski, sánsiz, kishkene mashınalar, taksı azǵantaı, bary tozǵan... Qalalyq Sovettiń turǵyn halyqqa jasamaq bolǵan bir «jaqsylyǵy» — vokzaldan bastalǵan prospektini boılaı, ortalyqqa deıin poezd júrgizý. Bul «jaqsylyqtyń» turpaıylyǵyn bylaı qoıǵanda, paıda ornyna zalal: kóp kósheni jara salynǵan temir joldyń boıynda, anda-sanda ǵana kólik pen kisi ótetin kópir bar, kóp kóshe ótkelsiz, temir jolǵa tirelip tur, sonyń saldarynan, «qurmaldyqtar» da jıi kezdesedi eken...

Qasynda Esil sıaqty qýatty ózeni bola tura, bul qalada, kóshelerge jáne úılerge durys jaryq beretin elektr stansıasy joq... Kóp kósheler tún mezgilinde qap-qarańǵy...

Bunyń bári ne qarajat, ne jaǵdaı joqtyqtan emes, qalalyq Sovettiń qyzmet isteı bilmeýinen. Qalalyq Soveti qyzmet isteı biletin qalalar qandaı tamasha!.. Mysaly — Omby.

Qyzyljardan Ombyǵa qaraı biz temir jol boıyn qýa júrdik. Bul eki arada, qazaqsha Joldy-ózek atalatyn saıan, jatady. Onyń ónboıynda Shubar atalatyn qaıyńdy shoq aǵashtar, jıegi qamysty shalqar kólder kóp. Kólderdiń mańaıy, ádette, sortańdy, ashshyly keledi.

Greıderli jol, bizdiń baǵymyzǵa qurǵaq boldy. Qyzyljar men Ombynyń arasy 280 kılometr. Saǵatyna 60- 70 ten alyp otyratyn «Pobedaǵa» ol qansha jer!..

Ombyǵa jaqyndaǵan saıyn, ony tezirek kórgim kep, júregim alyp-ushyp barady...

Óıtpegende she!..

Men oǵan ekinshi ret, attaı 34 jyldan keıin kele jatyrmyn. Birinshi ret, men oǵan, 1918 jyldyń kúzinde, karly jańbyr quıyp turǵan shaqta, vagonnyń tóbesine minip barǵanym, bara-sala baspana taba almaı sandalǵanym, qys boıy «qaıyrshylyqpen» kún keshkenim, oqýshy kópshilikke málim.

Odan 34 jyl keıin, men Ombyǵa, sovettiń teń pravoly azamatynyń biri bolyp, sovet jazýshylarynyń biri bop, jumsaq ta, jyly da, júırik te «Pobedamen» kele jatyrmyn.

Áne, Omby kórindi de!.. Sálem, Omby!..

Biz oǵan Kolomzın stansıasy jaǵynan kep kirdik. Keń Ertisten paromdarǵa otyrǵyzylǵan aǵash kópirden óttik.

Ombyǵa biz kirdik te. Men óz kózime ózim senbeýge aınaldym!.. Bul — men budan 34 jyl buryn kórmegen Omby sıaqty...

Buryn, alshaqtyǵy on kılometrden vokzal men qalanyń eki arasynda, turǵyn jurt ovosh salatyn nemese tusaýly at, arqandaýly sıyr men buzaý ottaıtyn keń kógal bolýshy edi. Qazir ol eki ara tutasyp, keń kósheli kórkem, bıik úılerge tolyp ketken!..

Buryn tramvaı degen bolmaýshy edi, qazir olar kóshelerdi boılaı, ersili-qarsyly aǵylyp jatyr! 1918 jyly qystaı turyp, men Ombynyń kóshesinde, avtomobıldiń eshbir túrin de kórgen joq edim. «Ol, tek Kolchakta ǵana bar» dep estıtin ek, kózimiz kórmeıtin edi; «Nege kórinbeıdi?» degen suraýǵa, «kózge tússem pokýshenıege ushyraımyn dep, Kolchak qorqady» deıtin edi... Endi, ár marqaly avtomashınalar tynymsyz aǵylyp, kóshelerge áreń syıady!..

Naq Ombynyń ózi qaıdan bastalatynyn shamalaı almaǵan biz, jolda toqtap, áldekimnen bilmek bop ek, ol «qaıdan kelgen adamsyńdar?» degendeı bizge odyraıa bir qarap aldy da:

— Ombynyń sheti vokzaldyq arjaǵynda bes-alty shaqyrymnan bastalmaı ma? — dedi kúlip, — aıta berseń, — dedi ol kúle túsip, — Ertisten ótip, Kolomzınnen de ári ketpeı me?..

Júrip kele jatyp tanı kettim: baıaǵyda, qalanyń vokzal jaq shetinde turatyn jáne kóp qoıdyń ishindegi túıedeı soraıyp, Ombynyń, sol tustaǵy alasa aǵash úılerinen oǵash turatyn «Omby temir jolynyń basqarmasy», kázir mańaıyndaǵy bıik úılermen teńdesip qatar tur...

Omby — Dóń-qala, Oı-qala bop ekige bólinedi. Eki qalany ortasynan jara aqqan, oryssha Om, qazaqsha Omby atalatyn ózen, búıirinen baryp Ertiske qosylady.

Omby qalasy 1714 jyly Ýly Petrdiń buıryǵymen ornaǵan qala ǵoı. Tarıhı derekterde qala áýeli qorǵan bolyp, Omby ózeniniń Ertiske quıylatyn teriskeı jaq jarqabaǵyna salynǵan eken. Bul qorǵan (krepost XIX ǵasyrdyń aıaǵyna deıin jasap, Sibirge jer aýdarylǵan saıası qylmystylardyń, aılap, jyldap qamalyp jatatyn abaqtysy bolǵan. Ataqty jazýshy Fedor Mıhaılovıch Dostoevskıı osy qorǵannyń ishinde tutqyn bop otyrǵan. Qorǵannyń keń aýlasy bizdiń ǵasyrda buzylyp, kázir tek kirer bıik qaqpasy men jeke korpýstary ǵana saqtalypty...

HİH-ǵasyrdyń orta kezinde, Ombyda turǵan sýretshi Gonttan saqtalǵan boıaýly bir sýrette, qorǵannyń tóńiregi qaraǵaıly jynys orman eken. Onda aıý, qasqyrlar kóp bolady degen laqappen, qarýly áskerden basqa jan ishine kirmeıdi eken...

Ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysyna deıin, Dóń-qala jaqta qorǵannan basqa turǵyn úıler bolmaǵan. Qazir ol Jaq úlken de, kórkem de qala bop ketipti...

Oı-qalada, Omby ózenine baryp tireletin «Dvorsovyı prospekt» atty qysqa, ortalyq kóshe bolatyn. Eki-úsh etajdy úıler Oı-qalada sonyń boıynda ǵana turatyn. Bir oramdy tutas alǵan, tórt etajdy burynǵy kadet korpýsy da sonda.

Kósheniń «Dvorsovyı» atalatyn sebebi — HİH-ǵasyrdyń elýinshi jyldarynda, Batys-Sibirdiń general-gýbernatory bop qyzmet atqarǵan Gorford, osy kóshedegi keń alapqa úı saldyryp, bir jaǵyn keńse, bir jaǵyn páter jasaıdy. Maqtanshaq, baqqumar Gorford, bul úıdiń ishin de, syrtyn da Romanovtardyń Peterbýrtegi qysqy saraıyna uqsatpaq bolady... Biraq oǵan arhıtektor, aqsha qaıda, materıal qaıda?

Degenmen, shama-sharqynsha, Qysy saraıǵa bul úıdiń ózin bolmaǵanmen, elesin uqsatqan Gosford, «Saraıǵa» sanap onyń kóshesine de, alabyna da «saraılyq» (Dvorsovyı) degen at qoıady.

Qazir qalalyq mýzeı bolǵan bul úı, patsha saraıyna teńespegenmen, provınsıalyq qalalardaǵy kórkem úılerdiń biri. Onyń múlikteriniń de kóbi saqtalǵan. Solarǵa qaraǵanda, general-gýbernatorlar da asa saltanatty turǵan.

Oı-qalanyń qazirgi sáni, buryn «Dvorsovyı», kázir Lenın kóshesi atalatyn azǵantaı ǵana jerinde emes, en boıynyń bárinde. Onda kázir sovettik dáýirde ǵana salynǵan bıik kórkem úılerdiń sándi kósheleri tolyp jatyr!..

Burynǵy Kadet korpýsynyń úıi, kázir Frýnze atyndaǵy Qyzyl týly jaıaý ásker ýchılıshesi eken. Ombyǵa meniń barýdaǵy maqsatym — Shoqan Ýálıhanov týraly materıal izdeý ǵoı. Ol oqyǵan kadet korpýsy — eń qymbat materıaldyq biri. Sondyqtan, men, korpýstyń arhıvymen de, úı-jaıymen de tolyq tanystym. Oǵan qosymsha, kázirgi ýchılısheniń nachalnıgi, general-maıor Lılenkov joldas maǵan korpýstyń júz jyldyq ıýbıleıine arnalyp shyqqan (1913 jyly) qalyń kitapty syılady. Sondaǵy málimetter men fotolarǵa qaraǵanda, korpýs mádenıetti áskerı mektep bolǵanǵa uqsaıdy.

Qalanyń biz syrtymen de tanystyq, ásirese — Sibirlik Akademıanyń tájrıbe stansıalarymen. Maǵan sonda erekshe kóringen asyl tuqymdy maldary da emes, ǵylymǵa kóp jańalyq qosqan egisteri de emes, jataǵan ósken alma aǵashtary men shytyrman bop ósken júzimderi!..

Almatyda, nemese sol sıaqty kúngeılik ólkelerde alma jemisiniń qadyry joq, óıtkeni, ol kóp te, arzan da... Onyń kútimi qymbatqa túspeıdi...

