InfoHub Logo

ALǴY SÓZ

«Elý jylda el jańa...» — deıdi qazaq maqaly. Ras sóz. Biraq bul jerde biz elýdiń de elýi bar ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek. Mysaly, adamzat qoǵamynyń damý tarıhynda ekonomıka, mádenıet jaǵynan Evropa elderiniń myńdaǵan jyldarda tyrnaqtap ıe bolǵan jetistigine, qazaq, qyrǵyz, mońǵol sıaqty Oktábr revolúsıasyna deıin mesheý qalǵan kóshpeli elder, sońǵy elý jyldyń ishinde jetip, tipti olardyń birazynan ozyp ta ketti. Al munyń ishinde qazaq halqyn alsaq, ol sońǵy elý jylda buǵan deıin óńi túgil túsinde kórmegen tabystarǵa ıe boldy.

Adamzat balasy alǵashqy qaýymdyq qoǵamnan taptyq qoǵamǵa qadam basqan kezde qoǵamdyq eńbek bólisi eginshilik jáne mal ósirýshilik baǵytta óris alǵan edi. Qolóneri keıin paıda boldy. Sol zamannan beri eginshilikpen shuǵyldanǵandar otyryqshylyq turmys qurdy da, mal ósirýshiler kóship-qonyp júrgen-di. Al, sonyń ishinde ejelden mal ósirýmen shuǵyldanǵan qazaq qaýymynyń sonaý kóne zamannan beri-aq kóshpeli turmys quryp kelgeni málim.

Ádette, adamzattyń áleýmettik turmysy materıaldyq jáne rýhanı delinip eki júıege bólinedi. Materıaldyq turmys otyryqshy elderde erekshe órkendep, jabaıy kúrkeden ǵajaıyp záýlim úıler, kórnekti shaharlar salýǵa, shaqpaq tastan elektr qýatyna, kólikten samoletke, tas balta men qolshoqpardan — joıqyn qýatty soǵys tehnıkalaryna; qolónerinen — alyp zavod-fabrıkalar salýǵa deıin jetti. Al kóshpeli elder osy dáýirde ekonomıkalyq jaǵynan kóship-qonýdyń, úı turmysynyń qarapaıym jabdyqtaryn jasaýdan joǵaryǵa kóterile alǵan joq. Sol sıaqty rýhanı jan azyǵy sanalatyn aýyz ádebıetin óleń, án, jyr, mýzyka baılyqtaryn jasaýda kóshpelilerdiń kórnekti tabystary bolǵanmen, bul máselelerde de otyryqshylar únemi ozyp otyrdy.

Arǵy tegi bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıinge saqtarǵa, gýnderge ushtasatyn qazaqtardyń mádenıeti, myńdaǵan jyldar boıyna sarań, shaban órkendep kelgeni málim. Oǵan budan eki jarym myń jyl buryn bizdiń elge saıahat jasap kelgem grek tarıhshysy Gerodottyń1 qytaı, Rım saıahatshylarynyń, sońǵy myń jyldyń aldy-artynda bizdiń dalaǵa jolaýshylap kelgen Rýmnyń (Vızantıa), arabtyń, ırannyń, taǵy basqalardyń qaldyrǵan jazýlaryna qaraǵanda, burynǵy saq massaǵat, ǵun, sarmat atalatyn kóshpelilerdiń turmysynan qazaqtardyń turmys aıyrmashylyǵy az bolǵandyǵy málim.

XV ǵasyrdyń aıaǵynda.HVİ ǵasyrdyń basynda ómir súrgen jáne dúnıe júzine áıgili «Tarıhı Rashıdı» kitabynyń avtory Muhammed-Haıdar Dýlatı2 óz tusyndaǵy kóshpelilerdiń ómirin sıpattaǵanda: «Biz dalalyq turǵyndarmyz. Bizde tańdanarlyq erekshe qymbat nárseler joq. Bizdiń bar baılyǵymyz — jylqy. Onyń eti — azyǵymyz, terisi — kıimimiz. Biz úshin eń tatymdy sýsyn — jylqy sútinen jasalatyn qymyz. Bizdiń jerimizde baý-baqsha da, qysqy, jyly úıler de joq. Bizdiń kórer qyzyǵymyz mal baǵý ǵana», — deıdi.

Osylaı sıpattalǵan qazaq aýyldarynyń turmysy. Uly Oktábr revolúsıasyna deıin sol baıaǵy qalpynda saqtaldy deýge bolady. Demek, qazaq halqynyń Oktábr revolúsıasyna deıingi turmysy bir tóbe de, odan bergi turmysy bir tóbe. Qazaq halqynyń Oktábrden burynǵy kóp ǵasyrlyq ómiri ekonomıkalyq jáne mádenıettik turmys jaǵynan burynǵy patrıarhaldyq, mesheýlik qalpynan onshalyqty ózgermedi. Turmysy — kóshpelilik, baǵatyny — mal, mádenıet dárejesi — halqynyń júzden toqsan segiz prosenti saýatsyz, ulttyq baspasózi, mektebi t. t. joq, artta qalǵan el boldy.

Oktábrden keıin qazaq halqy birinshiden, saıası teńdikke jetip, óz aldyna otaý tigip ulttyq memleketin qurdy; ekinshiden, jappaı qonystanyp, keń dalaǵa júzdegen sáýletti selolar, ondaǵan kórkem qalalar ornady; úshinshiden, buqara halyqtyń oqyp, bilim alýyna keń jol ashylyp, az ýaqyttyń ishinde jappaı saýattylyqqa qol jetti, sonyń nátıjesinde 1946 jyly Qazaq SSR Ǵylym akademıasyn qurýǵa múmkindik týdy. Revolúsıadan buryn qazaq jerinde ǵylymı ataǵy bar bir de adam bolmasa, qazir ǵylym doktorlaryn ondap, kandıdattaryn júzdep, bylaıǵy oqymystylaryn myńdap sanaımyz. Akademıkterdiń attaryn ondap ataımyz. Bul oqymystylar ǵylymynyń qaı salasynan bolsyn san alýan jetistikke ıe bolyp, ashqan jańalyqtary ǵylymnyń dúnıejúzilik qoryna qosylyp otyr.

Sovettik sosıalısik qurylystyń arqasynda qarqyndap ósken qazaq halqy sońǵy elý jyldyń ishinde qulashyn barynsha keń jaıyp, erkin órkendedi. Buryn at jáne ógizden basqa kólikti bilmeıtin aýyldarda qazir motosıkl, avtomobıl, traktor, kombaın, taǵy sondaı tehnıkalarmen ǵana júrý dástúrge aınaldy; buryn «uzynqulaq» atalatyn aýyzsha habarmen ǵana shektelgen aýyldarǵa — radıo, televızor, telefon, telegraf keń tarady; burynǵy saýatsyz qazaqtar sovettik dáýirde jappaı hat tanyp, sonyń nátıjesinde gazet, jýrnaldar, kitaptar satyp almaıtyn birde bir semá qalǵan joq.

Ekonomıkanyń, mádenıettiń munsha órkendeýi aýyldyń qoǵamdyq ómirin túbirimen ózgertip jiberdi. Degenmen, qazirgi órkeni ósken urpaq keshegi (Oktábrden burynǵy) ómir shyndyǵyn, ata-babalarynyń turmysyn, salt-sanasyn, ádet-ǵurpyn bilgisi keledi. Árıne, mundaı qumartýshylyq ermek úshin emes, óz halqynyń ótkendegi tarıhyn bilý, ony tereń uǵynyp, jan-tánimen seziný talabynan týyp otyrǵandyǵy málim. Sondyqtan damýynyń áleýmettik saıası máni zor. Óıtkeni, keıingi jas órkender óz eliniń ótkeni men qazirgisin salystyrýdan sovettik dáýirdiń, sosıalısik qurylystyń baǵa jetpes artyqshylyǵyn kóredi.

Qazaqtyń Oktábrden burynǵy ómirin sıpattaıtyn erte zamannan jazylyp kele jatqan eńbekter az emes. Onyń arǵy sheti kóne zamandardyń saıahatshylary jazyp qaldyrǵan eńbekterge tireledi. Olardyń mańyzy áli de zor ekenin eskere otyryp, kóne dáýirlerden qalǵan ádebı muralarǵa eki jaqtan syn kózimen qaraýymyz kerek: grektiń, qytaıdyń, rımniń, ırannyń, arabtyń, taǵy basqalardyń saıahatshylary jat elderge kelgende eki maqsatty kózdedi: birinshiden, ekonomıkasy artta qalǵan, biraq ıgerilmeı jatqan jer baılyǵy mol elderdi qalaı otarlaýdyń jolyn izdeý, ekinshiden, otarlanatyn elderdi ózderine táýeldi etip, baǵyndyrý úshin ıdeologıalyq negizgi qural retindegi dinı senimderdi jandandyryp, ony keńinen taratý jolyn izdestirdi. Sondyqtan olar qaı jerdi aralasa da, kórgen-bilgenderin óz maqsattaryna janastyra jazdy. Demek, olardyń sıpattaýlary únemi shyndyqqa sáıkes kele bermeıdi.

Bul jerde kóńil bóletin taǵy bir jaı: Orta Azıany, qazaq dalasyn aralaǵan saıahatshylardyń túrki sózderge, ásirese, esimderge tilderi kele bermeıdi de, kóbin jańylys nemese óz tilderiniń zańyna sáıkestendire jazǵan, olardyń túp-nusqasyn aıyrý qıynǵa soǵady. Máselen, qytaılar: «túrki» degendi «túgý» dep, «qańly» degendi «qangúı» dep, «qyrǵyz» degendi «kılkısy» dep buzyp jazady. Orta

Azıany jaýlaýǵa ázirlengen arabtar áýeli saıahatshy túrinde tyńshylaryn jiberip, olar jergilikti geografıalyq ataýlardy nemese esimderdi ózderinshe ataǵan. Mysaly, «Oqys» atalatyn Amýdarıany — «Jıhýn», «Iaqsart» («syrt jaǵy» degendi) atalatyn Syrdarıany «Sıhýn» dep, Otyrar qalasyn «Farab» dep kelgen. Kóne grek saıahatshylary da osy tártipten asa almaı, Orta jáne Ortalyq Azıanyń jerlerine, mekenderine, rý, taıpalaryna ózderinshe burmalaǵan attar qoıǵan. Máselen, kóshpeli saktardy — «skıfy», túrkilerdi — «massagat», «besatany» — «pechenegı» dep ataǵan.

Arabtar da qatelesip, Rım patshasy, shapqynshy Aleksandr Makedonskııdi — Eskendir Zulqarnaın (múıizdi Eskendir) dep, Aleksandrıa qalasyn Eskándrıa dep, Jıhýn men Sıhýn arasyn — Mavo-án nahar — (Mavr-arabtanǵan negrler, áı-nahar-joıqyn ózen) dep ataǵany málim.

Túrikter de kisi attaryn teris ataýda shetkeri qalmaı: Ábý-Bákirdi — Áýbákir, Ǵúmardy — Omar, Ǵusmandy — Ospan, Ǵalıdy — Áli, taǵy taǵylar... dep, túrki tiliniń úndestigine (sıngarmonızm) baǵyndyrǵan.

Basqa elderden kelgenderdiń ishinde kóp jaǵdaıda qazaqtyń geografıalyq ataýlaryn jergilikti halyqtyń tiline sáıkestendire aıtqan orys zertteýshileri, ǵalymdary boldy. Máselen, olar: «Jaıyqty» — «Iaık» dep, «Esildi» — «Ishım». «Shýdy» — «Chý», «İleni» — «Ilı» dep ketken. Balqash, Aral, Qarqaraly, Baıan, Kókshetaý (Kokchetav), Muǵaljar (Mýgadjar), Zerendi sıaqty sý, jer, taý attaryn, nemese: Torǵaı, Qostanaı (Kýstanaı), Aqtóbe, Yrǵyz (Irgız), Atbasar, Aqmola sıaqty mekender atyn dálge jaqyn beredi.

Qazaq eliniń shejiresin, ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn da orys saıahatshylary ózgelerden anyq kórsetedi. Orystyń orıentalısteri (shyǵysty zertteýshileri): Bıchýrın, Rojkov, Pantýsov, Levshın, Potanın, Bartold, Malov taǵy basqalary qazaq ómirinen tolyp jatqan naqtyly derekter men sıpattamalar qaldyrǵan. Solardan úlgi alǵan Shoqan Ýálıhanov bul máseleni tereńdete túsip, óte baǵaly eńbekter jazdy.