Al, Sibirde she?.. Ásirese, — Ombyda?..

Bıologıa ǵylymnyń alyby Ivan Vladımırovıch Mıchýrın almanyń, taǵy sondaı jemisterdiń Sibirde osý ádisin de tapqan. Biraq, bul asa qıyndyqqa túsetin ósirý eken. Sony kórgende, adam balasynyń oıǵa alǵanyn istemeı qoımaıtyndyǵyna qaıran qalasyń.

Júzim — Almatyǵa bertinde kelgen qonaq. Onyń ata mekeni — Orta Azıa jáne odan ári kúngeıge qaraı. Onda jıiligi tizgen marjandaı bop, jýandyǵy qos judyryqtaı bop ósetin ár tústi júzimderdiń,, Ombydaǵy jemis baqshasynda ósken shytyrman arasynan biren-saran bop kózderi ǵana jyltyraıdy. Adamǵa onyń kóbinen, sondaı azy tańsyq eken. Kúngeı jaqtan júzimniń qalyń jynysyn aralap júrip, aýzyńa birin salmasań, Omby baqshasynda árqaısysyn tatqyń keledi. Tatyp kórseń, dámi qyshqyl.

— Nege? — deseń.

— Kún sáýlesi azdyqtan, — deıdi baqshashy.

Biraq kóp tata almaısyń ol júzimderdi. Tatýyńa jetpeıdi. Jáne olar tatý, ne jeý úshin emes, sol arada ósýge múmkindigi barlyǵyn dáleldeý úshin ǵana ósip tur. Sondyqtan da ósirýshileri, ol júzimdi óte saq baǵyp, aınalasyna, shyǵyrshyqpen symǵa baılaǵan qabaǵan ıtterdi, júgirtip qoıypty. Jat adamnyń ısin sezse-aq olar dúrlige shabalanyp, ormandy dalany bastaryna kógeredi...

Bizdiń Otannyń qaı jerine barsań da, halyqtar dostyǵynyń bir ǵana qalpyn kóresiń — ol ár kezde dostyq qushaǵyn jaıyp qarsy alý...

Bizdi de Omby solaı qarsy aldy. Obkomnyń birinshi sekretary Lebedev joldastan bastap, oblystyq arhıvtiń dırektory Kletkınge deıin, qajetti járdeminen tartynǵan joq. Árkim óz týǵan jeriniń patrıoty. Ombylyq joldastar da sol minezin kórsetip, qalanyń boıynda bar jaqsynyń bárin kórsetýge tyrysty. Biz de olardy kórýge tyrystyq. Biraq, on shaqty kúnde qansha dúnıeni kórip úlgeresiń!..

Odan kóp jatýǵa ýaqyt múmkindik bermeı, oń shaqty kúnnen keıin, men Pavlodar jaqqa júrip kettim.

Jol kórsetpek bop, bizdiń birneshe dostar, mashınamen qaladan on bes, jıyrma kılometrdeı shyǵaryp saldy. Olarmen qoshtasqannan keıin, artymyzda úıleri aǵarańdaǵan kórkem Omby, qolyn bulǵap shaqyrǵandaı bop tur eken. Qaıta oralyp barǵym kep ketti meniń oǵan!... Meıirimdi jyly qushaǵyna qaıta kirgim kep ketti!.. Oǵan bu joly ýaqyt joq!..

Biraq, men ondaı ýaqytty tabam!.. Tez arada oralyp kelem saǵan, súıikti Omby!.. Ázirge, kóriskenshe hosh bola tur!..

IX. Komýnızmniń bir berik qazyǵy

Biz Ombydan, kúngeı-shyǵysqa sozylǵan Ertistiń teriskeı jaǵyn jaǵalap, Kerekýge bettep kelemiz. Ózenniń bul beti dóńes, qyrat bolady eken de, toǵaılyq oıpat jaǵy kúngeıinde bolady eken.

Kún raıy salqyndaǵanmen, áli de qurǵaqshylyq Qyrat jerdiń qumdaqtaý joly, tósegen taqtaıdan da tegis. Toǵaılyq jaqqa kózimiz alystan túsedi: onda úıilgen maıalar, myńdap jaıylǵan qoı sıaqty, ol ótken kóktemde Ertistiń qatty tasyǵanyn kórsetedi.

Ertistiń teriskeı qabaǵynda — qazaq-orys stanısalary, kúngeı jaǵynda — qazaq aýyldary otyrady eken. Kópir kóp jerde joq. Eki jaqtyń halqy parommen aralasady...

Oryssha Pavlodar, qazaqsha Kereký atalatyn qalany men býdan buryn kórgen emen. Keshke qaraı jetsek, úıleriniń kópshiligi qaraǵaıdan qıylǵan, shap-shaǵyn, tap-taza ǵana qala eken. Kereký degenniń ózi orys sózi eken: qala salynardan buryn, osy arada Krakov degen balyqshy orystyń balaǵany týrady da, qalanyń alǵashqy qadasy sol araǵa qadalǵan soń, jergilikti halyqtyń tilinde Krakov atalyp kete barady, qazaqtar ol atty óz sıngarmonıasyna baǵyndyryp Kereký deıdi.

Pavlodarda biz uzaq bolmaı júrip kettik. Endigi betimiz Ekibastuz. Bul atty óndiristi estýime kóp jyldar bolǵanmen, kórgeli kele jatqan betim osy. Qaladan shyǵa aralap ketken qalyq toǵaıdyń keń alaptary, úıilgen maıalarǵa tunyp týr. Ne degen kóp shep!.. Ne degen kóp baılyq!..

Mine, Ertis ólkesinen uzańqyrap baramyz. Endi tóńiregimiz taýsyz, ormansyz kerilgen keń dala. Qaı jaǵyna kóz tikseń de betege, jýsany aralas jazyq dala áldeqaıda alystap ketip, tóńkerilgen kókjıekpen japsarlasady. Kópten beri maýjyrap turǵan kúnniń jyly shyraıy búgin ózgerip, qarsy aldymyzdan qatańdaý salqyn jel esedi; aspanda bytyraı kóshken kúzdiń surǵylt bulty, ár tusta torlanady da, taramdana jańbyr tóge bastaıdy. Avtomashınmen alystan sapar shegip kele jatqan Tursyn, aınala toryǵan jańbyrly bulttarǵa adyraq kózin tigip qoıyp:

— Sazdap bir jerde otyryp qalmaıyq! — dep, Ekibastuzǵa tezirek jetý úshin, pedaldi basyńqyraı túsedi.

— Saspańyz, — deıdi, bizge jol bastap kele jatqan, Pavlodardaǵy «Qyzyltý» gazetiniń redaktory Syzdykov Hamza joldas Tursynǵa jymıyp qoıyp. — Bul joldyń ústi ersili-qarsyly jóńkilip jatqan mashınalar ekenin kórmeısiz be, sazdap qalsaq býksırge alar.

Bizdiń mashına relsi áldeqashan sypyrylǵan eski temir joldyń tabanymen jarysyp keledi. Hamzanyń aıtýynsha bul joldy birinshi ımperıalısik soǵystyń aldynda aǵylshyn konsessıonerleri salǵan. Olardyń kim ekendigi tarıhı derekterden málim. Qazaqstannyń keni baı dalasyna aǵylshyn ımperıalıseriniń qol sozýy ótken ǵasyrdyń ortasynan bastalady. Jyrtqysh tyrnaǵyn ótken ǵasyrdyń qyrqynshy jyldary Qarsaqpaıǵa qadaǵan olar, Ekibastuzdyń baı kenine bizdiń ǵasyrdyń bas kezinde jetip, oǵan deıin basqaryp kelgen «orystyń aksıonerlik qoǵamynan» arzanǵa satyp alady. Ken baılyǵyn tumsyǵy timiskilegish aǵylshyn kapıtalıseri, olardyń Qazaqstandaǵy qan sorǵysh súligi Ýrkvart, Ekibastuzdyń óz astynda da, tóńireginde de taýsylmas baı kender baryn biledi, so baılyqty jalmaýyz qulqynyna tez tyǵý kerek, qanaǵatsyz qarnyna quıý kerek. Osy maqsatpen iske kirisken Ýrkvart, mol kendi maqsatty jerine tez jetkizý nıetimen, joǵaryda ataǵan temir joldy salady.

Ýrkvart Oktábr revolúsıasynan keıin qýylady. Biraq, tolyp jatqan jaǵdaılardyń saldarynan, Ekibastuzdyń jańadan iske kirisýi biraz jyldarǵa kesheýildeıdi. Tasıtyn túgi joq aǵylshyn temir joly ózinen-ózi tozyp, relsi sypyrylady. Bizdiń mashına jıektep kele jatqan temir jol tanaby osy.

Ekibastuzdy jańadan júrgizý máselesin Sovet ókimeti 1948-jyldan bastap qolǵa aldy. Árıne, Sovettik sosıalısik memleket pen úrkerden aǵylshyn kapıtalıseriniń óndiristi qolǵa alýynda jer men kekteı aıyrma bar: bastapqysy taýdaı, sońǵysy tómpedeı. Sosıalısik ındýstrıa asa baı shıkizatty tileıdi. Ekibastuzda ondaı baılyq bar-joǵyn áýeli barlap alý kerek. Sol maqsatpen júrgizilgen barlaý negizinde bitken. Biletin adamdardyń aıtýynsha, Ekibastuzdaǵy kómir zapasy, sońǵy tehnıkany qoldanǵannyń ózinde júzdegen jyldar qazyp alýǵa jetedi.

Jańa iri óndiristiń qajetin qamtamasyz etýge temir jol kerek. Aqmola — Pavlodar atalatyn ondaı jol qazir salynyp bitip, júk tasý isine kirise bastaǵan. Onyń tyńnan salynǵan jol tanaby da, jolmen jarysa tartylǵan dińgek qatarlary da, olardyń basyna tartylǵan sym arqaýlary da, jol boıyna ár jerde ornaǵan jańa stansıalar men razezderi de bizdiń mashına sarlap kele jatqan jolǵa keıde jaqyndap, keıde jyraqtap kórinip otyrady. Tursyn oǵan qarap qoıyp:

— Jańa temir joldy myna eski tanaptyń boıymen nege tartpaǵan? — dese:

— Aǵylshyn tanaby, sovettik jolǵa tar bolǵany da, — deıdi Hamza jymıyp, — sovettik jolǵa keń tanap kerek bolǵany da!..

Pavlodardan júz jıyrma shaqyrymdaı týratyn Ekibastuzǵa jaqyndap kelgende, jer betiniń beınesi ózgerisi, oıly-qyrly adyrlaý bop ketedi eken. Solardy aralap biraz júrgennen keıin, aldymyzdan jarqyraǵan kól kórindi, odan ári, saı-salaǵa jaıylyp ketken úıler, tútini býdaqtaǵan áldene bıik týrbalar, qatarlary aıqysh-uıqysh sozyla tartylǵan, jypyrlaǵan dińgekter. «Ekibastuz» degenimizdiń syrtqy beınesi osy eken.

Biz onyń ishki beınesimen tez tanystyq. Ázirgi Ekibastuz, — besinshi besjyldyqtyń zor maqtanyshynyń biri bolatyn gıgant Ekibastuzdyń qalana bastaǵan irgesi ǵana. Olaı deıtinimiz, júzdegen jyldarǵa jetetin kómir zapasyn alýdyń qazir daıarlyǵy ǵana júrip jatyr. Qaıda, neler istelip jatqanyń sol óndiristiń bas ınjeneri Hıshýk joldas, taıǵa tańba basqandaı ap-aıqyn ǵyp alaqanyńa qondyryp beredi. Jasy qyryqtardy ortalaǵan, zor deneli, qyzyl shyraıly kórkem keskindi ol, óndiris jaıyn suraǵanda, qýlana jymıyp alady da, ýkraındyq aksentymen:

— Bul óndiris ashylarda, — deıdi, — Glavkadan tórt «shýka» (shortan) kelgen ek: Karashýk, Hıshýk, Pınshýk, Poleshýk. Besinshi «Shýka» bop Ábenov deıtin atshymyz qosyldy. Onyń atyn jurt oıyn ǵyp — «Atshýk» qoıyp aldy. Bes «Shýkadan» Karashýk joldas qana aýysyp, ózgemiz orynshamyz, qoldan kelgen qyzmetti atqaryp jatyrmyz. Biraq bul istiń basy ǵana, zory alda.

Hıshýk joldastyń aıtýynsha, Ekibastuzdyń kómiri ashyq jyralardan alynady. Onyń ne ekenin túsindirgende:

— Bul aranyń kómiri betine jaqyn, — deıdi Hıshýk, — jaqyn jerdegi kemirdiń ústinen jer qyrtysyn jyryp jol ashamyz da, kómir qyrtysyn adymdaǵysh ekskvatorlarmen kósip alamyz.

— Sonda, qyrtystyń qalyńdyǵy qansha? — degen suraýǵa:

— Onsha qalyń emes, — deıdi Hıshýk qýlanǵan keskinmen, — bylaısha aıtqanda, 50-60 metrlep qalady!..

Geologıa ǵylymyna onsha jetik bolmaǵanymyzben mynaý qalyńdyq, — asa sırek kezdesetin qalyńdyq!.. Endeshe, ony baryp kórý kerek.

Ashyq jyra ázirge bireý-aq eken. Oǵan bizge marksheıdr Petrenko joldas bastap apardy. Keń jáne tereń jyranyń eki búıiri baspaldaqtana qazylypty. Bozǵylt, sarǵylt tústi baspaldaqtardyń tereńdeńkirep barǵan tusynda, shymqaı qara baspaldaqtar týr.

— Kómir qyrtysy sol, — deıdi Petrenko bizge. — Bet jaǵynan qabattap sydyrmasa bolmaıdy ony. Ekskavator eń myqtap kemirgende 3-4-aq metr qalyńdyqty qamtıdy, al, kómirdiń qalyńdyǵy, mana Hıshýk joldas aıtqandaı, bul arada 50-60 metr.

Qalyń kómirdi qyrtystaı sydyryp úsh-tórt adymdaǵysh ekskavator júr. Olardyń soraıǵan uzyn moıyndary álde ne bir quldyraǵan eńisterge sozyla baryp jetedi de, azý tisteri qulashtaı aýzy ańyraıa ashylyp, kómirdiń qara qyrtysyn qapsyra kep asaıdy. Áp-sátte uzyn moıyn qaıqaıyp qaıta kóteriledi de, jyrada jonyn tosyp turǵan ashyq vagonderge asaǵan kómirin ákep tastaı beredi.

— Bir asaǵanda qansha aýyrlyqty qamtıdy eken? — degen suraýǵa:

— Árqıly, — deıdi Petrenko, — úsh tonnalyǵy bar, bes tonnalyǵy bar...

Adymdaǵysh ekskavatordyń ózimen de tanystyq. Sovettik sosıalısik iri ındýstrıanyń bul alybynyń qalaı quralǵanyn baıandaý bizdiń mindetimiz emes. Onyń shym-shytyryq tetikterin kórgen adam, sovettik tehnıkaǵa qaıran qala tura, meńgerýshilerge odan da artyq qaıran qalady. Sıpattap otyrǵan ekskavatorymyzdyń ishi, iri zavodtyń zor bir sehyna uqsaıdy. Sonyń bárin qımylǵa keltirip, zor isti atqartyp otyrǵan jalǵyz-aq kisi. Pálen tonna aýyrlyqty qopara asap ap, kóterip aparyp vagonǵa tıeý úshin, ekskavatordyń ishinde birine-biri kómekshi talaı ǵajap tetikter bar, bári de elektr qýatymen ǵana qımylǵa keledi, sonyń bárin qımyldatatyn, basqarýshynyń qolyndaǵy kip-kishkene rúl ǵana!.. Tásilin biletin rúldi basqarýshy retin taýyp qozǵasa, zor deneli ekskavatordyń ishi-syrtyna jan bitkendeı satyr-sutyr qımylǵa kep, basqarýshynyń oıyn aıtpaı bilgendeı, tilegenin iske buljytpaı asyrady!.. Ne degen ǵajap!..

— Bir demde qansha kómir qaza alady?' — degen suraýǵa:

— Normasy 950 tonna, — deıdi Petrenko, — biraq, kóbi asyra oryndaıdy. Keıbir ekskavatorshy bir vagondy úsh mınýtte tıep úlgeredi...

— Kimder bar qazir, ondaılardan? — degen suraýǵa:

— Onyń jaýabyn tresin. eńbek jáne eńbek aqy bóliminiń meńgerýshisi Omashov Jumat joldas berer, — deıdi Petrenko.

Ol Ekibastuzdyń «eski» patrıotynyń biri eken. Ákesi de, ózi de osy Ekibastuzda týyp-ósken. Bul kómir oshaǵynyń burynǵysy da, búgingisi de onyń alaqanynda, qaı tusyn surasań da qolyńa qondyryp beredi. Onyń aıtýynsha da, basqalardyń aıtýynsha da bul óndiristiń negizgi salmaǵyn kóterýshi jas jumysshylar, olardyń basyńqy kópshiligi, árıne komsomolester. Komsomoles — jastardyń ishinen búkil Ekibastuzdyń maqtanyshy Nıkolaı Kolotev eken. Ótken jyldyń oktábrinde ol rekord jasap, ekskavatorymen bir kúnde 3164 tekshe metr kómir qoparǵan, sóıtip, Búkil Sovetter Odaǵynyń bul júıeli istegi rekordsmeni, — Kýıbyshev Gıdro-qurylysyndaǵy ekskavatorshy Lámkınnen 62 prosent asyryp jibergen. Sol abyroıyn Kolotev joldas áli saqtaýda.

Jumysshylardyń, ásirese ekskavatorshylardyń ekpindi qımyldarynan neler ǵajap mysaldardy aıta kep:

— Qazylyp jatqan jáne tyńnan qazylatyn jyralar áli kóp, — deıdi Jumat, — soǵan ázirshe elektr qýaty jetpeıdi. Biz ázirge elektro-poezdyń qýatyn ǵana qoldanyp otyrmyz, qoldaǵy bar tehnıkamyzǵa ol óte tapshy, keıde jetpeı qalady da, prostoılar bop turady.

— Bul ýaqytsha qıyndyq, — deıdi ol, — kúshti elektr stansıasyn salyp jatyrmyz. Ol bitse elektr qýaty jetip baǵady.

Bizdiń Sovettik Otanda barlyq rahat adam úshin ǵana. Bizdiń eldiń ýrany — óndire eńbek atqar da, mádenıetti tur. Besinshi besjyldyqtyń bir maqtanyshy — Ekibastuzdyń eńbekshileri mádenıetti turý úshin, úkimet barlyq hajatty sharalardy iske asyryp jatyr. Mysaly, sosıalısik qala jasaýdy alaıyq. Bolashaqta respýblıkanyń eń zor, eń kórkem qalasynyń biri bolýǵa bet alǵan Ekibastuz qalasynyń da ósý qarqyny ǵajap. Keshe ǵana qulazyǵan dalaǵa búgin ornaǵan sándi standarttyq aǵash úıleriniń ortalyǵyndaǵy keń alapqa, záýlim tas úıler men mádenıet saraılarynyń qatarlary qalanyp jatyr. Ne degen kóp qurylys!.. Ne degen kóp múlik!.. Sonyń bári Ekibastuzdyń jumysshylary men ınjener-tehnıkteriniń rahaty úshin!..