Degenmen qazaq halqynyń ótken ómir jolyn jan-jaqty tolyq sıpattaıtyn monografıalyq eńbek ázirge joq. Basqa halyqtar tarıhy jaıynda jazylǵan mundaı ǵylymı eńbekter barshylyq. Mysaly, buǵan dálel retinde orys ǵalymy akademık B. Ia. Vladımırsevtiń «Monǵoldardyń qoǵamdyq qurylysy» atalatyn kitabyn ataýdyń ózi-aq, jetkilikti. Bul eńbekte akademık mońǵol halqynyń ómirin tereń zerttep, keń sholǵan.

Ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qalam siltegen aǵylshyn ǵalymy Edýard Teılor (1832 — 1917) óziniń «Alǵashqy mádenıet» dep atalatyn eńbeginde bir ult, ıá bir halyqtyń ǵana emes, búkil adamzat ótken mádenıet basqyshtaryn túgel taldaǵan. Bul eńbekterde de qazaq ómirine janasatyn jerleri az emes.

Osy sıaqty eńbekterdi oqyǵannan keıin jáne qazaq halqynyń ómirin, turmysyn eskilikti kóne jazbalardan, aýyzsha áńgimelerden uqqandarymyz ben kózben kórip, ózimiz kýá bolǵan jaılardy qoryta kele men de qazaq halqynyń ótken ómir jolyna tereńirek toqtalyp, tutas bir sholý jasaýdy aldyma mindet etip qoıdym. Endi osy nıetimdi iske asyra otyryp, jınaqtalǵan materıaldar negizinde jazylǵan bul eńbegimdi kópshilik oqyrmandar qaýymyna usynyp otyrmyn. Al Muhammed-Haıdar Dýlatı nemese ertedegi basqa tarıhshylar sıpattaıtyn kóshpelilerdiń turmysy qazir birjola ózgerip ketkenmen sol ótken ómirdiń azdaǵan jurnaqtary áli de bolsa eles beretin jerlerimiz joq emes. Onymen birge, negizinde, qaı halyqtyń bolsyn ózine tán keıbir progresti ulttyq dástúrlerin bilý keıingi jas urpaqtarǵa artyq bolmas dep sanaımyz.

Kitap «Shejire jáne tarıh jaıynda», «Qazaq halqynyń qoǵamdyq ómiri», «Materıaldyq mádenıeti», «Jap azyǵy», «Jazba ádebıet belesteri» deıtin bes bólimnen quralady. Ol bólimderdiń de birneshe taraýlary bar.

Ádette mundaı kitaptarǵa tolyp jatqan túsindirmeler beriledi. Mysaly, akademık Vladımırsev kitabynyń teń jartysyna jaqyny túsindirme sózderden quralǵan. Al Teılor da mundaı túsindirý sırek kezdesedi. Ol kórgen-bilgenderin óz sózimen baıandaıdy. Men de sońǵy ádisti qoldanýdy jón kórdim.

Men bul kitaptyń ár taraýynyń mazmunyna sáıkes qazaqtyń aýyz ádebıetin keńinen paıdalandym. Sebebi qazaq ómirin tanýda, oıyn, aýyzsha jáne jazbasha ádebıetiniń orny erekshe ekenin eske alyp, bul eńbekte olarǵa oryn kóbirek beriledi. Sondaı-aq buryn jarıalanǵan eńbekterdiń keıbir qajetti jerlerin de qaıta paıdalanýǵa týra keldi.

Sonymen birge sovettik dáýirde qazaq eki tildi qatar qoldanatyn boldy: biri óziniń ana tili, ekinshisi orys tili. Qazaq tiliniń ǵylymı termınologıasy áli tolyǵyp jáne aıqyndalyp bolǵan joq. Biz ǵylymı eńbekterimizde dúnıejúzilik, orystyq termınologıalardy kóp qoldanyp júrmiz. Qazaq tilin erkin bilemin dep oılaıtyn men de qajetti jerde jalpy termınologıalyq erejege baǵyna otyryp, jaqsha ishinde nemese ashyq túrde múmkindiginshe ózge termınniń qazaqsha balamasyn keltirýdi jón kórdim.

Oqyrman kópshilikke eskerte ketetin keıbir jaılar mynalar:

1. Bul shyǵarma týra maǵynasyndaǵy tarıh emes, tek avtordyń oı tolǵaýlary ǵana. Sondyqtan, qazaq eliniń basynan ótken keıbir oqıǵalar joramal, tuspal arqyly aıtylatyndyqtan, ondaı jerler kúdik týdyrýy múmkin. Degenmen, bul tuspaldardy qazaq tarıhyn zertteýshi keıingi jas ǵalymdarǵa oı salyp, baǵyt berer degen oımen ádeıi berip otyrmyz.

2. Mádenıettiń, ǵylymnyń, tájirıbeniń qaı salasyn alsańyz da sansyz adamnyń «taban aqy, mańdaı terimen jasalǵaly» málim. Olaı bolsa bul eńbekke de oqyrman jurt sol -turǵydan qarap, kem-ketigi bolsa, ol jaıynda óz pikirlerin aıtar dep senemin.

Avtor

BİRİNSHİ BÓLİM

SHEJİRE JÁNE TARIH JAIYNDA

1. JALPY SHEJİRE

Qazirgi zamanǵy arheologıa, antropologıa, paleontologıa, etnografıa jáne adam balasy qoǵamynyń damý tarıhyn zertteıtin basqa da ǵylymdar salasynyń derekteri boıynsha adamzat balasynyń jer ústinde tirshilik etip kele jatqanyna bir mıllıonnan astam jyldar ótken. Al sońǵy derekter boıynsha 2 — 2,5 mıllıon jyl bolypty degendi de aıtyp júr. Bul ǵylymdar barlyq tirshilik dúnıesin, jan-janýarlardyń, olardyń ishinde adamzattyń, qaı zamanda qalaı ózgergenin qazbalardan tabylǵan qural-saımandarǵa, jan-janýarlardyń qańqalaryna jáne basqa da qaldyqtaryna qaraı anyqtaıdy. Osyndaı zertteý jolymen bul ǵylym salalary ózderiniń bertinde qalyptasýyna qaramastan adamzattyń kóne tarıhyn zertteýde kóptegen jańalyqtar ashyp otyr. Bul ǵylymdardyń bolashaǵy alda, demek, bereri de mol bolmaq.

Endeshe osy ǵylymdardyń zertteýlerine qaraǵanda adamzat balasy óziniń arǵy teginiń shyǵýy týraly erteden-aq oılanǵanǵa uqsaıdy. Ony biz, kóne adamdar turǵan úńgirlerden, tasqa qashaǵan tańbalardan, jasaǵan músinderden, sýretterden, jazýlardan baıqaımyz. Mundaı eskertkishter jer sharynyń qaı túkpirinen bolsa da tabylady. Olar qazaq jerinde de bar. Keıingi tarıhshylar nemese shejireshiler osylarǵa qarap, sol zamandaǵy halyqtyń, ulttyń .turmysyn, áleýmettik jaǵdaıyn anyqtaıdy.

«Shejire» dep kimderden kimder týyp, qalaı órbigenin baıandaıtyn erte zamannan atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan aýyzsha derekterdi aıtady.

Alǵashqy shejire negizderi sonaý dinı soqyr senimderdiń óris alyp, ústemdik etip turǵan kezinde jasalǵandyqtan, olar adamzat balasynyń shyǵý tegin Adamata, Haýa-anadan bastaıdy. Al onyń ishinde dúnıe júzindegi barlyq dinder sıaqty ıslam dininiń «qasıetti» kitaby — qurannyń ańyz, ertegileri de halyqtardyń shejiresin Nuq paıǵambarǵa aparyp tireıdi.

Din ataýlynyń ózara jol-jobalary basqasha bola tursa da jer-jıhandy jáne adamzatty táńiri esimdi tabıǵattan tys qudiretti kúsh — qudaı jaratty dep biraýyzdan aıta kelip, adamzattyń alǵash jaratylǵannan bergi tirshiligin, tarıhı damý joldaryn sol qudaıdyń qudiretine aparyp tańady.

Sóıtip, dinı ańyz boıynsha Adamata men Haýanadan órbigen urpaq allanyń ámirimen jer betin qaptaǵan topan sýynan qyrylady da, Nuq esimdi paıǵambar ǵana áıelimen aman qalyp, keıingi adamzat osy Nuqtan taraıdy-mys.

Sonymen dinı uǵymdar boıynsha shejire taratý osy Nuqtan bastalady. Árıne, munyń ózi shejire ataýlynyń bári bertinde, ıaǵnı taptyq qoǵam dáýirinde, dinniń ústemdik etken kezinde paıda bolyp, erteden kele jatqan dinı uǵymdarǵa, ańyz, ertegilerge negizdeletinin kórsetedi. Sebebi adamzat damýynyń alǵashqy qaýymdyq qoǵam dáýiri matrıarhattan bastalyp, ol dáýirlerdegi adamdar týystyq jaǵynan tek sheshelerin tanyp, ákeleriniń kim ekenin bilmeıtindigi ǵylymı jaǵynan dáleldengen. Al biz adamzat shejiresi ana atymen emes, ata esimimen atalady desek, onda shejire ataýlynyń bári patrıarhat dáýirinen keıin bastalýǵa tıis ekendigi eshbir kúmán týdyrmaıdy. Olaı bolsa, qandaı shejire bolsa da patrıarhat dáýirinen keıin, F. Engels aıtqandaı jeke semányń, ıaǵnı topty semádan jupty semáǵa kóshken kezde, demek, jeke menshiktiń, taptyń shyǵýyna baılanysty paıda bolady. Biraq bul kezdiń ózinde de shejire jaıy áńgime boldy, ıaǵnı kimniń kimnen týǵandyǵy jaıynda esep júrgizildi dep aıtýdan aýlaqpyz. Sondyqtan shejire tek bertin kele taptyq qoǵamnyń, memlekettiń shyǵýyna baılanysty paıda bolyp, bul ústem tap ókilderiniń ózderin qudaıdyń súıgen qulymyz, aq súıektermiz, tegimiz asyl, paıǵambar áýletimiz dep dáripteý maqsatynda oıdan shyǵarǵan aıla-tásilderi ekeni eshbir kúmán týdyrmaıdy. Bul jaıynda tómende qazaq shejiresine qatysty tolyǵyraq toqtalamyz.

Árıne, osy taptyq qoǵamda ústemdik etýshi qanaýshy tap ókilderi bolyp tabylatyn shejireshiler ata-tegin ózderi biletin bergi býyndarynan sanaı kelip, ózderi bilmeıtin shejireniń arǵy shyǵý tegin dinı uǵymdarǵa, ıaǵnı jer betinde bir patsha, bir bıleýshi ulyqtardyń bolýyna baılanysty bir qudaıǵa, bir paıǵambarǵa, ıaǵnı Nuqqa aparyp tireýi kezdeısoq nárse emes.

Aqyry dinı ilimder búkil adamzat balasyn oıdan shyǵarylǵan Nuq paıǵambardan týǵan Ham, Sam, Iafastan tarady dep dáripteıdi. Osydan baryp, kóne shejireshiler dinı ilimge súıenip Ham — Evropa elderiniń atasy, Sam (semıt) — arabtar, evreıler jáne parsylardyń arǵy atasy; Iafas — túrik-monǵol násilderiniń atasy-mys degenge saıady.

Árıne, bul túsinikterdiń bári derlik dinı nanymdarǵa negizdeletini, joǵaryda aıtylǵandaı, eshqandaı kúdik týdyrmaıdy. Degenmen pikirimiz dáleldi bolý úshin dinı uǵymdardyń paıda bolýy jaıyndaǵy ǵylymı zertteýlerden qarap derekter keltire keteıik.

F. Engels: «Din degenimiz eń ertedegi zamandarda adam balasynyń óz bastary men ózderiniń tóńiregindegi syrtqy tabıǵat týraly naǵyz nadandyq, qarańǵylyq, dórekilik uǵymdarynan paıda bolǵan»3 — deıdi. Bul óte ádil aıtylǵan pikir. Sebebi alǵashqy adamdar ózin qorshaǵan dúnıeniń syryn bilmegendikten olardyń bárinen qorqatyn boldy. Mysaly, tabıǵattyń surapyl, mylqaý kúshteriniń bári — naızaǵaı jarqyldap, kún kúrkireý, jer silkiný, sý tasý, t. b. adamdardy únemi úreılendirip otyratyn qaharly kúshter qatarynda sanaldy.

Tabıǵattyń jaǵymdy qubylystaryn alǵashqy adamdar qaıyrymdylyq nyshany dep bildi. Ashtyqty, sýyqty alýan túrli aýrýlardy, ólim-jitimdi qaıyrymsyzdyq, zulymdyq dep túsindi. Osy sıaqty qubylystardy alǵashqy — adamdar jikteı kelip, ózderine qolaıly qubylystardyń bolýyn tiledi, al qolaısyz, jaǵymsyz qubylystardyń «amalyn» taýyp, betin qaıtarý jolyn izdestirdi.