Jańa salynǵan úılerdiń ishinde, erekshe kózge túsetin bireýi — balalar ıaslıi. Arhıtektýrasy asa kórkem salynǵan bul úı, 250 balaǵa jyly uıa bolmaq. Iaslıdiń ishi sosıalısik arhıtektýranyń sońǵy sózimen bezengen. Sovettik semányń, jas balapandary rahatta ósýge qajetti mádenıet jabdyqtary túgel. Iaslı birinshi oktábrden bastap qyzmetke kirisedi eken. Biz kórgende oǵan on shaqty kún qalǵanymen, «búgin kelse de daıarmyn» degendeı, jyly qushaǵyn sábılerge ashyp tur.

Ekibastuzdyń biz óndiris oryndaryn da, qalasyn da asyqpaı araladyq. Bul HİH-partıa seziniń ashylý daıarlyǵy júrip jatqan kezi edi. Qaı kollektıvke barsań da, kimmen sóılesseń de, sıeze qaralatyn máselelerden túgelimen habardar, báriniń de yntasy — súıikti Lenın partıasynyń sezine jańa tabys, jańa jetistiktermen barý.

Sıeze qaralatyn besinshi besjyldyq máselesin Ekibastuz kollektıvi túgel talqylaǵan, ózderiniń usynystaryn qosqan. Sony aıta tura, Ekibastuzdyń árbir eńbekshisi erekshe qýanyshta eken, óıtkeni, besinshi besjyldyqtyń bir zor jemisi ózderiniń Ekibastuzy bolǵaly tur, sondyqtan olardyń árqaısysynyń, aıtary, —

Komýnızm, qurylysynyń bizdiń Ekibastuz da berik bir qazyǵy, endeshe memleket paıdasyna ony tez asyramyz!

X. Baıanaýly tóńireginde

Biz Ekibastuzben tanysyp úlgermeı, kún raıy buzyla bastady. Oǵan deıin ala-shabyr ǵana bult jamylǵan aspandy, «Kúz» atty óleńinde Abaı sıpattaıtyn «túsi sýyq súr bult» orap aldy. Erteli-keshti ersili-qarsyly sapyryla kóshken qarasur bult, saqtan jolaýshym!» degendeı, alysyraq bir tustarda tym qaraýytyp, taramdana nóser tókken belgisin kórsetti. Bulaı bolýǵa mezgil de jetken edi. Sentábrdiń, aıaǵy bolyp qalǵan.

Jergilikti jurttyń aıtýynsha, bunyń arty úzdiksiz qarajańbyrǵa aınalýy múmkin, onda bizge qıyn, óıtkeni — bul tustyń topyraǵy qurt-kesek, ashshyly shaqat bolady eken, eger ondaı balshyq sýlansa mashınanyń dońǵalaǵyna jabysyp júrgizbeıdi.

Sol jaǵdaıdy kórgennen keıin, biz sýyt júrýge uıǵardyq, betimiz — Baıanaýly...

Bul atty taýdy, men bala shaǵymda estigen edim. So kezde, men týyp ósken aýylǵa «Dúnıe-aı!» degen án keldi, sózi bylaı:

Baıanaýly basynan bult ketpes
Qıadaǵy túlkige qusym jetpes
Aq otaýdyń tusynan attandyryp,
«Qosh aǵataı!» — degeniń esten ketpes!
Baıanaýly basynda balaly qur,
Bir súıeıin qalqataı moınyńdy bur,
Aýylymnyń tusynan án salǵanda,
Aqboz úıge súıenip qara da tur!..
«Baıanaýly degen ne ol?»

dep suraǵanda, uzyn-qulaqty adamdar «taýdyń aty» deıtin. «Qaıda ol?» desek, «alysta» dep jaýap beretin. «Oǵan barǵan kisi bar ma?» dep suraǵanda, so kezde júzge jaqyndap otyrǵan Toǵanastan basqa eshkim bizdiń aradan barmaǵan bop shyǵatyn...

Eresek bop jyr jınaýǵa kirisken shaǵymyzda, «Baıanaýly» atalatyn sebebi, — «Qozy — Kórpesh Baıan sulý» jyryndaǵy Baıan sol taýda týǵan eken» degen de ańyz shyqty...

Bertinirek, Baıanaýylyn kórgen adamdarǵa kezdeskende, olar «sulýlyǵy Býrabaıdan artyq bolmasa, kem emes, ol — ekinshi Býrabaı» dep maqtady...

Bunyń bári, kóńilge qumarlyq quıatyn sózder, kórýge yntalandyratyn sózder... Ekibastuzdan biz Baıanǵa osyndaı qumarlyqpen attandyq...

Toqsan kılometrdegi Baıannyń jotasy, Ekibastuzdan uzap shyqpaı-aq kórinedi. Sozyla bitken bul taýdyń jotasy, alystan aýmaǵan Býrabaı sıaqtanyp, kókpeńbek bop kórinedi.

Jolda bizge Maıqaıyń altyn óndirisi kezdesti. «Stepnák» atalatyn dál osy sıaqty keń Býrabaıdyń da yǵynda bar, ekeýiniń syrtqy tulǵasy birdeı: shahtalardan shyǵarylǵan balshyqtar men parodalar saı-salaǵa taý-taý bop úıilgen, olardyń aralyǵynda jumysshy poselkeler!..

Maıqaıyńǵa biz toqtaǵan joqpyz. Aralaı ótip bara jatqanda kelgen oı: — «Býrabaıdyń astynda altynnyń kóli bar desetin edi, Baıanaýlynyń mańy da solaı eken ǵoı!..»

Baıanaýlyna biz kún túske tarmasa jettik. Onyń syrtqy jobasy Býrabaıǵa uqsaǵanmen ishki qurylysynda kóp ózgeshelik bar eken. Eń, aldymen, Baıan taýynyń ónboıy kóbinese jalańash tastan quralady eken, al Býrabaı bıikteriniń birtalaıy, qalyń qyrtysty shym jamylady; Býrabaıdyń tóbesinen tómen túsken qaraǵaıly qalyq orman, etegi arqyly, jazyq dalaǵa keń jaıylyp ketedi. Baıannyń ormany alysqa uzap barmaıdy; Býrabaıdyń seksen kóliniń bári jynys ormanmen jıektele qorshalǵan. Baıannyń yǵyndaǵy ataqty Sabyn-kóldiń aınalasy tek qana tyrbıǵan arshasy bar jalańash tastaq; Býrabaıda keń shalqar kólderdiń sany onnan asa, Baıanda ondaı kólder úsheý-aq: Sabynkól, Jasybaı, Toraıǵyr.

«Baıanaýly» atalatyn burynǵy kazak-orys (kazachá) stanısasy, taýdyń shyǵys-kúngeıindegi baýyrynda, tóskeıge órleı salynǵan eken. İrgesi qalanýyna júz jyldan asqanmen, ataǵy zor bolǵanmen túr-turpat jaǵynan bul daǵdyly stanısanyń biri.

Baıanaýlyna qonǵan kúnniń erteńine, kúnniń reńki túzele bastaǵan soń biz bul taýdy aınala sholyp túsýdi, odan ári, eger aýa raıy múmkindik berse, Shorman tuqymy mekendegen jerlerge baryp qaıtýdy maqul kórdik. Shorman naǵashysy bolǵandyqtan Shoqan Ýálıhanov onyń aýylyna talaı barǵan, endeshe meniń ony da kórýim kerek.

Baıanaýlynan biz basshylyqqa aýdandyq oqý bóliminiń meńgerýshisi Talǵat Eńsebaevty aldyq. Baıan tóńiregin ol jaqsy biledi eken. Úıde kartaǵa qarap otyryp jasaǵan marshrýt boıynsha, biz, birine-biri jalǵasqan «jaqsy» jáne «jaman» atalatyn eki «aýla» ny da túgel orap túspekpiz. Osy maqsatpen, taýdyń shyǵys-teriskeı jaǵyn oraı júrip kettik.

Bul betimizde biz kóp uzamaı, qazaqtyń ataqty aqyny, Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń qabyryna kezdestik. Ol «Toraıǵyr» atalatyn taýdyń etegindegi, «Toraıǵyr» kóliniń jaǵasynda eken. Taýdyń bul jaǵy, aspanǵa tik órlegen bıik qıa tas. Taýdy jıekteı bitken uzynsha shalqar kól, belesterdiń arasyn qydyryp, arǵy sheti kórinbeıtin uzaqqa ketipti, ortasynda, júzip kele jatqan kemege uqsas tas aral...

Aqynnyń qabyry buryn jalańash eken. Bertinde (sovettik dáýirde) jergilikti mekemeler qabyrdy aınala, sementpen baılastyryp tastan alasa qorǵan soǵypty da, onyń ústine, tóbesi shatyrly aǵash munara ornatypty. «Sultanmahmut Toraıǵyrov. 1894 — 1920» dep quıylǵan jazýy bar shógen taqtaıshany temir qazyqtyń basyna bekitipti de, qabyrdyń aldyna, tórt-bes metrdeı jerge ońasha qadapty. Ony qabyrynyń basyna qoıý kerek eken.

Toraıǵyrovtyń ózin kórmegenmen, shyǵarmalaryna, ómir baıanyna tanyspyz. Kedeı sharýadan shyǵyp, joqshylyqpen oqyǵan ol, ortaǵa jeter-jetpes bilim aldy da, ózin halyqqa qyzmet atqarýǵa arnady. Qazaq aýlynda qanaýshy jáne qanalýshy eki tap baryn ol kóre bildi, óziniń yqlasy, tilegi eńbekshi kópshiliktiń jaǵynda boldy. Kedeıdiń muńyn joqtaǵan ol, qanaýshylardy tili jetkenshe sókti, eńbekshi kópshiliktiń qanaýdan qutylýyn arman etti. Biraq, armanyn qalaı oryndaýdyń jolyn taba almady, bul joldy izdeýde káp qatelikterge uryndy. Bul qateliginen qutylýǵa jaǵdaı týyp, Sovet ókimeti ornaǵan kezde, jasynan jabysqan týberkýlez derti ony jeńdi de, 1920 jyldyń kókteminde qazaǵa ushyrady...