Tabıǵattyń qaharly kúshteriniń «kóńilin» tabý maqsatynda alǵashqy adamdar teńizge, ózenge, kúnge, jelge, naızaǵaıǵa jalbarynyp, olarǵa sadaqalar beretin bolǵan. Sonan baryp, adamnyń qıaly tabıǵatta da, ózderi sıaqty jandy ,aqyldy kúshter bar degen túsinik týdyrdy. Olardy qaıyrymdy jáne qaıyrymsyz qudaılar dep sanady.

Osyndaı qıaldy túsinikterge negizdelgen dinı senimder nátıjesinde tipti janýarlarǵa tabynýǵa deıin barǵan, sebebi, alǵashqy adamdar ómirinde janýarlar úlken rol atqardy. Olardyń kúndelikti tirshiliginde ań aýlaý kún kórýdiń negizgi kózi bolyp sanaldy. Adamdar janýarlardy aqyldy jan ıesi retinde sanap, olarǵa syıynyp, qadir tutqany málim.

Qazirgi ǵylym alǵashqy adamdardyń jeke zattar men tabıǵat qubylystaryna tabynýyn fetıshızm dep ataıdy da tabynatyn zattaryn fetıshter deıdi. Sol sıaqty haıýanattardyń, ósimdikterdiń, materıaldyq zattar men tabıǵat qubylystarynyń belgili bir túrlerine rýlyq qaýymdardyń jarylqaýshy ata-tegi dep qarap, soǵan sendi. Mundaı dinı nanymdardy qazirgi ǵylym tilinde totemızm dep ataıdy. «Totem» degen sóz amerıkandyq úndiler tilinen alynǵan, bul «rý» degen maǵynany bildiredi. Shyn máninde bul kóne zamandardaǵy taıpalardyń, rýlardyń ózderin belgili bir janýarlardyń bir túrimen týystaspyz, arǵy tegimiz sonan shyqqan degen uǵymdaryna negizdeledi.

Bertin kele adamzat balasy anaǵurlym alǵa basyp, alǵashqy qaýymdyq qoǵamnan birtindep eginshilikke jáne janýarlardy qolǵa úıretýge, demek, mal sharýashylyǵyna kóshýge baılanysty jańa dinı uǵymdar qalyptasa bastaıdy. Munda qoǵamdyq ómirdiń ózine tán jańa jaǵdaılary beınelenedi. Jylqy, sıyr, ıt, shoshqa jáne basqa da úı, dala janýarlaryna sıyný paıda bolady. Bulardy «qudaı» dep taný adamnyń sharýashylyq ómirine «kómegin» tıgizedi degen uǵymnan týady.

Bul sıaqty totemızmge jatatyn putqa tabynýshylyq, shamandyq dinı uǵymdar ıslam dinine deıingi qazaqtar arasynda da bolǵan. Mysaly, keıbir rýdyń atasy — ker jorǵa ıt, ekinshileriniń atasy — tory aıǵyr degen ańyzdar bar. Muzdy muhıtty tóńirektegenderdiń anasyn — aq aıý, qalyń ormandy mekendeýshiler — buǵydan, Baıqal kólin jaǵalaýshylar — qara aıýdan, al keıbir halyqtar qasqyrdan, qyzyl qanshyqtan týdy jáne taǵy basqalar deıtin dinı ertegi-ańyzdar kóp. Árıne, adamzat balasynyń alǵashqy qaýymdyq qoǵamda shyqqan bul sıaqty túsinikterdiń shyndyqpen janaspaıtyny málim. Sondyqtan adamzat damýynyń mundaı tómengi satysynda shejire jaıy áńgime boldy deýde shyndyqqa jatpaıdy.

Al dúnıe júzindegi barlyq halyqtar men ulttardyń shejiresin anyqtaý árbir ulttyń, halyqtyń jáne olardyń osy máselege qatysty ǵylym salalaryn zertteýshi ǵalymdardyń tól isi ekeni málim.

Olaı bolsa, biz tek qazaq halqynyń shejiresi jaıynda áńgime etpekpiz. Biraq, osynyń ózinde de birinshiden, ǵylym júzinde áli de bolsa jete zerttelmegen, ózimizge beımálim, sonaý kóne dáýirlerge barýdan aýlaqpyz; ekinshiden, dinı boljaldar men ertegilerge súıený shyndyqqa jatpaıtyndyqtan, endigi jerde qazaq halqynyń shejiresine qatysty tek ózimiz biletin ǵylymı zertteýlerden oqyǵan, estigen, kóz kórgen jaılardy ǵana áńgime etýdi jón kórdik.

Qazirgi zamanǵy ǵylymnyń, onyń ishinde til ǵylymynyń zertteýleri boıynsha qazaqtar túrik tildes halyqtar qataryna jatady.

Biraq túrikterdiń adamzat qoǵamynyń damý tarıhynyń qaı kezeńderinde paıda bolǵandyǵy jáne túrik tili basqa Halyqtarǵa qandaı sebeptermen taraǵandyǵy jaıly tujyrymdy pikir ázir joq. Ol týraly alǵashqy málimetter bizdiń jyl sanaýymyzdan eki-úsh ǵasyr buryn Sibirde ómir súrgen Gýn handyǵynan jetken. «Gún» — qazaqsha «Kún» degen sóz. Ertegi boıynsha «Gýnniń» alǵashqy hany — Kún - kún sáýlesinen jaralypty-mys delinedi. Orta Azıanyń, ataqty shejireshileriniń biri — Ábilǵazy Bahadúr hannyń baıandaýynsha túrikterdiń alǵashqy hany Oǵýzdyń4 balasy — Buqa (Ortaazıalyqtarsha — Afrasıab). Sonyń urpaqtary Juldyz, Aspan, Taý, Teńiz... atalyp túrki elderine birinen soń biri han bolǵan. Attary sol kezden málim bolǵan: uıǵyr, oranhaı (týva), qyrǵyz sıaqty túrki elderi Gýn handyǵyna baǵynǵan. Keıin qazaq halqynyń quramyna kirgen arǵyn da sol kezden málim. Sibirde arǵyndar mekendegen «Arýgýn» ózeniniń aty kúni búginge deıin saqtaýly.

Kezinde Gýn handyǵy qanatyn keń jaıǵan. Ol búkil Sibirdi, odan shyǵa búkil Ortalyq jáne Orta Azıany basqaryp, batys jaq shegin Edil ózenine deıin aparyp tiregen. Sol ólkeniń bas batyrynyń aty Edil (Attıl) eken. Edil ózenine sonyń aty qoıylǵan. Osy Edil bastaǵan qalyń qol batysqa shabýyl jasap, Rım qalasyna deıin barǵan. 1961 jyly Rımde bolǵanymda «Vatıkan mýzeıi» atalatyn saraıdan Rım sýretshisi jasaǵan Edildiń portretin kórdim. Biraq sýret keıinnen jasalǵanǵa uqsaıdy, olaı deıtinim kóne zamannyń batyryn, Ospan túrikteriniń (Túrkıanyń pashalaryna), ofıserlerine uqsatyp jibergen.

Rımnen keıin shegingen Edil armıasy (ol kezdegi áskerler úı-ishimen kóship júrgen) jolshybaı ár jerde top-tobymen qalyp otyrǵan., Sonyń bir dáleli qazirgi Vengrıa. Vengrler sózderin áli kúnge deıin madjar dep ataıdy. Onysy «madıar» degeni. Madıar esimdi rý, Torǵaı oblysyndaǵy qazaqtarda áli de bar. Solar vengerlik madıarlardyń aǵaıyny. Sondyqtan da venger tarıhshylary Torǵaıǵa qazirgi kúnge deıin kelip-ketip, etnografıalyq zertteýler jasaıdy.

Edilden keıin Evropaǵa joryq jasaýshy mońǵoldyq Shyńǵys hannyń nemeresi (Joshynyń balasy) Batyı han. Ol da Shyǵys Evropaǵa tereń súńgip, Dýnaı ózenine deıingi jáne Dýnaı jaǵasyn mekendegen memleketterdi túgel derlik baǵyndyrǵan. Edilden keıin batysqa shabýyl jasaǵan Batyı armıasynda da qazaqtyń keıbir rýlary bolsa kerek. Oǵan qazaq arasynda áli kúnge deıin saqtalǵan «Barar jeriń Balqan taý. Ol da bizdiń kórgen taý» degen maqaly kýá.

Batyı armıasy Dýnaıdan keıin shegingen kezde, onyń quramynda bolǵan qarashaı, qumyq, balqar taǵy birneshe rýlar Kavkazda qalyp qoıǵan. Qazirgi Azerbaıjanda «qazaq» deıtin qala jáne aýdan bar. Ataqty sovet aqyny Samed Výrgýnnyń týyp-ósken jeri osy aýdan. Menimen bir keńesip otyrǵanda, ózi sol aýdan turǵyndarynyń «Kereı» atalatyn rýynan bolyp shyqty. «Men de Kereımin» degende, «baýyrym ekensiń ǵoı» dep qushaqtasty.

Orystyń ataqty eposy «Igor polky týraly sózde» sıpattalatyn «polovsy» halqy kádimgi qypshaqtar ekeni málim. Orystyń olardy «polovsy» («polá — ves») dep ataýy «dalalyqtar» degen sóz. IX — X ǵasyrlarda Qara teńiz ben Kaspıı teńiziniń jaǵalaýyn mekendegen bul kóshpeliler de Edil joryǵynan qalyp qoıǵandar. Olardy evropalyqtar tipti erte zamanda «Hazar» dep, ırandyqtar «dashit — qypchaq» (dalalyq qypshaq) dep ataǵan. 1960 jyly Nil ózeniniń boıynan Hazar elin kezdestirdim. Olar Orta Azıadan Eskánder Zulqarnaıyn bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıin 356 — 323 jyldary jasaǵan áskerine ertip barǵan. Qostanaılyq aqyn Nurjan Naýshabaevtyń (1857 — 1919) jazǵan shejiresinde:

Mákká — ı Múkárrámá, Sham jaǵynda

Bir taıpy el — týǵan qypshaq, «Hazar» degen, —

deýi sodan. Buǵan qaraǵanda «Hazar» Qypshaqtyń tipti kóne ymandardaǵy aty bolýy múmkin. Tarıhtaǵy «Hazar» bizdiń zamannyń V ǵasyrynan málim. A. S. Pýshkınniń «Sáýegeı Oleg týraly jyr» atalatyn óleńindegi «hazary» osy. Evropalyqtar qypshaqty «koman» dep te ataǵan. Bizdiń dáýirdiń XI ǵasyrynda jasaǵan ataqty Mahmýd Qashqarıdyń «Dıvan Lýǵat ata-túrik» atalatyn ǵajaıyp eńbegin evropalyqtardyń «Kodeks Komanıkýs» dep ataýy sondyqtan.

Gýnnen keıin qazaq quramyna qosylǵan: úısin (ýsýnı), dýlat (dýlý), qańly (kangúı), naıman, kereı rýlary boldy.

«Qypshaq» bir kezde rýdyń emes, memlekettiń (handyqtyń) aty bolǵanǵa uqsaıdy. Oǵan ózbek, túrikpen, qaraqalpaq, qyrǵyz, bashqurt, avar (Daǵystanda), alan (qazirgi osetınder) elderiniń ózderin qypshaqpyz deýi dálel bolady.

Qazaqtar Qypshaqty Janarystan týatyn alty qoja atalatyndardan týǵyzady, odan: Bultyń, Tory, Kóldeneń, Uzyn, Qarabalyq degen bes bala órbitedi. Solaı deı otyra, keıingi shejireshiler «Toqsan eki baýly Qypshaq» dep te , ataıdy.

Eski shejirede «rýdan» basqa «baý», «san», «tuqym», tek», «arys» degen ataýlar bar; qazaq «tuqym» dep arǵy tegin aıtady. «Tek» te «tuqym» maǵynasynda. «Tegi jaman» «tegi jaqsy» degen sózder bar. Ońtústiktiń qazaqtary kúni búginge deıin qus jumyrtqasyn tuqym deıdi. Onysy uryq» degen maǵyna beredi. «Tuqym» dep astyqtyń dánderi de aıtady. Osydan baryp túrik tildes basqa halyqtardyń: taýdy — taǵ, baýdy — baǵ, saýdy — saǵ deýi sıaqty, uryǵtan — «uryq», odan «rý» kelip shyqqan sıaqty. Bertingi qazaqtar «rý» ornyna «bir taıpa el» dep «taıpa» degen sózdi de qoldanǵan. Biraq «taıpa» arabtyń «taıfa» (júıe) degen sózinen alynǵan.

«Baý», «san», «arys» degen sózderdiń qaıdan paıda bolǵanyn anyqtaǵan adam ázirge joq. Degenmen: «toqsan eki baýly qypshaq», «on eki baýly ózbek...» degen sıaqty termınderdi qazaq áli kúnge qoldanady. «On san oımaýyt, toǵyz san torǵaýyt», «on san noǵaı» degen uǵymdar da bar; al «arysqa» kelgende: Uly júz — Aqarys, Orta júz — Janarys, Kishi júz — Bekarys bolýyna qarap, ár el óz rýyn «arysqa» sanaǵan sıaqty. «Arys» — arbanyń dońǵalaqtaryn tutastyratyn beli. Rý «arystary» sodan shyǵýy da múmkin.

Aqyndardyń aıtysynda (ásirese, Ybyraı men Doskeıde) «Endeshe, kel salystyr arysyńdy» deýi, rýlaryn salystyrý maǵynasynda qoldanylady. Bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi dáýirlerde málim bolyp, keıin «qazaq» quramyna kirgen rýlar birtalaı. Mysalǵa qańly rýyn alaıyq. Bizdiń myń jyldyqtyń alǵashqy ǵasyrlarynda, Syrdarıa boıynda qurylǵan Horezm handyǵy, túgelge jaqyn qańlylar. Sol kóne zamandarda Syr boıyn saıahattaǵan grek ǵalymy Gerodot osy handyqqa biraz aıaldap, bulardyń turmys jaıyn sıpattaǵan. Sondaǵy Gerodot derekterine qaraǵanda olardyń keıbir ádet-ǵuryptary, ásirese tamaq (et pen qymyz) ázirleý salttary revolúsıaǵa deıingi qazaq aýyldarynyń tirshiligine asa uqsas.

Tarıhta aty bizdiń jyl sanaýymyzdan buryn málim bolǵan Úısin men Dýlattardyń (Dýlý) da, sońǵy myń jylda óz aldyna jeke el bolǵan — Alban, Jalaıyr, Naıman, Kereı, Alshyn sıaqty rýlardyń da qytaılyq, grektik, rımdik, ırandyq, rýmdyq, arabtyq saıahatshylardyń Orta Azıadaǵy kóshpeliler turmysyn sýretteýleri keıingi qazaq aýyldarynyń turmysyna uqsas.

Mine, osylardan kelip «qazaq» atalatyn halyqtyń ózi jáne aty qashan, qadaı shyqqan degen suraý týady. Bul másele jaıynda pikir aıtý úshin aldymen shejiresiniń qashan, qalaı jasalýyna azdap toqtala keteıik.

Joǵaryda aıtylǵandaı, taptyq qoǵamnyń paıda bolýyna baılanysty alǵashqy qaýymdyq qoǵam endi qanaýshy azshylyq pen qanalýshy kópshilik bolyp bólinip, qanaýdyń formasy da ózgerdi. Soǵan sáıkes qanaýshy men qanalýshylardyń aralary alshaqtap, olardyń arasynda ymyraǵa kelmesteı taptyq kúrestiń alýan túrli formalary paıda boldy. Sol sebepti dindi betke ustaǵan qanaýshylar ózderin qudaıdyń súıgen quly — aqsúıektermiz dep jarıalap, ózderiniń — Gýn, Aısa, Muhammed, Shyńǵys taǵy basqalar sıaqty beldi ókilderin adam teginen emes, táńiriniń nurynan (sáýlesinen) jaraldy degen ańyz-ertegi túrindegi laqaptar taratty.

Munda kózdelip otyrǵan negizgi maqsat — qudaı atymen ezilýshi buqara halyqqa ezýshi ústem tapty dáriptep, olardy qudaı ústemdik qurý úshin artyq etip jaratty dep kórsetý. Alǵashqy shejireni qurastyrýshylar da osy aqsúıekter boldy. Bulardyń, ózderiniń shyǵý tegin Nuq paıǵambarǵa aparyp tireýi de osydan.

Osydan baryp, aqsúıekterdiń el basqarý, soǵys kezinde oǵan basshylyq etý isine de úlken mán beriledi. Bulardyń osy el basqarýshylyq «qasıeti» atadan balaǵa mıras bolyp qalatyny da osyǵan baılanysty. Mysaly, Evropa elderiniń koróldigi men patshalyǵy da tuqym qýalap otyrdy. Azıada monǵol Shyńǵys han da, odan keıin, ol jaýlap baǵyndyrǵan elderde, tek sol Shyńǵystyń ǵana urpaqtary da bolǵan. Biraq ul jaǵynan bolmasa qyz jaǵynan taraǵandar handyq ataqqa ıe bolmaǵan. Mysalǵa Aqsaq Temirdi (1336 — 1405) alaıyq. Ol Shyńǵysqa sheshe jaǵynan ǵana týystyǵy bar eken. Sondyqtan ózi qanshama kúshti bolsa da, qanshama elderdi jaýlap alsa da «han» ataǵyna ıe bola almaı «Ámir» (arabsha — bıleýshi) bolyp qana ótken soǵysqumar ol, «naǵashym» demeı, Orta Azıada, Edil boıynda, qazaq dalasynda handyq qurǵan Shyńǵys urpaqtarynyń barlyǵyna qyrǵıdaı tıip, byt-shytyn shyǵarǵan.

Aqsúıekterdiń jaǵdaıy soǵys kezinde de basqasha. Olar i n, aldymen áskerı qolbasshylar bolyp sanalady. Sol kóne zamandardaǵy soǵysta, jekpe-jek, ıaǵnı ásker basylardyń birte-birte shyǵyp saıysýlary oryn alǵan. Kóne grektiń «Troıana» soǵysynda, eki eldiń qolbasshylary. Gektor men Mınolaı, arabtardyń din úshin soǵysynda Haziret-Ǵalı men ırak patshasy Zarqom da, Aqsaq Temir men Baǵdat halıfy Baıazıt jáne basqalar da osylaı jekpe-jekke shyqqan. Qazaqtyń jekpe-jek atalatyn kúıi bar. Osy jekpe-jekterde eki jaq bir-birinen ata-tekterin surasyp alyp, tek atategi teńdes bolsa ǵana ony kýálendiretin dáleli bolǵan jaǵdaıda ǵana saıysatyn bolǵan.

Zarqom soǵysynda Ǵalıǵa Zarqomnyń:

«Jarqynym, kim bolady zatyń?» — dedi,

«Kýálik bar ma qolda hatyń?» — dedi, —

deýi sodan. Aqsúıekter qarapaıym halyq ókilderimen eshýaqytta jekpe-jekke shyqqan emes. Mine, shejirelerdiń bastalýy da osy tárizdi ústemdik qurǵan aqsúıekterdiń ata-teginen bastalady.

Barlyq elderdegi sıaqty qazaq shejiresi de osylaı bastalady da keıingi shejireler solardan órbıdi.

2. QOJALAR SHEJİRESİ

Joǵaryda aıtylǵandaı, qazaq halqynyń kóne zamandardan sovettik dáýirge deıin basym kópshiligi saýatsyz bolyp kelgen halyq. Olaı bolsa mundaı hat bilmeıtin elde jazba shejire, árıne, bolmaıdy. Sondyqtan shejire tek aýyzsha tarap keldi.

Qazaq arasynda alǵashqy jazba shejireni eki top adamdar ǵana taratty. Olar: «tóreler» atalatyn han urpaqtary jáne «qojalar» atalatyn ózderin Muhammed paıǵambar áýletine jatqyzatyndar.

Orta Azıada han tuqymdarynan alǵashqy shejireni jazba túrinde taratqan adam Hıva handyǵynyń bas ákimi — Ábilǵazy Bahadúr han (1603 — 1663). Onyń «Túrikpen shejiresi» atalatyn kólemdi eńbegi Azıada, ásirese Orta Azıada ómir súrgen aqsúıekterdiń ata-tegin taldaýǵa arnalǵan. Bul kitapta qazaq dalasynda bolǵan handardyń shejiresi joq. Túrki halyqtar sóz bolǵanda, munda tek túrikpender jaıynda nemese túrki rýlarynan qypshaqtar jaıy ǵana azdap sóz bolady.

Kitaptyń paıdasy: birinshiden, avtor ózinen burynǵy ıran jáne arab tarıhshylarynyń eńbekterin keń paıdalanady; ekinshiden, túrikpen eliniń ózimen tustas bedeldilerin jınap alyp, aqyldasyp, solar bergen málimetterge keń súıenedi. Osyndaı jaqsy jaqtarmen qatar, «shejirede» qaıshylyq ta az emes. Mysaly, VI ǵasyrda jasaǵan, Oǵýz (Oǵyz) han emshektegi kezinen ıslam dinin jaqsy kórip, sheshesine: «Ana, musylman bol! Sen, eger musylman bolmasań, emshegińdi sormaımyn» depti-mys deıdi. Bul, árıne, biz joǵaryda aıtyp ketken, qudaı aqsúıekterdi erekshe etip jaratty degenge sendirý maqsatymen jasalǵan dáripteý ekeni málim.

Osy sıaqty shyndyqqa janaspaıtyn málimetter Ábilǵazy shejiresinde birtalaı. Degenmen, paıdaly málimetter de az emes.

Endi qojalar jaıyna keleıik. Olar ózderin Muhammed paıǵambardyń áýletine sanaıdy. Ótken ǵasyr men bizdiń ǵasyrdyń aralyǵynda jasaǵan aqyn Júsipbek-qoja Shaıhıslamuly óziniń Shókeı qyzben aıtysqan óleńinde (aıtys kitapsha bolyp basylǵan) «paıǵambardyń áýleti, násilim Qoja» deıdi. Birjanmen aıtysqan Sara da osy aıtysty jazyp alýǵa barǵan Júsipbek-qojaǵa:

Áýlıe, paıǵambardyń tuqymy dep,
Sózimdi tyńdatýǵa keldim saǵan, —

dep muńyn shaǵady.

Muhammed paıǵambardyń kóp áıeli bolǵan. Sol áıelderinen Qasym jáne Ibrahım atty eki ul kórip, olar kishkene shaǵynda ólgen. Zeınep, Raqıa, Múgúlsim, Fatıma deıtin tórt qyzy bolyp, Múgúlsimi bala shaǵynda ólgen. Alǵashqy ekeýin tórt shaharárynyń, biri Ǵusmanǵa (Ospan) óz qolynan bergen. Qazaqtyń dinshil aqyndary:

Bireýi shadıardyń (shaharár) Haziret Ospan,
Paıǵambar eki qyzyn birdeı qosqan, —

deýi sodan. Fatımany madıardyń (ýázir, mınıstr maǵynasynda) kishisi jáne ıslamnyń ásker basy Ǵalı alǵan. Bul áıeldi musylman áıelderi áýlıege sanap sıynatyn bolǵan. Qazaq áıelderi de solaı kórip, atyna tili kelmegender «Bıbatıma» qoıǵan da, bosanatyn áıelder jany qınalǵanda, Bıbatıma pirim, járdem ber» dep jalbarynǵan. Ólgen erin joqtaǵan áıelder:

Qordyń qyzy Bıbatpa,
Bıbatpaǵa til qatpa,
Bıbatpaǵa til qatsań,
Qadiriń keter kóp jatpa, —

dep Fatımany «jumaqtaǵy» hor qyzyna aınaldyrǵan.

Ortalyq jáne Orta Azıa qojalary ózderin osy Fatımadan taradyq desedi. Sondyqtan Muhammedtiń, qanymyz dep ózderin qasıetti qan — Seıitzadaǵa sanaıdy.

Muhammed bizdiń jyl sanaýymyzdan bergi 570 jyly týyp, 632 jyly ólgen. Onyń Áýbákir (Ábý-Bákir), Omar (Ǵumar), Ospan (Ǵusman), Áli (Ǵalı) deıtin tórt shadıary bolǵan. Kózi tirisinde Muhammed olardy ýázir (mınıstr) esebinde ustap, eler aldynda: «Menen keıin memleketti Áýbákir, odan soń Omar, Omardan keıin Ospan bılesin» degen ósıet aıtypty. Álige kelgende kidirip qalǵan. Soǵan alǵashqy úsheýiniń halıf (ámirshi) bolýyna qarsylyq bildirmegen arabtar, taqqa kúshpen otyrǵan Álini tez arada óltirip, Muhammedpen sheshe jaǵynan týys Úmmıa násili Maǵaýıa halıf bolǵan.

Muhammed zamanynda arab túbegine jáne oǵan kórshiles Batys Afrıkanyń birtalaı eline ıslam dinin soǵys arqyly kúshpen taratqan. Muhammed ólgennen keıin bul soǵysty onyń ornyma kelgen halıfter júrgizip, jetinshi ǵasyr bastala, arabtar áýeli Iranǵa, odan keıin Syr men Amýdarıa arasyndaǵy «Maýro — Ánnáhar» ólkesine qanat jaıyp, sol ǵasyrdyń aıaǵynda Túrkistanǵa jetip, Soǵdıan memleketiniń qaldyǵy men Horezm handyǵyn talqandady.