Barlyq ómirbaıany, isi Toraıǵyrovty shyn maǵynasyndaǵy Sovet jazýshysy bolýǵa ákele jatyr edi, mezgilsiz ajal, qyrshynyn qıyp ketti!.. ol:

Qarańǵy qazaq kógine,
Órmelep shyǵyp kún bolam,
Qarańǵylyqtyń kegine,
Kún bolmaǵanda kim bolam!.,

degen armanyna jete almady...

Qabyrynyń, basynda turyp, osy halyn eske túsirgende, adamnyń aýzyna, — «túregel, qurmetti aqyn!.. Baqyt tilegen halqyńnyń baqytqa jetkenin kór!.. Sol baqytty jyrla!..» degen sóz kep turady...

Toraıǵyr kelinen ári, jol taýdyń jelke jaǵyn orap ketti. Bul Býrabaıǵa tipti uqsamaıdy: jerden tikeıe ósken, ylǵı bıik shyń tas, alystan qaraǵanda, jaıylyp jatqan ýaqty, úlkendi maldarǵa uqsaıdy. İshinde túıege, pilge, tekeniń múıizine, shyń basynda otyrǵan qus, buǵyǵa, taǵy sondaı neshe túrli ańǵa uqsaıtyn fıgýralar bar. Býrabaıdyń syrtynda mundaı tastar joq...

Ǵajap fıgýralardy aralaǵan jol bizdi Baıan taýynyń jelkesin ala bitken Jasybaı kóline ákeldi. Mine, bul kó-ó-ól!.. Úlkendik, tereńdik, móldirlik jaǵynan da, tóńiregine bitken taýlyq, ormandyq sán jaǵynan da, bul Býrabaıdyń eń sulý degen kóline talasa alady!..

Burynǵy zamanda, tuqymynan baı da, patsha ókimetiniń chınovnıgi de kóp shyqqan Aıtpakındar men Boshtaevtardyń menshigi ǵana bolǵan bul tamasha kórkem keldiń jaǵasynda, kázir Ekibastuz, Maıqaıyń, Bozsha kel sıaqty iri óndiris oryndarynyń jumysshylary tynyǵýǵa salǵan neler saltanatty úıler bar eken. Biz solardy aralap jáne káldi jaǵalap eki-úsh kún júrdik!.. Qaı jerin qaı kezde aralasań da kóz toımaıtyn kórkemdik... Mundaı da kórkem jer jaratylady eken-aý...

Jasybaıdan shyǵa, biz batys jaqtaǵy belesti keń daladan soraıa kórinip turǵan Jylanshyq taýyna tarttyq.

Jolda Kókdombaq atalatyn taýdyń bıik asýy bar eken, qurǵaq kúnniń ózinde mashına áreń shyǵady eken, jańbyr bolsa attap basa alar emes.

Kókdombaqtyń arjaǵy buıratty keń dala. Talǵattyń aıtýynsha, Aq kelin atalatyn Shorman qystaýy bul aradan 50-60 kılometrdeı, jolda Alekseevka atalatyn orys poselkasy bar, sodan uzamaı-aq buryn Shorman jeri bolǵan ólke bastalady...

Shorman Kúshikov qazaqtyń ataqty feodalynyń biri ekeni oqýshylarǵa málim. «Sibirlik» atalatyn qazaqtar XVIII ǵasyrdyń orta kezinen Rossıaǵa óz erkimen qosylǵannan keıin, patsha ókimeti XIX ǵasyrdyń basynda handyqty joıady da, baǵynǵan eldi birneshe dýanǵa (okrýg) bólip, basyna qazaqtan ákimder qoıady. Shorman sol kezde Baıanaýyl aýdanynyń sultan-pravıteli bolady. Biletin adamdardyń aıtýynsha, Shormannyń ákesi Kúshik shaǵyn ǵana dáýletti, momyn adam eken. Shorman pysyq bop týyp, bala shaǵynan, Baıanaýyl aýdanyndaǵy eń kóp rý, Súıindiktiń bıi — Shońnyń qasynda júredi de, bılikke jastan aralasyp «bala Shorman» atalady, ony sultan-pravıteldikke Shoń usynady.

Ol zamannyń ákimi paraqor, el jegish. Shorman da baǵynǵan elin jep tez baııdy. Odan: «Musa, Mustafa, Isa, Áýjan deıtin balalar týady. Balalaryn ol orys shkolyna sabaqqa beredi.

Shorman jastaı ólip (37 de), Musa degen balasy 19 jasynda ornyna sultan-pravıtel saılanady. Aqyldy, pysyq, qý, oryssha hat biletin Musa patsha úkimetine jaǵady da, chınder alyp, podpolkovnnktik dárejege jetedi. Patsha ókimetiniń ony qadyrleýi sondaı: 1855-jyly İ-Nıkolaı qaıtys bolǵanda janazasyna shaqyrylady, 1856-jyly İİ Aleksandr taqqa otyrǵanda, toıyna taǵy shaqyrylady. Sol saparda Musaǵa podpolkovnıktik chın, ertip aparǵan 13 jasar inisi Áýjanǵa horýnjı chıni beriledi...

Baı da bolǵan, ákimshilikti de qolynan shyǵarmaǵan, halyqty júz jyldan artyq qysymynda ustaǵan Shorman tuqymyna tek Sovettik dáýirde ǵana kór kelip, 1928-jyly, iri baılardyń qatarynda mal-múlikteri túgelimen konfıskasıaǵa alyndy.

«Shorman tuqymy» degenimiz osylar. Estýimshe, ol tuqymnyń alǵan jerinde ushy-qıyry joq. Aqkelin Musanyń ǵana mekeni. Jerdiń olaı atalýy — Musanyń alǵashqy áıeli aq keskindi jáne sulý adam bolǵan soń, kótermeshiler «Aq kelin» ataǵan eken. Sol kelin osy taýdyń eteginde túsken soń, jerdi kótermeshiler Aq kelin ataǵan. Keıin «Aqkelin» atty bolys ta bolǵan.

Biz Aqkelinge jettik. Ol taý emes bıikteý ǵana adyr eken. Baýyrynda Ashshy jáne Tushshy atalatyn eki ózenshe aǵady, attary dámderine qarap qoıylǵan.

Burynǵy Shorman qystaýynyń ornynda eshteńe joq. Onyń qasynda tek molalary ǵana qalǵan. Molanyń kópshiligi balshyqtan soqqan, qańqaıǵan «tórt-qulaqtar», olardyń, birazy opyrylǵan. Musanyń óz zıraty qala tártibinshe temir tórkózben qorshalyp, aldyna aty-jóniń chınin oryssha, qazaqsha jazǵan sur mramordan tas qoıylypty. Onyń mańynda, Musa urpaqtaryna qoıǵan sondaı tastar.

Tushshynyń Shorman qystaýyna jaqynyraq jaǵasyna, 20 jyldyq Qazaqstan atty kolhoz ornapty. Bul Pavlodar oblysyndaǵy baı kolhozdyń biri eken, predsedateli elýdi ortalaǵan, aqyldy, salmaqty, sharýany biletin adam kórinedi. Shorman tuqymynyń bireýinde batyraq bolǵan ol, Shormandardy konfıskasıalaýǵa qatynasyp, qolynan attandyrypty.

Predsedateldiń aıtýynsha, júz on úıli kolhozdyń qaramaǵynda 70-80 myń gektardaı jer bar, biraq sonyń baǵyńqy kópshiligi mal oty ǵana, egindik jer ete az jáne ara-tura taýlardyń bulaqty baýyrlarynda ǵana bes, on gektardan oıdym-oıdym bop qana kezdesedi.

Jer jaǵdaıynan kolhoz maldy, ásirese qoıdy mol ustaıdy eken. Kolhozda 13 myń qoı bar, onyń teń jartysy, — arqar-merınos. Qysy qatty sibirlik jerde bul az qoı emes. Biraq, jemshóp máselesin erte qamdap, kolhoz jutqa mal bermeıdi eken. Kolhozda myńnan artyq jylqy, sol mólsherde sıyr bar. Qoılar mashınamen qyrqylady.

Qurylys jaǵynan kolhoz maqtaýly emes. On jyldyq mektep te, qasyndaǵy ınternat ta, az koıkaly aýrýhana da, keńse men baılanys úıi de terezesi kishkene, eńsesi alasa jer úılerde otyr. Kolhozshylardyń úıleri — jer úıshik.

«Bul qalaı? degen suraýǵa predsedateldiń tabar jaýaby — «Kolhozshylardyń kóbi otarda bolady, qysqy úıdi kútpeıdi».

Bul dálel emes. Sharýasy osyndaı keıbir kolhozdyń úıleri tap-tınaqtaı.

Otardaǵy úıleri de ońyp turǵan joq eken. Jerin kórý úshin, biz kolhozdyń Aıýlynyń qara kóli atalatyn 90 kılometr jerdegi jaılaýyna da bardyq. Bul, kádimgi «Qyryq myń jylqy tússe de ylaılanbas» dep óleńge shyqqan ataqty Aıýlynyń qara keli. Kól — shynynda kól-aq eken. Aınalasy «at shaptyrym» derlik keń, asty qum qaırań, ózi tereń, sýy móldir jáne tushshy. Mańy da maldyń ǵajap oty eken. Kóp aýdan aınalaı jaılaıdy eken. Osyndaı jaılaýda ergen mal semizdikten jonynan jarylǵaly júr. Baqtashylarda da toqshylyq. Kıimderi jaqsy. Ózderi kóńildi. Tek, jetispeıtini — turatyn úıleri úı emes, qos jáne keregesi ydyrap, kıizi tozǵan qos. Malshylardyń talaby — jyly, bútin keń kıgiz úıler jasaý ǵana.