Barlyq tarıhshylardyń baıandaýynsha, arabtar, ásirese — áskerdi Qutaıba bastaǵan shaqta, Orta Azıany otarlaý soǵysyn asa qataldyqpen júrgizgen. Arabtarǵa eń alǵash qurbandyq bolǵandar — Iran násildes memleketter, olardyń ishinde — parsylar. Ol kezdegi parsylardyń ekonomıkasy men mádenıeti arabtardan áldeqaıda joǵary edi. Dini zorast jáne býddızm, ıaǵnı putqa tabyný. Irandy jaýlaǵan arabtar, onyń mádenı múlikterin búldire, qırata, qarsylasqandaryn qyryp-joıyp otyrǵan.

Biraq ırandyqtar álsin-álsin kóterilis jasap, arab basqynshylaryna maza bermedi. Sol kóterilisterdi bastaǵan batyrlardyń bir qatarynyń aty tarıhta saqtalǵan. Mysaly, bizdiń zamanymyzdyń 747 jylǵy bolǵan kóterilis qolbasshysy otyryqshy ırandyqtar arasynan shyqqan Ábý-Múslim bolǵan.

Orta Azıaǵa osylaı entelep kirgen arabtardyń tumsyǵy Qarataýǵa, odan ári «Uly» jáne «Kishi» atalatyn taýlarǵa tirelgen kórinedi. Qazirgi qazaq dalasyn mekendegen kóshpeli túrkiler (kóbi «qazaq» quramyna kirgen rýlar bolý kerek) arabtardy atalǵan taýlardan ári asyrmaı, toıtaryp tastaı bergen sıaqty. Sondyqtan da ıslam dini ol rýlarǵa otyryqshylardan áldeqaıda keıin taraǵan.

Jergilikti halyqtar kóteriliske jıi shyǵyp, berispeıtin bolǵan soń arab basqynshylary olardy azǵyrý arqyly baǵyndyrmaqshy boldy. Sol maqsatta paıdalanǵandary qojalar boldy.

Ózderin paıǵambar áýletine sanaıtyn qojalar men ıslam dininen habary barlardyń barlyǵy derlik «qoja» qataryna qosylyp, ıslam dinin ýaǵyzdaýǵa japa-tarmaǵaı qyzmet atqarady. Solardyń birtalaıy qazaq dalasyna da taraıdy. Bul qojalar kóshpelilerge (olardyń ishinde — qazaq quramyna kiretin rýlarǵa): «Senderdiń túpki atalaryń arabtan shyqqan — Ánes sahaba» degen uǵymdy taratady. («Sahaba — Muhammed paıǵambardyń «gvardıa» sanatyna qosylatyn tańdamaly áskeri. Jalpy sany otyz úsh myń desedi).

Ánesti oılap shyǵarǵan qojalar, onyń nemere-shóberelerin onyń balasy Jabaldan bastap, Maǵaz, Sahır, Aqsholpan, Aqqýraı, Alaman, Alash dep tizip keledi de, Alashtan qazaqty týdyryp, qazaqtar atamyz — Alash, keregemiz — aǵash, dep aıtyp júretin shejirege bir-aq tireledi. Bul jaıǵa keıinnen tolyǵyraq oralamyz. Ázirge «qojalar shejiresi» degendi aıaqtaıyq.

Qojalar qazaqtyń arǵy atasyn arabqa, ıaǵnı Áneske aparyp tireýmen qoımaı, bergi atalarynyń da birazyn «qoja» deıdi. Mysaly, Orta júzdegi Janarys balalary atalatyn: Arǵyn, Naıman, Qypshaq, Qońyrat, Kereı, Ýaq deıtin alty atany qojalar: Qara qoja, Ahtam qoja, Dara qoja, Momyn qoja, Ysmaǵul qoja, Qosym qoja deıtin alty qojadan taratady. Osyndaı qojalar Uly jáne Kishi júzderde de bar.

Al, qojalardyń óz shejiresi bólek bolǵan. Arǵy tegin paıǵambar qyzy — Fatımadan taratatyn olar, bergi janynda kimder bolǵanyn tizimdep otyrǵan. Ózderin «aq súıekpiz», «paıǵambardyń tuqymymyz» dep, «qara halyqqa», ıaǵnı jergilikti buqara halyqtarǵa qandaryn aralastyrmaý úshin olardan qyz alǵanmen, óz qyzdaryn olarǵa bermeı, shet jerden qyz alýǵa qoly jetpegenderi keıde nemerelerine úılene bergen. Qandaryn osylaısha «qorǵaǵan» qojalardyń handardyń tuqymyna qan aralaspaýynyń saldarynan bıologıalyq jaǵynan birjola azýǵa aınalǵan. Sonda da ata daǵdysyn doǵarmaı, nemereler bir-birine úılenýdi sovettik dáýirge deıin qoımaı keldi.

Orta Azıada, ásirese qazaq arasynda «áýlıe» sanalatyn qojalar bertinde qojyrap, qaıyr-sadaqa jınaý, úshkirý, dom salý, balany súndetke otyrǵyzý sıaqty usaq kásiptermen aınalysty. Ózderiniń mundaı halin keıingi qojalar da túsindi. Oǵan Shortanbaı qoja men Seráli qojanyń aıtysyndaǵy Shortanbaıdyń Serálige:

Seniń atan, sart edi,
Meniń atam qyzylbas,
Ekeýimizdi «pir» tutqan,
Sirá, myna el ońbas! —

deýi kýá.

«Sart» degeni Iran men turannyń, qany aralasýdan paıda bolǵan urpaqtar, «qyzylbas» degeni — parsylar.

Qojalar shejiresin zerttegen Shoqan Ýálıhanov Bekeı Ordasyndaǵy Jáńgir hannyń ári qaınaǵasy, ári moldasy, ári qarapaıym halyqty qanaýda qolshoqpary bolǵan, negizi bashqurttan shyqqan Qaraýyl qoja Babajanovty syqaq etip, «Paıǵambardyń áýleti» depti.

XVIII jáne XIX ǵasyrlarda qojalar arasynan daryndy aqyndar da shyqqan. Mysaly, Arqada — Shortanbaı, Torǵaıda — Seráli, Jetisýda — Jarylǵasyn men Júsipbek, Syrdarıa boıynda Mádeli men Maıly. Bular da negizinde ıslam dinin úgitteýshiler bolǵanymen, qazaqtyń halyqtyq ómirinen talaı shyndyqty aqtaryp, arttaryna tolyp jatqan eleýli muralar qaldyrǵan.

3. QAZAQ SHEJİRESİ

Qazaqta:

Jeti atasyn bilgen ul —
Jeti jurttyń qamyn jer,
Ózin ǵana bilgen ul —
Qulaǵy men jaǵyn jer, —

degen mátel bar. Eski rýshyl aýylda, árbir ul jeti atasyn bilýge mindetti sıaqty da, sony úıretetin ustazdary ár aýyldyń nemese rýdyń «eski qulaqty» atalatyn qarttary. Sondyqtan da qazaq:

Esik aldy tóbe bolsa,
Erttep qoıǵan atpen teń.
Aýylyńda qart bolsa,
Jazyp qoıǵan hatpen teń, —

deıdi.

Sondaı bir qart men týǵan aýylda da boldy. Ol, meniń «Ómir mektebi» atalatyn eńbegimde sıpattalatyn ákemniń nemere inisi — Ospannyń Nurtazasy. Hat tanymaıtyn bul ǵajaıyp adam tańqalarlyq túrde zerek edi de, qazaq shejiresi týraly biletini óte kóp bolatyn.

Osyndaı zerek adamdar qazaq halqy arasynda bolǵan jáne qazir de bar. Olardyń ishinde óz rýlarynyń bergi atalaryn ǵana aıyratyn taıyzdary da, tar óristileri de, ári salǵanǵa búkil «qazaq» ataýlyny bashaılap ketetin keń óristileri de bar. Keıbiri tarıhshyldyqqa da beıim, mysaly, Máshhúr-Júsip Kóbeev (1857 — 1931).

Qazirgi Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda týyp-ósken, ol, azdap saýatty bolǵan da Buqardaǵy «Kóklán» medresesinde oqyǵan, arab, parsy tilderin jaqsy bilgen adam. Onyń óz aty — Júsip. «Máshhúr» arabtyń «belgili» degen sózi. Ol óz jazǵandarynyń keıbiri jarıalanyp, elge ataǵy jaıylǵan shaqta, Júsip óz atyna «máshhúrdi» qosyp alǵan da, «Máshhúr-Júsip» laqabymen ketken. Tabıǵatynda zırek Máshhúr, daryndy aqyn bolýdyń ústine, jas shaǵynan qazaqtyń aýyz ádebıetiń shejiresin kóp jınaǵan.

Máshhúr shejiresiniń ózge shejirelerden bir ózgesheligi, ol árbir atalardy baıandaǵanda, sol atalardyń óz tusynda bolǵan oqıǵalar týraly el aýzynda qalǵan ertegi-ańyzdardy qosa aıtady. Sondyqtan Máshhúr jazǵan shejire oqýǵa óte qyzyqty.

Sondaı ózgeshelikteri bola tura, Máshhúr de qojalar shejiresiniń aýqymynan shyǵa almaı, qazaqtyń túbin Ánes sahabaǵa, bergi atalaryn qojalarǵa qosaqtaıdy. Máshhúr «Orta júzdiń atalary alty qoja» deı tura, nege olaı atalýyn myna tómendegideı baıandaıdy:

«Qazaqtyń bir balasy Janarystyń úıine meıman bolyp táshkenttik alty qoja kele qalady. Olardyń «ádeıi izdep keldik» degenine Janarys qýanyp, zor qurmet kórsetedi. Soǵan rıza bolǵan qojalar «alty ulyń bolsyn» dep aıta beredi de, artynan alty ulyn kórgen Janarys bárine de: «Qara, Aqtamberdi, Dara, Momyn Ysmaıyl, Qosym» dep at qoıady, bertin kele Qaradan — Arǵyn, Aqtamberdini — Qypshaq, Daradan — Qońyrat, Momynnan — Naıman, Ysmaıyldan — Kereı, Qosymnan — Ýaq týady» dep (tyńdaıdy.

Máshhúr shejiresiniń taǵy bir qyzyq jeri, Orta júz rýlarynyń eń kóbi Arǵyn «aǵa balasy» sanalyp, jol-júldeni ózgelerinen buryn alady. Arǵynnyń kishi rýlary ózara bas qosqanda «Noqta aǵasy»5 dep joldy Taraqtyǵa beredi...

Uly júzdiń «Noqta aǵasy» — Jalaıyr. Onyń aty Jansaqal ózi batyr adam eken. Ańshylyqqa shyqqan bir saparynda qulannyń úıirine kezigip, ony qýyp jetken ol aıǵyryn kekilinen ustap toqtatpaq bolǵanda, ilgeri tartqan aıǵyrdyń jaly sydyrylyp shoqtyǵyna jetedi. Osydan keıin Jansaqal «jal aıyrǵan», ıaǵnı «Jalaıyr» atalyp ketedi.

Jalaıyr bashqurt quramynda da bar. Ol revolúsıadan buryn «Zalaır kontony» atalǵan bir oıazdyq halyq bolǵan, qazir birneshe aýdan. Bizden Bashqurt jalaıyrynyń qashan bólingeni belgisiz.

Qazaqta Máshhúrden basqa shejire jınaýshylar da az emes. Olar qazir de birtalaı. Mysaly, qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysynyń Jambyl aýdanynda turatyn qarapaıym eńbekshi Qusaıynnyń Bekisi, Nurtazanyń Shardambaıy, burynǵy zań qyzmetkeri, qazir pensıoner Áýelbektiń Málǵajdary, kóp jyl muǵalim bolǵan, qazir pensıoner Bekmaǵambet Serkebaev (ataqty ánshimiz — Ermek Serkebaevtyń ákesi), Jambyl aýdanynan marqum Nurǵalı Aqbasov, Býlaev aýdanynyń turǵyny marqum Doskeı Jolamanov taǵy sondaılar Qazaqstannyń keń ólkesiniń or jerinen-aq tabylady. Solardan jınalǵan kóptegen shejireler Qazaqstan Ǵylym akademıasynyń qoljazba qorynda saqtalady. Olar ázirge qorytylǵan joq. Bul is aldaǵy kúnderdiń mindeti.

Shejire sonshalyq kóp bolǵanmen, órisi onshalyq keń bolmaıdy. Mysaly, Nurtaza maǵan: «Seniń ákeń — Muqan, onyń ákesi — Shúkeı, onyń ákesi — Bektemir, ol — Baıbaraqtan, Baıbaraq — Syrymbetten, Syrymbet — Qosaıdan, Qosaı — Otarbaıdan, ol — Shımoıynnan, Shımoıyn — Sıbannan, ol — Kereıden týǵan» dep segizinshi atamnan meni qazaqtyń eń kóne rýynyń biri Kereıge aparyp tireı salady.

Mundaı shejireniń bergi jaǵy durys bolǵanymen, arǵy eskilikti jaǵy jańylys sıaqty. Óıtkeni, Kereı tarıhta sońǵy myń jyldyqtyń arjaǵynan málim. «Ashamaıly», «Abaq» bolyp bólinetin Kereı myń jyldan astam (múmkin odan da kóp bolar) jasaǵan ómirinde, eger júz jylda orta eseppen úsh ata jasaıdy dep mólsherlesek, keminde otyz ata bolyp butaqtalady. «Abaq» negizinde Qytaı men Monǵolıada, «Ashamaıly» — Sovet Odaǵynda, Oktábr revolúsıasyna deıingi ákimshilikte elý bolystan astam el bolǵan. Bul Nurtaza aıtatyn esepten áldeqaıda kóp.

Kereı jaıly osylaı bolsa, onyń bergi bir butaǵy Sıban, kene kezdegi Italıanyń belgili saıahatshysy Plano Karpınıdiń6 (1182 — 1252) Orta Azıa kóshpelileri jaıynda jazǵan eńbeginde atalady. Sonda bir ǵasyrda úsh ata jasaıdy dep joramaldasaq, tarıhta málim kezinen bastaǵanda, Sıban men meniń aram jıyrma, jıyrma eki ataǵa sozylady. Odan arǵy sıbandar qaıda?

Aýyzsha aıtylatyn shejirelerdiń bári de osyndaı. Qandaı shejireshi qazaq bolmasyn (hat tanymaıtyndary) jeti atasyna deıin jaqsy biledi de, odan arǵysyn buldyratyp jiberedi.

Keıde atalardyń burynǵy-sońǵylary almasyp ta ketedi. Mysaly, qazaq shejiresinde «Kúrleýit« (Qostanaı men Baıanaýylda) qazaqtyń qypshaqtyń bergi bir atasyna sanalsa, bizdiń myńjyldyqtyń basynda jasaǵan tarıhshy Rashıd-ád-dın7 jazǵan «Jamǵo-attavarıhta» Alshyn bar, ony biz Kishi júzdiń bir butaǵyna sanaımyz. Rashıd-ád-dın kezinde «júzder» bolmaǵan.

Jalpy alǵanda «qazaq» atalatyn shejirelerdiń nusqalary kóp jáne ózara qaıshylyqtary da az emes. Qazaqtar bergi atalary men arǵy (túpki) atalaryn birkelki aıyrady da, ortadaǵylaryn shatastyrady.

Keıbir rýlar aýysyp ta keledi. Mysaly, «Qarakesek» nemese «Bıke» atalatyn taǵy sondaı rýlar Orta júzde de, Kishi júzde de bar. Bir joramalda! Kishi júzde «Kereıt» atalatyn rý men Orta júzdegi «Kereı» bir tuqym. Tipti Sibirdegi «koreıa» atalatyn ultty da osylarǵa qosyp qoıady. Máshhúr-Júsip, bul jaıda: «Arjaǵyn alla biledi» dep tuńǵıyqqa tireledi.

Joǵaryda aıtqandaı, qazaq shejireleri eki janrda jazylady: proza jáne óleń túrinde.

Shejireni óleńmen jazýdy qostanaılyq aqyn Nurjan Naýshabaev (1857 — 1919) bastaıdy. Ol óz tusyndaǵy daryndy aqyndardyń biri, rýy — Qypshaq. Nurjannyń ákesi Naýshabaı kedeı bolǵandyqtan, Troısk qalasy turǵyndarynyń malyn baqqan; sheshesi qazaqtyń on toǵyzynshy ǵasyrdaǵy kúshti aqyny — Shaldyń qyzy.

Nurjan jasynan pysyq, ári aqyn, sheshen, ánshi, kúıshi, palýan jigit bolyp ósedi de, Troısk medresesinen jaqsy bilim alyp, er jete «orta» atalatyn dáýlet qurady. Sodan keıin «ıgi jaqsy» deıtindermen, ásirese Ybyraı Altynsarınmen jaqyndasyp, kúnderiniń kóbin solarmen birge etkizedi. Ybyraı Nurjandy joǵary baǵalaıdy. Ol óziniń qudasy Qaýmenniń úıine Nurjandy ertip barǵanda: «Quda, qyp kisimen nege kelmediń?» dese kerek, sonda Ybyraı Nurjannyń ónerlerin ataı kelip, «osydan artyq kóp bola ma?» dep jaýap bergen eken.

Nurjannyń áıeli Bıbizara da aqyn bolyp, ekeýi hat arqyly aıtysýmen qosylǵan. Olardan týǵan jalǵyz ul Sultanǵazy 1911 jyly ólip, artynda urpaq qalmaǵan.

Nurjan óleńdi kóp jáne shyǵys aqyndarynyń, ásirese Allaıar sıaqty sofylardyń yqpalymen jazǵan. 1903 JYLİİİ onyń «Manzýmat qazaqıa», 1908 jyly «Saparǵalımen jumbaq aıtysy», 1910 jyly «Alash» degen kitaptary jarıalanǵan. Jarıalanbaǵandary da tolyp jatyr.

Nurjan óleńmen shejire jazyp, ony «Manzýmat qazaqıaǵa» qosqan. Óleńmen jazylǵan basqa shyǵarmalary da tıimdi keletin daryndy aqynnyń bul «shejiresi» de sheber tilmen jazylǵan.

Nurjanǵa eliktep shejireni óleńmen jazatyndar kóbeıgen. Ondaılardyń ishinde táýirleri de, nasharlary da az emes.

Endi qazaqtyń «jeti ata» degeniniń mán-jaıyna toqtalaıyq. Bul jerde eń aldymen jeti atadan qosylatyndar, eshýaqytta bir-birinen qyz alyspaıtynyn aıta ketý qajet. Mysaly, sovettik dáýirge deıin Qostanaı men Qyzyljar (Petropavl) oıazdarynyń birneshe bolysqa jetetin Sıbandary ózara qyz alyspaıtyn edi. Darvınızm ǵylymynyń tabıǵı suryptaý teorıasynda dáleldengen qan aralastyrýdyń keıingi urpaqtarǵa tıgizetin ıgi áserin sol kezdiń ózinde halyq ańǵarǵanǵa uqsaıdy. Óıtkeni ǵylymnyń keıinnen ashylǵan mundaı jańalyqtaryn sol zamandardaǵy saýatsyz qazaqtar bildi deýden aýlaqpyz. Sóıte tura, tuqym qýalaýdaǵy kóptegen tabıǵı erekshelikter sol órkendeý zańyna baǵyný bolsa kerek.

Qazaqtyń aýyzsha shejiresiniń jaıy osylaı bolǵanymen, mundaı shejirelerden ǵylymı negizdelgen shejire nemese tarıh jasaýdyń da máni zor ekendigi joǵaryda aıtyldy. Qaıtalap aıtqanda, dúnıejúzilik fólklor men tarıhtyń týýyna shejirege aınalǵan ertegiler men ańyz áńgimeler de sebep boldy. Bul jaıynda «túrikpen shejiresin» jazǵan Ábilǵazy Bahadúr-han bylaı deıdi: «Túrikpenniń moldalary, shaıhylary, bekteri meniń tarıhty jaqsy biletinimdi estip, bir kúni barlyǵy jıylyp keldi de, «bizdiń aramyzda «Oǵyz-nama» (Oǵyz-hannyń shejiresi) kóp te, birine-biri qaıshy kelip, bir arnaǵa quıary joq. Solardy qorytyp, bir júıege keltirse jaqsy bolar edi», — dedi. Men, bul ótinishti qabyl alyp, osy shejireni jazýǵa kiristim.

Jazýly on jeti jylǵa sozylǵan bul kitapta, Ábilǵazynyń túrikpen eliniń aýyzsha ádebıetin óte keń kólemde qalanǵany bet saıyn kórinip tur.

Qojalardykin sanamaǵanda, qazaqta mundaı jazba shejire om segizinshi ǵasyrǵa deıin bolmaǵan. Tek bertinde, arab árpimen hat tanyǵan qazaqtar ǵana shejire jaza bastady. Bul ásirese on toǵyzynshy ǵasyr men jıyrmasynshy ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde bastaldy.

Qazaqtar shejireni qarasózben, de, óleńmen de jazǵany joǵaryda aıtyldy. Osyndaı, ár kezde, ár rýda jasalǵan, biraq baspada jarıalanbaǵan jazba shejireler qazaqta tolyp jatyr. Olardyń birsypyrasy, joǵaryda aıtylǵandaı, Qazaqstan Ǵylym akademıasynyń qoljazbalar qoryna da tústi. Osy shejirelerdiń bári de qojalardyń izimen qazaqtyń arǵy túbin Áneske aparady da, odan bergi rýlaryn bir-bir atanyń urpaǵy qyp júıeleıdi. Bulaı etý shyndyqqa jatpaıdy. Mysalǵa Qypshaq rýyn alaıyq. Osy esimdi rýlar sovet elindegi basqa halyqtar (ózbekte, túrikpende, qyrǵyzda, bashqurtta, kavkazdyq keı elderde) arasynda da baryn qojalar da, qazaq shejireshileri de bilmeıdi, sondyqtan jazbaıdy da.

Qazaq shejireshileri oqyǵan jáne oqymaǵan bolyp ekige bilinedi: oqyǵany — arabsha nemese oryssha hat tanıtyndar; oqymaǵany — hat tanymaıtyndar. Bulardyń ishinde qojalardyń izimen ketkenderi qazaqtyń arǵy túbin Áneske tirese, bergi jaǵyna kelgende ekeýi de, «uranymyz — Alash, keregemiz — aǵash» desedi.

«Alash» degen sózge, burynǵy bir ańyzda bylaısha túsinde beriledi. Alaman8 degen hannyń bir uly anasynan alapes bolyp týypty. Sony unatpaǵan han, atyn «Alasha» qoıady da, qasyna júz jigit qosyp, sheshesi men Alashany Ulytaýdan asyryp tastaıdy. Sonda erjetken Alasha óz betimen handyq quryp, el bolyp ketedi. Alasha ólgende Ulytaýdan aǵatyn «Qara keńgir» ózeniniń boıyna kómilip, qabiriniń ústine mazar salynady. Sol «Alasha han» atty ádemi jasalǵan mazar. Ulytaýdaǵy Keńgir boıynda áli kúnge deıin qaz-qalpynda saqtaýly.

Qazaqta «Alash alash bolǵanda, Alasha han bolǵanda» degen de sóz bar. Sonyń maǵynasy ǵylym júzinde bertinde ashylyp, Qazaqstan Ǵylym akademıasynyń baspasy, «Qazaqstan epıgrafıkasy» degen atpen shyǵarǵan kitapta belgili til ǵalymy Ǵaınetden Musabaev «Kegen jazýy» degen eńbeginde tastan jasalǵan músinge jáne kóne jazýǵa súıene otyryp, «alash» jáne «alasha» degen sózderge taldaý jasaıdy. Ǵaınetdenniń baıandaýynsha qazaqtyń «alty alash»- degen sózi «alty el» degen uǵymdy beredi, deýi shyndyqqa jatady. Demek, qazaq sol altaýdyń biri ǵana, Ózge beseýi: qyrǵyz, ózbek, túrikpen, qaraqalpaq jáne bashqurt. Bular dyń qazirgi attary men halyq bolyp bólinýi sońǵy myń jyldyń orta tusynan bastalady. Sondyqtan qazaqta bar rýlardyń kópshiligi olarda da bar. Keı halyq ózderi baǵynǵan handardyń esimderimen atalyp ketken. Mysaly, ózbek, noǵaı, t. b.

Ǵaınetdenniń joramalynsha «alash» handyǵy qurylyp, «Alasha» hannyń bıleýi, shamasy budan eki jarym myń jyldaı buryn bolsa kerek.

Qazaqtar «alash» degen sózdi «jaqyn» jáne «jat» maǵynasynda da qoldanady: táýir kórgenin «alashtyń azamaty» dep syılastyq maǵynasynda qoldanady, al Atyǵaı rýynan shyqqan Arystanbaı aqynnyń Kenesary Qasymovqa (1801 — 1847) aıtqan óleńinde bul sózdi ańdysqan jaý retinde de qoldanady:

Keneke, jaqyn kórseń qarashyńmyn
Alys kórseń ańdysqan alashyńmyn.
Atańa alty qatyn alyp bergen,
Atyǵaı, Qaraýyldyń balasymyn.