«Aqkelinnen biz Baıanaýlynyń kúngeı jaǵyn orap qaıttyq. Jamanaýla bizben biraz ýaqyt jarysyp otyrdy. Ol — ústi qaraǵaıly, tastaqty, alasalaý jota eken. Eki «Aýlanyń» túıisken tusynda «Myrzashoqy» atalatyn jalańash bıik taý bar.

Baıanaýyl stanısasyna jol bul jatqan Jalańtós atalatyn asý arqyly túsedi eken. El ishindegi ańyz boıynsha qalmaqtar Baıanaýylda turatyn qazaqtardy jaýlap almaq bop kelgende, taýdyń úsh asýyn: Jalańtós, Jasybaı, Kóshet deıtin úsh batyr qorǵap, jaýdy bettetpepti. Turǵyn el kúshin jınap bolǵannan keıin, atalǵan úsh batyrdyń bastaýymen, jaýǵa qarsy shabýyl jasapty da, qatty qyrǵynǵa ushyratyp, keıin qashyrypty. Oǵan kýá, — Sabynkóldiń yǵynda Qalmaq qyrǵan degen jer bar.

Baıanaýyldan Qarqaralyǵa bettep shyqqanda da biz Jalańtós asýynan óttik. Aldymyz buıratty keń dala. Soǵan súńgigen kórkem Baıannyń shoqtyǵy bıikteı berdi, kórki sándene berdi...

— Kóriskenshe hosh bol, kórkem Baıan!..

XI. «Jarlynyń» baıýy

Baıannan Qarqaralyǵa biz budan júz jyl buryn salynǵan joldyń torabyn boılaı tarttyq. Bir kezde bul soǵys joly bolǵan. Kenesary bandasyn orys áskeri osy joldy boılaı qýǵan. Keıin dýandar qurylǵanda, bul jol: Pavlodar, Baıanaýyl, Qarqaraly, Shyńǵystaý, Aıagóz arasyn jalǵastyratyn dańǵylǵa aınalǵan. Sol kezde, Pavlodardan 500 kılometrdeı Qarqaralymen eki araǵa, dańǵyldyń eki jaǵynan, arasy júz metrdeı jerden tas úıile beripti. Kezinde bul tastardyń bıiktigi kisi boıyndaı edi desedi, qazir belýardan keledi. Arasyna topyraq sala úıgen usaq tastar bir-birine kirigip, jentektelip qapty, ádeıi qoparmasa buzylar emes. Adaqtalǵan bul tas belgilerden, qandaı boran soǵyp tursa da, qandaı qarańǵy tún bolsa da, kózi bar kisi adasar emes. Qazir tas beketterdi jıekteı telegraf dińgekteri ornapty.

Ataqty Bozshakól altyn keni osy dańǵyldyń ústinde eken. Ol — irgesi jańa ǵana qalanyp jatqan óndiris. Sóıte tura, jasalyp jatqan qurylysta qısap joq, — az jylda tamasha qala ornap qalǵan. Jolyqqan ınjenerdiń aıtýynsha, onyń keleshegi Maıqaıyńnan da, Stepnáktan da zor...

Boıyn qýalaı jortqan dańǵyl, bizdi ataqty «Qoıandy» jármeńkesine alyp keldi. Aıdalada, Taldy ózeniniń boıynda, ótken ǵasyrdyń orta kezinde ashylǵan bul jármeńkege shyǵystan qytaılar, kúngeıden Orta Azıa elderi,

Rossıadan Peterbýrgtan bergi jerdiń saýdagerleri keletin bolǵan. Solarǵa jaǵdaı jasaý maqsatymen patsha úkimeti talaı tas saraılar saldyrǵan. Jármeńke Sovettik dáýirdiń alǵashqy on shaqty jylynda da jasap, kolhozdaný isi jasalǵannan keıin toqtaǵan. Jergilikti oryndardyń salaq qaraýynan, jármeńkeniń saraılary men úıleri túgelimen tozǵan, qurylys materıaldaryn kim kóringen tasyp áketken.

Sońǵy eki-úsh jylda Qoıandyǵa mashına-mal stansıasy ornapty. Onyń, dırektory Asqarov Borambaı, Lenıngradta aýylsharýashylyq ınstıtýtyn bitirgen agronom eken. Ózi yntaly, qaıratty jas jigit. Onyń aıtýynsha, MJS radıýsy júz kılometr jerdegi kolhozdardy jem-shóp daıarlaıtyn quraldarmen qamtamasyz etedi. MJS jármeńke úıleri men saraılarynyń birazyn jańartyp paıdaǵa asyrǵan, áli de asyrmaq.

— Biraq, — deıdi Asqarov, kúlip, — munda jınalǵan tastar, talaı MJS-ke jetedi.

Asqarov mergen jigit kórinedi. Onyń úıinde on shaqty qasqyrdyń, otyz shaqty sýyrdyń terisi tur, bárin ózi atyp alǵan...

Qarqaraly taýynyń tóbesi, biz Qoıandyǵa jetpeı-aq, belesti belderdiń ústinen kóringen. Alystan kógere kóringen onyń naıza shoqysynda, búrkit sıaqty birdeme shoqıyp otyrǵan.

Biz jaqyndaǵan saıyn, shoqy da, shoqıǵan da soraıyp bıikteı tústi. Júz kılometr jerden kózge shalynǵan shoqy, mańaılaǵanda aspanǵa shyrqap ketti. Baqsaq, bul shoqy qyrynan kórinip turǵan Qarqaraly taýynyń ózi eken.

Qarqaralyda men alǵash 1936-jyldyń jazynda bolyp, tula boıyn túgelimen armansyz súzgem, bıiginiń bárine shyqqam, bıik shoqysynyń biriniń basyna bitken Shaıtan kóline shomylǵam. Sonda, maǵan kelgen oı, — «tek, mańynda qaırań, shalqar kólder joq demeseń, taýynyń, jeriniń, ormanynyń kórkemdik jaǵyn alǵanda, ekinshi Býrabaı osy ǵoı!..»

Qarqaraly taýynyń ishki-syrtqy bitimi — Býrabaıdyń kopıasy, aıyrmasy: kólemi kishirek, kólge kedeı...

1936-jyly Qarqaraly qalasynda tozǵandyq belgi kóp edi, kázir odan kóp óńdelipti: jańa úıler salynypty, eski úıler túzelipti, úı-úıdiń arasyna zaborlar ornapty, qala burynǵysynan áldeqaıda, keńipti, kólemi kishkene bolǵanmen, táp-táýir, tap-taza gostınısasy bar.

Soǵan qonyp shyqqan biz, buryn da kórgenmen, kún raıynyń qabaǵy túıile túskenine qaramastan kórkem Qarqaralyny taǵy bir orap túspek boldyq.

Taýdy jaǵalaı sholyp júrmiz, baıaǵy kórkem taý!.. Baıaǵy kórkem dala!.. Qaı jaqqa kóz tikseń de, áldeqaıdan, álde ne bir taýdyń basy qylqıady...

Bul saparymyzda biz bir ǵajap qurylysqa kezdestik. Qarqaralynyń batys-kúngeıinde Jarly atty kishkene ózen baryn 1936 jyly kórgem, «kóktemde tasıdy» deıtin bul ózenniń sýy, jazdy kúni úzik-úzik bop jylap aǵyp jatqan.

— Aty nege Jarly? degen suraýǵa, sol aranyń bir adamy:

— Túrine laıyq qoıylǵan at. Ózen bop eshkimdi jarytpaǵan soń, Jarly demegende ne desin! — degen.

Sol Jarlyny úkimet 1952-jyldyń jazynda, Qarqaralyǵa jaqyn jerinen bógetip jatyr eken. Bógeý isiniń qyzý kezi eken: ekskavator, búldozer, traktor, zemlesos, júk mashınalary sapyrylysyp júr... Tastaq jer bolǵandyqtan, ara-tura dınamıtter de atylyp, jerde qatparlanǵan kúreń tastardy aspanǵa ushyrady... Bir usta, negizine granıt tóselgen temir kópir de jasalyp jatyr... Temir kópir arqyly etetin dańǵyl jol da bıiktep, tas jol bolýdyń qarsańynda... Qysqasy, kishkene bolǵanmen, bul da ǵajap qurylys!.. Bunyń da qarqyny qyzý!..

Injener Nıkolaı Gavrılovıch Batmanov «Jol qurylysy» mekemesinen kelgen eken, ózi orta jastarda, Qazaqstanda kópten qyzmet atqaratyn adam. Sodan surasaq, Jarly bosqa bógelip jatqan joq eken. Bógelip bolǵannan keıin, ol júzdegen gektar egindik jáne shabyndyq jerdi sýarady eken, onyń ústine, osy bógettiń tusyna elektr stansıasy salynyp, qalaǵa jáne tóńirektegi kolhozdarǵa qýat beredi eken. Sonyń bárin Batmanov esebimen kórsetse, Jarlynyń bolashaǵy zor baılyq!..

Batmanov qýlyqshyl adam. Osy qurylysqa ózi tilenip nege kelgenin baıandaı kep:

— Komýnızmniń ýly qurylysyn, — deıdi ol kúle sóılep, — ádette Volga, Ertis nemese Dnepr sıaqty úlken ózenderdiń jaǵasynan izdeıdi, Birme-bir kolhozǵa, sol uly qurylystardyń paıdasyn bul kishi qurylys ta tıgizse, onyń aty ýly qurylys emeı nemene?

Batmanovtyn, esebine qarasań — ras: jeke bir kolhozǵa uly qurylys tıgizetin paıdadan, Jarly qurylysynyń bir kolhozǵa tıgizetin paıdasynda túk te aıyrma joq!.. Sony aıta kep:

Volga nemese Ertis jer ataýlynyń bárine jete bermeıdi, dedi Batmanov, — Jarly sıaqty usaq ózen talaı jerde tolyp jatyr. Solardyń bárin osylaı bógese bári de tóńiregindegi elge osyndaı paıda beredi. Báriniń paıdasyn qosqanda qaıda ketedi!.. Uly qurylys degen osy bop shyǵady!..

Talassyz sóz!.. İske asatyn sóz!.. Bolashaqtyń aınasy sıaqty sóz!..

— Mundaı Jarlylar ásirese bizdiń Qazaqstanda kóp, — deıdi Batmanov, — olardyń bári de, osy Jarlydaı, keshikpeı baııdy.

XII. Baılyqtyń qaınar kózi

Qarqaralydan biz Abyraly aýdanyna kettik, basshymyz, — Qarqaraly aýdanyndaǵy Lenın kolhozynyń predsedateli Qosmaǵambet Rysmaǵambetov.

Jolda Boqty atalatyn alasa, uzynsha taý bar eken, sodan asa bere, bir qyzyqqa kezdestik.

Joldyń oń jaǵynda, taýdyń etegin ala, salt mingen bir adam, jaǵalaı qaıyryp bir tabyn qoı baǵyp júr. Qoıdyń deńgeıinen árirek etsek, jazyq dalada, joldan kılo¬metrdeı jerde eki maqluq shoqıyp otyr.

Az ýaqyt kóz tikennen keıin, birimiz ol shoqıǵandardy ıt dedik, birimiz qasqyr dedik.

Nede bolsa jaqyndap kórýge buryla bergende, shoqıǵandar ári qaraı qasha jóneldi, — qasqyr!..

Jazyq, qurǵaq dala. Kún eńkeıip qalǵanmen, qasqyrdy qýǵymyz kelse, qas qaraıýǵa kóp ýaqyt bar.

Týra ǵap aqyldasqanda, Qosmaǵambet qýýdy ótindi. Onysy zańdy da. Mal baqqan kolhozǵa qasqyrdyń zalaly orasan, Qosmaǵamabettiń aıtýynsha, bir Lenın kolhozynan, osy jazdyń kókteminen beri qasqyr jeti buzaý, eki qulyn, onnan artyq qoı jegen. Qasqyrdyń, bul mal sharýashylyǵyna atam-zamannan istep kele jatqan qastyǵy, sondyqtan malshylar qasqyrdyń meırimsiz dushpany...

Qosmaǵambettiń de sózin qımaı, ózimizdiń de delebemiz qozyp, biz tońqańdaı jazyqqa qashyp bara jatqan eki qasqyrdyń artyna túse kettik. Biz tura qalǵan shaqta, olar bizdi qýmaıdy dep dámelengen bolý kerek, qýa jónelgen kezde arttaryna jalt qarady da, eki aıyrylyp sozyla tartty, biriniń beti — sol jaqtaǵy saıǵa bitken qalyń shı, biriniń beti, — árirek tustaǵy taý. Qaısysyn qýý kerek?

Bir joramalda, shı arasynda bóltirikteri bolý kerek, endeshe, olaı qarap tartqan — urǵashysy; ekinshi joramal¬da, «kári qasqyr qaltańǵa, jas qasqyr jaltańǵa» degendeı, shıge tartqany — kárisi bolý kerek; úshinshi joramalda qasqyrdyń erkegi, ádette, urǵashysyn qutqaryp jiberý úshin, qýǵynshynyń dámesin zoraıtyp, kóldeneńdeı, jaqyndata qashady, qyrǵa tartqany sony istep bara jatyr...

Bizdiń nede bolsa k,yrǵa tartqanyn qýǵymyz keldi. Ol jaq, — jazyq. Oıǵa qashqan qasqyr, biz jetkenshe shıge kirip ketetin.

Qyrǵa tartqan qasqyrdy qýa jóneldik. Jer jazyq, ári taqtaıdaı tegis. Mashınaǵa gaz berip «seksenge» salǵan kezde aldymyzda tórt-bes kılometrdeı kele jatqan qasqyrǵa jaqyndap qaldyq.

Artyna alaqtaı qashqan «batyryń» sasaıyn dedi. Ol ózinshe kúshin irkip, aqyryn shaýyp keledi eken, mashına jaqyndaı bergende, bar pármenimen kósile tartty-aı gep!..

Qasqyr degeniń de júırik bolady eken. Shoferdiń aıtýynsha «ol qazir saǵatyna 40-50 kılometrden berip keledi!..»

Degenmen mashınadan júırik pe ol? Ar jaǵynda bes-alty kılometr shappaı jaqyndap qaldyq. Úlkendigi taıynshadaı, Sibirdiń naǵyz kókjaly eken. Bálem, yshqyna shaýyp qysylýǵa aınaldy..

Endigi eń qyzyǵy, mashınaǵa bastyrý ǵoı. Biraq burynǵy bir kórgen tájrıbede, qashan ókpesi kúıip jyǵylǵansha qasqyr jalt berip, mashınaǵa bastyrmaıdy...

Bizde «asoavıahım» bar, oǵy kóp. Ol Qosmaǵambettiń qolynda. Aıtýynsha, Qosmaǵambet myltyqty jaqsy atady.

Mashına qasqyrǵa qatarlasa bergende, sol jaq terezeni ashqan Qosmaǵambet qasqyrdy tartyp kep jiberdi. Oq tıgen belgi kórsetip, qasqyrdyń jaýyryn ústinen qyzyl qan jolaqtana tómen saýlady...

Jantalasqan qasqyr buryla jalt berip, mashınanyń artyn oraı qashty. Biz burylyp sońyna túskenshe, ol tary úsh-tórt kılometr ketip qaldy. Endigi tyrmysyp bara jatqany — jaqyndap qalǵan taý.

Qasqyrdyń baǵyna qaraı, aldyna sortań shyqqan shaqat jer kezdesti. Mashına oǵan kirse, qaqalyp otyryp qalýy múmkin. Biz amalsyz, shaqatty oraı júrdik. Qasqyr tik tartty. Onyń basqa jaqqa burylar jáıi joq, taýdan basqa panalar jeri joq.

Mashınanyń aty — mashına. Shaqattan shyǵa, qasqyrǵa ol taǵy jetti. Itiń boldyrýǵa aınalǵan, tili aýzynan sala qulash shyǵyp ketken!..

Jaqyndaı berip Qosmaǵambet taǵy atty. Oq aldyn ala túsken sıaqtandy, qasqyr orǵyp tústi, biraq. bet burar shamasy joq. Ekinshi atqanda, qasqyrdyń búıirinen qan shyqty... ol taýǵa taıanyp qaldy... So kezde mashına tipti jaqyn qatarlasyp, Qosmaǵambet atqanda, qasekeń búktetilip kep tústi... mashına ekpinimen ótip ketti...

Jalma-jan burylsaq, qasqyr óz shabyn ózi tistelep domalanyp jatyr eken...

— Basaıyq! — dedik birimiz.

— Bastan ataıyn! — dedi Qosmaǵambet.

Ol dáldep atpaq bop mashınadan túse bergende, qasqyr týra qashyp, taýǵa kóterile berdi... Qosmaǵambet taǵy atty!..

Bul oq taǵy da tıdi me, nemese, manaǵy jaralarynyń syzdaýynan ba, jaqpar tasty taýǵa yrǵyp bara jatqan qasqyr, taǵy da jata ǵap domalandy...

— Endi óldi! — dep, biz mashınadan shyǵa taýǵa tyrmystyq.

Ittiń jan sebili-aı, taǵy da ol atyp turdy da, tastan-tasqa sekirgen qalpymen kózden ǵaıyp boldy... so kezde ymyrt jabyla bastady...

* * *

Abraly aýdanynyń ortalyǵy, Abraly taýynyń qoınaýynda eken. Biz oǵan túnde jettik. Kóshede kezdesip úıine qonýǵa shaqyrǵan aýdandyq voenkom, joldas Sydyqovtyń aıtýynsha qasqyrǵa atatyn «asovıahım» oǵynyń basyn kertý kerek eken, sonda ǵana aýyr jaralaıdy eken, ádettegi oq, ne júrek, ne mıdan tımese, qashan áli bitkenshe, qasqyr qulamaıdy.

— Biraq, — deıdi Sydyqov, — ol tastyń arasyna baryp jatady da, qansyrap óledi. Ony ózge qasqyrlar jep qoıady...

Qasqyr demekshi, bul jaqtyń taýynda, Sydyqovtyń aıtýynsha qasqyr kóp, — ásirese — Abralyda... Olar qysty kúni aýylǵa da shaýyp, túnde ıt aýlaıtyn kórinedi. Ras bolsa, ótken qys osy aýyldan qasqyr 20 shaqty ıt jegen. It baıǵus saqsynyp úrip shyqsa «qasekeń» qaǵyp áketetin kórinedi...

Aýdan ortalyǵynyń aty Qaınar eken. Ol — bulaq aty.

Bıikten aǵady degen bulaqty, erteńine salt atpen taýǵa órmelep baryp kórdik. Rasynda ol keremet bulaq eken. Taýdyń keýde tusyndaǵy bir qýysyn ekpindeı aǵyp jatqan jerine shelek tosyp ek, sekýndyna eki ret toltyrdy da turdy. Sonda, mınýtyna 120 shelek, saǵatyna 7 200 shelek, táýligine 172 800 shelek... osyny aıǵa, jylǵa eseptese, qaıda ketpek!..

Biraq, aýdan osynsha mol sýdy durys paıdalanbaıdy. Ózge bylaı tursyn, Qaınarda ovosh joq. Jeri — ovoshtyq, sý anaý!..