Alaıda «alash» degen sózdi qoldanýdyń tarıhı jaǵynan teris uǵym beretin máni de bar. Sondyqtan «alash» ataýynan qashqaqtap ta júrmiz. Ol — 1917 jylǵy Uly Oktábr revolúsıasyna qarsy «alash» partıasynyń qurylýy jáne onyń, óz uranyn «alash» dep alýyna baılanysty. Árıne, «Alashorda» partıasy 1918 jyldary «Abaı» atty jýrnal da shyǵardy. Onyń da baǵyty sosıalızmge qarsy edi. Osyǵan oraı Abaıdan bezýge bola ma? Árıne, bolmaıdy. Endeshe «alash» degen sózge saıası astar bermeı-aq, jaı ataý retinde qaraýymyz kerek.

Qazaq shejiresinde Alashtan Seıilhan, Jaıylhan degen eki ul týady. Seıilhannan segiz arys túrikpen taraıdy. Sondyqtan qazaqtyń túrikpenmen kórshiles rýy Adaı kúni búginge deıin túrikpenderdi «Seıilhan» desedi.

Jaıylhannan qazaq shejiresi Maıqyny týǵyzady. Qazaqtyń «túgel sózdiń túbi bir, túp atasy Maıqy bı» dep, Maıqyny qazaqtardyń tuńǵysh bıine sanaıtyn sebebi sol.

Maıqy mońǵol Shyńǵys hannyń aqyldasyp otyratyn bıdiń biri bolyp, Shyńǵys joryqta júrgen kezinde handyq mindetterdi de atqarǵan. Maıqydan «Sabıan» (bul ne Kereıdegi Sıban, ne Naımandaǵy Syban emes pe eken?), odan — Aıyrqalpaq (qyrǵyzdardyń túp atasy emes pe eken?) jalǵyz týady, odan — Qazaq, Sozaq, Uzaq týady.

Nurjan Naýshabaev óleńmen jazǵan shejirede:

Sozaqtan Qaraqalpaq bólinedi,
Osylaı shejireden kórinedi, —

dep keledi de qazaqtan: Aqarys, Janarys, Bekarys degen úsheý týǵyzyp: Aqarystan Uly júzdi, Janarystan Orta júzdi, Bekarystan Kishi júzdi taratady. Uzaqtan qyrǵyz ben Hakas.

Osy arada «qazaq» jáne «júz» degen uǵymdar jaıyna keleıik. Negizinde «qazaq» halqynyń qaı zamannan bastap quralyp, el bolyp kele jatqany jaıyndaǵy derekter ǵylym júzinde ázirge anyqtalǵan joq. «Aıqap» degen atpen qazaq tilinde 1911 — 1916 jyldar arasynda Troısk qalasynda shyqqan jýrnalda, bir avtor «qazaq» degen sózge eki maǵyna beredi: birinshi «qashaq», olaı deıtini qazaq dalasyn aınala mekendeıtin otyryqshy elderdiń ákimderine barǵysy kelmegender, ıen jatqan qazaqtyń qazirgi keń dalasyna qashyp shyǵa bergen. Mine, osy «qashaqtardyń» (qashqyndardyń) keıingi urpaqtary osy «qazaq» dep atalsa kerek. Al ondaǵy ekinshi tuspalda: «qazaq esimi «aq qaz» ıton sózden týýy da múmkin delinedi. Erte kezdiń kóshpelileri, jaýǵa qarsy attanǵanda, salt minip, aq tústi kıim kıgen. Bulaı deý de shyndyqqa jaqyn sıaqty. Óıtkeni, ertede , urysta qırata toıtarys beretin salt atty túrkilerdi arabtardyń «aq kıimdiler» ataýy tarıhta bar. Sonan bolý kerek — on segizinshi ǵasyrda, qytaı basqynshylaryna qarsy shyqqan uıǵyr salt attylarynyń bir toby «aq taýlyq» atalyp, aq kıimder kıgen.

Keıingi tarıhshylar sonyń ishinde tarıh ǵylymynyń doktory Musataı Aqynjanov «qazaq degen sóz» «qas» jáne «saq» atalatyn eki sózden quraldy, desedi. «Qas» degen: shyn, naǵyz degen maǵynada. Qazaq halqynyń: naǵyz sulý, naǵyz batyr, naǵyz jaqsy, naǵyz jaý deýdiń ornyna qasa sulý, qas batyr, qas jaqsy qas jaý... deýi osydan.

«Saq» degeni Orta Azıada qazaq atalǵan elden áldeqaıda buryn jasaǵan kóshpeliler. M. Aqynjanovtyń aıtýynsha «qazaq» degen ataý «qas» degen sóz ben «saq» atalatyn kóshpeli eldiń atynan quralǵan. Bul naǵyz «saq», «shyp saq» degen maǵyna beredi, óıtkeni qazaqtar burynǵy saqtardyń mekeninde qalǵan, sony ıemdengen el. Men osy pikirge qosylamyn. Sondaǵy taǵy bir keltirer dálelim: qazaqty kórshiles qyrǵyzdar, altaılyq túrkiler, kúni búginge deıin «qazaq» demeıdi, «qassaq» deıdi. Orystar da solaı atap, on segizinshi ǵasyrǵa deıin «Qaısaq» dep kelgen. Pýgachev kóterilisine (1742 — 1775) keıinnen qarapaıym qazaqtar belsene qatysyp, sodan qazaqtardy jek kórgen orys patshasy Ekaterına III Kishi júz mekendeıtin Jaıyq ózenin «Oral» dep atap, qaısaq atyn da birtindep joıǵan. «Qaısaqty» «kırgız» dep atap ketken. Qazaqtar óziniń halyqtyq atyn tek sovet zamanynda ǵana qaıta aldy.

Keıbir tarıhshylardyń boljalynsha, «saq» «túrik» degen maǵynada qoldanylady. Biraq bul jańylys. Saqtar túrkilerden áldeqaıda buryn atalady. Keıbir evropalyqtar «saq» degen sózdi «skıf» maǵynasynda qoldandy. Bul da durys emes. «Skıfterge slaván tuqymdary, olardyń ishinde orys atalary qosylady. Olar saq sıaqty kóshpeli bolǵan emes. Menińshe, saqtar kóne zamanda qazaq dalasynda dáýren súrgen kóshpeliler sıaqty.

«Júz» týraly az sóz: orys kazaktarynda (kazachestvo) «sotyı» («júzdik») bir júz salttydan quralatyn áskerlik qosyn. Jalpy «kazak» degen ataý «qazaq» degen sózden shyǵýy yqtımal. Ońtústik orystary qypshaq rýlarymen ǵasyrlar boıy kórshiles bolyp, tatý da, araz da bolyp, tipti soǵysyp qalǵan kezderi de kóp bolǵan. Onynshy ǵasyrdyń ortasynda jasaǵan orystyń uly knázi Igor soǵysqan polovsylar osy qypshaqtar. Irandyqtardyń «dáshti-qypshaq» degeni de «dalalyq qypshaqtar» maǵynasynda. Negizinde qyrǵyzdar burynǵy barlyq halqyn «oń» jáne «sol» dep ekige bóledi; al qazaqtar úshke bólinip. «oń bet», «orta bet», «sol bet» degen. Keıin sol betterdiń ońy ulyǵa, ortalyǵy ortaǵa, soly kishi júzderge aınalyp ketken.

«Júz» jaıynda taǵy bir derekti keltirýge bolady, ol orystyń shyǵysty, ásirese Ortalyq Azıany, qazaq dalasyn zerttegen ǵalymy Bıchýrınniń aıtýynsha, bizdiń dáýirimizdiń 635 jylynda, qazirgi qazaq dalasynda túrki tildes kóshpeli saqtar, ózderine shabýyl jasap tynyshtyq bermeıtin qytaılarǵa qarsy úsh orda: úısin jerinde Úlken Orda, Esil,

Ertis boıynda Soltústik Orda, Balqashtan Kaspııge deıin - Kishi Orda bolyp toptasqan. Bıchýrınniń oıynsha qazaq júzderi osy úsh ordadan bastalady. Men bul pikirdi i p \daýǵa beıimmin.

Júz» qazaqta «san» maǵynasynda aıtylady. Sondyqtan «Júz» — júz basy uǵymynda, ıaǵnı bir júz adamnan quralǵan áskerı qosyn retinde qoldanylýy múmkin. Biraq qazaqta «júz» «qosynnan» kóp, bútin bir aımaqty el, sondyqtan «qosynnan» góri «qula júz» «dala» maǵynasyna jaqynyraq sıaqty.

Teginde úsh júzge bólingen kóshpelilerdiń árqaısysy óz jaǵyn jaýdan qorǵaýǵa mindetti bolǵan sıaqty. Uly júzdegi rýlardyń kóbi kórshiles basqa halyqtarda da baryn qazaq shejiresi aıtpaıdy. Orta júz de sondaı. Onyń quramyna kiretin alty rýdyń ishindegi Kereı monǵolǵa jatady degen sóz bar. Kishi júz Bekarystan týdy degenmen, odan kimder týǵany belgisiz. Bir shejirede Aqarystan Abaq pen Taraq, Abaqtan Jalaıyr, Taraqtan Úısin taraıdy dese, endi bireýinde, Abaq pen Taraq, Úısinniń balasy, deıdi. Menińshe, alǵashqysy jobaǵa keletin sıaqty, óıtkeni Uly júz bas qosqanda erte zamanda áli kúnge deıin «noqta aǵasy bolyp» joldy Jalaıyr alady. Eger Abaq Úısinniń balasy bolsa, nege Jalaıyrǵa jol beredi? Uly júz elderiniń jaıyn jaqsy biledi dep sanalatyn M. Tynyshbaev, orys tilinde jazǵan shejiresinde Aqarystan Jalaıyr, Úısin jáne Qańly úsheýin taratyp, Abaq, Taraq degenderdi atamaıdy. Degenmen, odan kimder týǵany málimsiz... Qojalar shejiresinde Kishi júzdiń arǵy atalary Qydyr, Sıyq, İİİSSYQ, Sultan bolyp bólinedi. Olardyń túsiniginde sıyqtar Mekeden kelgen áýlıe arabtar, ıaǵnı qojalar ózderiniń arǵy atalaryn sıyqtardan órbitedi.

Sonymen, «Arystarǵa» bólinetin júzderdiń túpki atasy kim ekendigi áli anyq emes. Anyq bolýy múmkin de emes. Sebebi, ǵylymı zertteýlerdiń derekterine qaraǵanda, dúnıe júzindegi qaı ultty, qaı tildegi halyqtardy alatyn bolsaq, olardyń árqaısysynyń ata-tegi basqa bolyp, bir áke, bir shesheden taramaǵandyǵy, árqaısysynyń óz tarıhy, óz ata-tegi bolǵandyǵy dáıekti dáleldengen.

Qazaq ta sondaı. Oǵan dálel: Úısin, Qańly, Qypshaq, Naıman, Kereı atalatyn rýlar arǵy kóne zamandarda qandas bolǵan halyqtar emes, ákimshilik qurǵan handyqtardyń aty. Olardyń qaramaǵynda áldeneshe rýlar bolǵan. Sol patrıarhaldyq negizde jasalǵan handyqtar, feodalızm qurylysyna aıaq basqan shaqta, ondaǵy rýlar: ózbek, qazaq, túrikpen, qyrǵyz bashqurt sıaqty halyqtarǵa bólinip ketken.

Tarıh, halyqtar ómirin tereńirek zertteıdi de, rýlar ómiriniń betin ǵana qalqıdy.

Qazaq halqy tolyp jatqan rýlardan quralatynyn joǵaryda aıttyq. Bul arada qazaq rýlarynyń árqaısysynyń ózine tán urany jáne tańbasy bolatyndyǵy týraly qysqasha toqtala ketkimiz keledi.

Qazaqtyń eń kóne rýlarynyń urandary: Úısindiki — Abaq, Dýlattiki — Baqtıar, nemese Domalaq ene, Naımandiki — Qaptaǵaı, Kereıdiki — Oshynbaı, Ýaqtiki — Jaýbacap, Arǵyndiki — Aqjol, Qypshaqtiki — Oıbas, Qońyrattiki — Alataý. Olardan taraǵan bergi rýlardyń da atalyq urandary bar. Mysaly, Shapyrashtyki — Qarasaı, Ystyniki — Jaýatar, Berishtiki — Aǵataı, Jappastiki — Baımurat, han tuqymy, tórelerdiki - — Arqar, qojalardiki — Qul Qojahmet, taǵy taǵylar...

Esimi uranǵa aınalǵan adamdardy qazaq, ádette, arǵy atalaryna sanaıdy. Mysaly, Qypshaqtar — Oıbasty, Kereıler — Shıbaıdy, Ýaqtar — Jaýbasardy ataıdy. Urynǵa shyqqan áıelder de bar: «Qyryq bolys el boldyq» degen Dýlat rýlarynyń urany — Domalaq ene. Bul jaıynda aıtylatyn ańyz boıynsha ol osy rýlardyń túpki sheshesi. Arǵynnyń bir rýy (Sáken Seıfýllınniń eli) «Eneń» atalyp, sheshesin uran tutady. Kereıdiń bir rýy «Bıke» de solaı etedi, taǵy taǵylar...