Bul beıqamdyqty aıtqanda, aýdan basshylary uıalǵan bolady, kemshilikti túzetýge ýáde bergen bolady...

Al endi, durys paıdalandy bar ǵoı, Qaınardyń tamasha tushshy sýymen, Qaınar aýylyn jasyl ormanǵa bóleýge de bolady, ovoshty da shash-etekten ósirýge bolady, egindik, shabyndyq jerge shyǵarýǵa bolady...

Paıdalana bilse, Qaınar baılyqtyń qaınar kózi bolýǵa daıar tur.

XIII. Uly aqynnyń basynda

Abralydan biz Shyńǵystaýǵa tarttyq. Jolda Abralynyń «Sosıalısik Qazaqstan» atalatyn kolhozynyń eginshileri bar eken. Kolhoz predsedateli Jaqypov Mekishti biz sonda jolyqtyrdyq.

Jasy alpysqa taıanǵan bul adamnyń semásy qyzyq: úlken balasy Baqtajar Moskva Ýnıversıtetin so jyly bitirmek, ekinshi balasy Saǵı Semeıdegi pedagogıka ınstıtýtyn bitirip muǵalim bop júr eken, úshinshi balasy Nábı Almatydaǵy Qazaq Ýnıversıtetinde oqıdy, tórtinshi balasy Sandýǵash so jyly Qaınarda on jyldyqty bitirdi, eń kishi balasy Baqytjamal 6-klasta oqıdy.

— Sonymen, — deıdi Mekish qýlanyp, balalarynyń jaıyn aıtyp ap, — bala bitkendi sabaqqa jiberip, báıbishe ekeýmiz Qozykórpesh — Baıan bop, egin basynda júrmiz.

Sonsha balany esirgen Gúlzaǵıla jeńgeı áli jap-jas ol egin qyrmanynda, seıalkanyń qulaǵyn uzaq kúnge talmastan urshyqtaı zyryldatady.

Kolhozda 83 myń gektar jer bar eken, sonda egetini NOO-ak, gektar. Maldan: 23 myń qoı, 1400 sıyr, 1300 jylqy, 65 túıe.

— Jer kóp, — deıdi Mekish, — egindik jer óte az, shabyndyǵy da 8 OOO gektardaı ǵana, ózgesi tek jaıylym. Jazdy kúni bolmasa, qysty kúni jaıylymdyq jerdiń kvashen paıda joq...

Mundaı jaǵdaı, uzyn turqyn alǵanda, Baıan taýynan bastap, Aıagózge deıin sozylady, bul myńnan astam kılometr jer. Kóldeneńin alsań, shyǵystan Muǵajar taýynan tartylady, bul eki myń kılometrdeı. Saryarqa atalatyn osy keń, ólkeniń aty tabylyp qoıylǵan. Anda-sanda oıdym-oıdym kezdespese, bul keń ólkede, mysaly Sibirde kezdesetin egindik jalpaq jer joq. Astynyń baı kenin aıtpaǵanda, bul atalǵan ólke, negizinde maldyq qana jer, oıda da kópshiligi jaıylym.

Sosıalısik Qazaqstannan, Abaı aýdanynyń shekarasy alys emes eken, Qyzyl tý kolhozy irgeles otyrady eken.

Biz Shyńǵys taýynyń jelkesindegi Shaǵan ózeninen óttik te taýǵa kóterildik. Qońyráýlıe atalatyn taý astyndaǵy keldiń úńgiri, joldan alys emes eken, biraq mashına bara almaıdy eken.

Biz úńgirge jaıaý kóterilip bardyq. Taýdyń eńisteý jerine kólbeı bitken qyzyq úńgir, ózi tar, deneli kisi qysylyp áreń túsetin.

Sharshańqyrap kele jatqan biz úńgirge túspeı, tek aýzynan ǵana úńildik. Aıtýshylar úńgir astyndaǵy kóldi kólemdi de, tereń de deıtin edi, sol ras qoı deımin, — úńilip turyp dybys shyǵarsaq, úniń áldeqaıdaǵy alysqa jańǵyryǵyp ketedi... Úńgir aýzyndaǵy kesek tastarǵa ár zamanda arabsha jáne oryssha jazylǵan kisi attarynyń hısaby joq...

Jol Shyńǵystan asa, ony baýyrlap, týra Abaı aýdanynyń ortalyǵy, Qaraýylǵa tartady eken. Qaraýyl biz ótken asýdan 70-80 kılometrdeı desedi. Tastaq dańǵyl jol ǵajap, — asfáltińnen bir kem emes.

Dańǵylmen aǵyzyp kele jatqan bizdiń kózimizge Qaraýyl atalatyn bıik shalynǵanda, esimizge Abaıdyń zıraty tústi.

Bul mańǵa men birneshe ret 1940-jyly, halqymyzdyń ardaqty aqyny Abaıdyń týýyna 95 jyl tolýyna baılanysty, bir top jazýshylarmen, birinshi ret Semeı jaǵynan kelip qaıtqam. Abaıdyń zıratyn da sol joly kórgem. Ol Qaraýyldyń teriskeı-shyǵysynda, 25 kılometrdeı jerde turatyn. Shıli jazyq dalaǵa ornaǵan zırattyń balshyqtan soqqan tóbesi ashyq, bıik qabyrǵalary qańqıyp alystan kórinetin.

Ol biz kele jatqan joldyń boıynan da solaı kórinedi eken. Súıikti aqynnyń zıratyna soqpaı ketýge bolmaıdy. So jaqqa qaraı oıysqan jińishke súrleýmen buryldyq.

Zıratqa jaqyndaǵan saıyn, uly aqyn týraly oı tolqı túsedi. Zamannyń shamshyraǵy bolǵan ol, týǵan halqynyń baqytqa jetýin kóksedi. Óz zamanynda bir de armany iske aspaǵan Abaı, dúnıeden zarmen ótken kisi. Onyń armandary tek Sovettik dáýirde ǵana túp-túgel jáne artyǵymen iske asty.

Abaıdyń ataǵyn, shyn maǵynasynda, tek Sovet ókimeti ǵana aspanǵa kóterdi. Revolúsıadan buryn, baspasózi joq qazaq aýlynda, qoljazbamen ǵana taraǵan, ol qoljazbalar ózge el túgil, qazaqtyń ózine de túgel jetpegen Abaı shyǵarmalary, Sovettik dáýirde, bir emes, áldeneshe ret myńdaǵan tırajben basylyp, qazaq eline túgel tarap ketti.

Sovettik dáýirde ǵana orys tiline aýdarylyp basylýy arqyly, Abaı shyǵarmalaryn beri salǵanda búkil Sovet halqy, ári salǵanda, búkil dúnıe júzi tanydy.

Sovettik dáýirde ǵana Abaı týraly tolyp jatqan janrda kórkem shyǵarmalar jazyldy, maqalalar, monografıalar shyqty. Aýdandarǵa, kolhozdarǵa, qalalardyń kóshelerine, kitaphanalarǵa teatrlarǵa Abaıdyń aty qoıyldy, konsertterde Abaıdyń ánderi aıtyldy...

Sovettik dáýirde ǵana Abaıdyń týý nemese ólý datalaryna baılanysty birneshe ret ıýbıleı ótti...

Uzyn sózdiń qysqasy, týǵan halqy ǵana emes, Abaıdyń ózi de, tek Sovettik dáýirde uly baqytqa ıe boldy!..

Osy oılardyń tolqynyna júzip otyryp, Abaıdyń zıratyna jetkenimizdi bilmeı qalyppyz.

Súrleý jol bizdi aqynnyń zıratyna týra ákeldi. Burynǵy kórgen tam esiginiń, aldynda 1940 jyly týýyna 95 jyl tolýyna baılanysty, Semeıden ákep qoıǵan súr mramor tas; tamnyń ishinde Abaıdyń inisi — Ospannyń jáne birer balanyń beıiti.

1945-jyly, Abaıdyń týýyna júz jyl tolýyna baılanysty, úkimet bergen qarajatqa Semeı oblysynyń basqarýshylary, Abaı qabiriniń ústine kirpishten zırat jasatqan eken, onysynyń eskertkish sıqy joq.

Zırat mańyndaǵy Abaıdyń burynǵy qystaýyn tártipke keltirý jáne qabiriniń ústine eskertkish ornatýǵa úkimet 1945-jyly júz myń som bergen, sonsha mol qarajatqa jergilikti uıymdar kóz toqtarlyq eshteńe isteı almapty. Qystaýdy túzetýleri, tek kúlerlik qana is!..

Moskvada, «Novo-devıchı Monastyr» atalatyn qabrystan bar, sondaǵy masterskoıde eskertkish jasaýǵa zakaz alady. 50-60 myńǵa qalaǵan tústi mramordan jasaǵan eskertkishterdiń kórkemdigi adamdy qaıran qaldyrady. Semeı bastyqtarynyń basyna bul oı kirmegen.

Endi, bıyl, 1954-jyly, Abaıdyń qaıtys bolýyna 50 jyl tolýyn merekeleý týraly úkimet alǵan qaýly boıynsha Semeı bastyqtary jasaǵan olaqtyq pen salaqtyq túńilip, Abaıǵa arnalyp zıratynyń basyna da, Semeıge de, Almatyǵa da aýyz toltyra aıtarlyq, eskertkishter salynbaq...

Ol kúni biz Abaı aýdanynyń ortalyǵy — Qaraýylǵa bardyq ta, erteńine Aıagózge jón tarttyq, marshrýtymyz: Aıagóz, Úrjar, Taldyqorǵan, Almaty...

Bul bette biz bógelmek emespiz, óıtkeni, negizgi maqsat Jany aralaý edi, ony azdy-kópti kórdik. Arqanyń bul shettegi sheti — Aıagóz, odan ári Jetisýdyń jeri bastalady...

Biz jolǵa shyqtyq.

Zaýla, mashına!..

1952 — 1954 j.

---