Osy atalǵandardyń birazynyń qalaısha atalǵany, kim ekeni belgisiz. Mysaly, Qypshaq urany «Oıbas» qaıdan shyqqan? Ondaı ata qazaqtyq qypshaqtarda joq sıaqty. Bir shejirede Oıbasty Qypshaqtyń, Aqjoldy Arǵynnyń, Jaýbasardy Ýaqtyń, taǵysyn taǵylardyń tuńǵyshy eken dep te aıtady. Urandardyń birtalaıy solaı bolǵanymen bergi urandarǵa kelsek, ol eldiń atasy retinde emes, baıy, bıi, batyry sıaqty adamdaryna arnalatyny baıqalady. Mysaly, Naımannyń «Qara kereı» atalatyn rýy, uranyn bertindegi Qabanbaı batyr ǵyp, Kishi júzdiń adaılary — Beket batyr ǵyp alǵan. Bizdiń Sıbannyń urany — Estemes, ol bertinde jasaǵan adam.

Rýlyq urandar ár rýdyń eldik dástúrin, ádet-ǵurpyn saqtaýdyń úlken quraly bolǵan. Mysaly, jıyndarda janjal, tóbeles shyǵa qalsa, ne barymta bolsa, rý urany shaqyrylǵanda, ár rý óz uranymen toptalyp, qarsy rýǵa tótep bergen. Jaýǵa, barymtaǵa attanǵanda rý uranyn atasa, ermeıtin erkek qalmaǵan. Jer daýy, jesir daýy sıaqty janjaldarda da rýyna qaraı uran shaqyrǵan.

Tipti aýyl arasynyń usaq janjalynda da san jaǵynan basym ata urpaqtary az ataly aýyldastaryna óktemdik jasaıtyn edi. Osy ádet qazaq aýyldarynda sovettik zamanǵa deıin sozyldy.

Biraz rý urandaryn óleńge de qosqan.

Endi «tańba» salý týraly aıta keteıik. Bul qyzǵan temirmen qaryp, maldyń jambasyna basylatyn ózge malǵa emes, tek jylqyǵa ǵana basylatyn belgi. Ol tańba tek úlken rýlardyń jylqylaryna basylady.

Jolaýshylap kele jatqan adam qaı rýdan ekendigi mingen atynyń tańbasynan belgili bolady. Mysaly, Qypshaqtyń rýlyq tańbasy, joǵarydan tómen qaraı qatar tartqan qos syzyq. Onyń aty «álip». Nurjan Naýshabaevtyń — «rýym Qypshaq bolǵanda, tańbam «álip» deýi sodan. Osy qaı álip»?

Arab alfavıtinde «a» ornyna qoldanatyn bas árip «alıf» atalady. Biz ony qazaqshalap «álip» deımiz. Qypshaqtardyń «álip» atalatyn rýlyq tańbasy osy arab álibi desek (solaı deýshiler bar da), onda Qypshaq rýy Orta Azıaǵa arabtardyń, olarmen birge ıslam dininiń kelýinen áldeqaıda buryn quralǵan el bolyp shyǵady. Olaı bolsa, Qypshaq «álibin» arabtan alyndy deýdiń qısyny joq. Endeshe Qypshaqtiki qaı «álip»?

Kóne túrkilerde «álip» «daq», «jeke» maǵynasynda da aıtylǵan, Mysaly bal ashatyn qumalaqtyń sany 41 bolady. Sonda, qyrqyn «jupqa», bireýin «daqqa» sanaıdy. Baldy (boljaýdy) «jup» emes, «daq» sheshedi. Qumalaqshy qyryq bir qumalaqty úshke bóledi de, tórt-tórtten bólshektep, sońǵy bólshekten «mańdaı atalatyn ústińgi qataryn, ornynan «beldeý» atalatyn orta qataryn, tómennen «aıaq» atalatyn sońǵy qataryn shyǵarady. Solaı bólshektegende «álip» qaı qatarda tursa, qumalaqshy baldy soǵan qarap aıtady. Qazaqtyń «ár istiń aqyryn kút» deýdiń ornyna «áliptiń artyna baq» deýi osydan. Qypshaqtardyń álibi osy bolýy múmkin.

Jalpy alǵanda qazaqtyń rýlyq tańbalary, kóne zamandaǵy áripter belgisi bolý kerek degen joramal bar.

Olardyń áriptik nemese uǵymdyq (ıeroglıf) tańba ekeni áli anyqtalǵan joq. Kóńil bóletin bir nárse, mundaı tańbalar qazaqpen qatarlas basqa halyqtar quramyna kiretin rýlarda kezdespeıdi.

Tańbamen qatar, qazaqta «en» degen de belgi bar. Ol tórt túlik maldyń báriniń de qulaǵyna salynady. Áke balaǵa enshi berse, enin de bólekteıdi. «Jeke sharýa boldyń» deýdiń ornyna, qazaqtyń «enshiń, basqa, eniń bólek» deýi sodan. Enniń: oıyq, tilik, syrǵa, synyq, tesik... sıaqty tolyp jatqan attary bar. En rýlyq emes, úılik nemese semályq belgi. Ákeden bala bólektengende «enshi aldy» deýleri de sodan.

4. QAZAQ TARIHY TÝRALY

Tarıh jazý júıesine túsken derekter ekenin bilemiz. Qazaq týraly ondaı jazý, ásirese, el basynan ótken oqıǵalardy tirkestire órbitetin tarıhtyq jazý on toǵyzynshy ǵasyrǵa deıin bolǵan joq. Onan burynǵylarynyń barlyǵy shetelden kelgen jeke saıahatshylardyń jazyp qaldyrǵan estelikteri, alǵan áserleri túrinde qalǵan. Bulardyń kópshiligi kóne zamandaǵy Gresıanyń, Rımniń, Qytaıdyń, Irannyń, Rýmnyń (Vızantıa), arabtyń jáne orystyń Orta jáne Ortalyq Azıaǵa kelip ketken saıahatshylarynyń kórgen-bilgenin qaǵazǵa túsirgenderi. Olar negizinde qazaq halqynyń quramyna kirgen kóshpeli rýlardyń turmystaryn sıpattaıdy. Mysaly, bizdiń jyl sanaýymyzdan tórt jarym ǵasyr buryn Syrdarıa boıyna kelip, Qańly handyǵyna qonaq bolǵan grek saıahatshysy Gerodot, Orta Azıanyń geografıasyn jasaǵan Strabon, bizdiń dáýirimizdiń tórtinshi ǵasyrynda Rımnen kelgen Marsellı, altynshy ǵasyrda Rýmnan (Vızantıa) kelgen protektor Marko Polo, Rýbreks, Plano Karpını; bizdiń jyl sanaýymyzdan bir jarym ǵasyr buryn kelgen qytaı saıahatshysy Chjan Sánú, bizdiń dáýirdiń ár kezeńinde kelgen arab saıahatshylary. Maǵsýdı, Ibný-Haýkal, Muqaddásı, Ibný-Batýta, tary taǵylar; Orta Azıanyń ózinen shyqqan ataqty «Jamǵo-attavarıhty» (jalpy tarıhty) jazǵan Rashıd-ád-dın Hamadanı, «Tarıhı Rashıdıdi» jazǵan Dýlat rýynan shyqqan ǵalym Muhammed-Haıdar Dýlatı, hıvalyq Ábilǵazy Bahadúr han, orys tarıhshylary Bıchýrın, Rynkov taǵy basqalar...

Bular jazyp qaldyrǵan derekterdiń kóbinde Orta jáne Ortalyq Azıadaǵy kóshpelilerge «tatar» degen at taǵylady. Arǵylaryn bylaı qoıyp, keshe ǵana jasaǵan Petr Ivanovıch Rynkov ta (1712 — 1777) qazaqty tatarlarǵa qosady. Kóne monǵoloıdtar ishinde «tat», «tatyra», «tatar» atalyp júrgen rýlary bary ras. Biraq bular túrkilerge de, Orta Azıa kóshpelilerine de, qazaq rýlaryna da jatpaıdy. Mońǵol Shyńǵys han batysqa shabýyl jasaǵanda, onyń áskeriniń birtalaıy tatarlar bolǵan. Shyńǵys jaýlap alǵan ólkeler «Altyn», «Kók», «Aq» atalyp úsh ordaǵa bólingende, Edil boıyndaǵy «Altyn Ordanyń» kópshiligi tatar boldy. Sondyqtan, ol ordanyń orystarǵa kórsetken jábirin orys tarıhy — «tatarlar qysymy» dep ataıdy.

Qazaq tarıhyn zerttep, eń alǵash ret jazba túrinde jarıalaǵan adam, orys ǵalymy Alekseı Iraklıevıch Levshın (1799 — 1879). Onyń «Qyrǵyz-qaısaq ordasynyń sıpaty» atalatyn úsh tomdyq eńbegi 1832 jyly jaryq kórdi: birinshi tomy — qazaqtyń jer-sýyn, ekinshi tomy — tarıhyn: úshinshi tomy — ádet-ǵurpyn sıpattaýǵa arnalǵan. Bul eńbek kúni búginge deıin qundy sanalady.

Sol ǵalymdar men shejirelerdiń aıtýynsha sol zamandaǵy kóptegen irili-usaqty rýlardyń «qazaq» atymen birigip, tutas bir memleket bolýy joǵaryda aıtylǵan «Alasha» atalatyn han tusynda bolsa kerek.

Alasha han týraly qazaq arasynda ańyz kóp.

Meniń óz oıym «qazaq» degen halyqtyń quralýy, oǵan qarasty jer-sý sheginiń belgilenýi, sondaı-aq ádet-ǵuryp, til, ónerdiń qalyptasýy da osy kezeńde bastalýy múmkin. Ásirese, ádet-ǵuryp pen til. Bular keń ólkeni mekendegen qazaq rýlarynda áli kúnge deıin azǵantaı ǵana aıyrmamen ózgerissiz kele jatyr. «Kıiz týyrlyqty qazaq» atalatyn bul eldiń ómir tarıhy, turmys-salty, ádet-ǵurpy, minez-qulqy aına-qatesiz birdeı. Til jaǵynan kelgende Soǵdy Irannan, halıfat zamanynda arab-parsy jáne orys tilderinen kirgen jeke sózder (onda da bizdiń tildiń fılarmonıasyna baǵynǵan), jurnaq, jalǵaýlar bolmasa, qazaq tiliniń ulttyq sıpaty, tutastyǵy eshýaqytta ózgergen emes. Osynshama turaqtylyq, tutastyq Oktábr revolúsıasyna deıin tutas memleket bolmaǵan elde saqtalýy tańǵalarlyq qubylys.

Alashadan keıin, bul tutastyq XVI ǵasyrdaǵy Qasym han men XVII ǵasyrdaǵy Esimhan tusynda bolyp, olar «Qasym hannyń qasqa joly. Esimhannyń eski joly» atalatyn zańdaryn qaldyrdy desedi. Bul zańdar qazaq halqynyń eldigin kúsheıte túsken tárizdi.

«Qazaq» atalatyn halyqtyń eldik tarıhy osy tustan XVI ǵasyrdan bastalady degen joramal durys sıaqty. Al júzdik, handyqtar keıinnen quralǵan bolýǵa tıis.

Qazaqtyń «Kishi júz» atalatyn bóligi Rossıaǵa ózge júzderden buryn 1731 jyly óz erkimen qosylǵan. Sodan beri orys ǵalymdary: N. A. Rojkov, A. I. Levshın, V. V. Radlov, V. I. Dal taǵy basqalar qazaq eline jıi shyǵyp, tarıhyn, turmysyn zerttep, kóptegen eńbekter jazǵan.

Árıne, olardyń buryn-sońdy jazba tarıhy bolmaǵan eldiń turmysyn sıpattaǵanda, artyq-kem ketetin jerleri bolady. Ondaılar Levshınde de bar. Biraq ǵalym sıpattap otyrǵan eliniń tarıhy men turmysyna shuqshıa zerttep, barynsha tıanaqty etip jazǵan. Ol «qazaqty» «qaısaq» deı tura, bul ataýdyń durys emestigin, eldiń ózi «qazaqpyz» deıtinin túsindirip otyrady. Levshın, árıne, materıalıs emes. Qazaqtyń qoǵamdyq turmysyn sıpattaǵanda, ol óz dáýiriniń áleýmettik saıası kózqarasy sheńberinen asa almaıdy.

Levshınnen keıin de qazaq týraly tıip-qashty zertteýler bolǵan. Olardyń ishindegi eń salmaqtysy İİİoqan Ýálıhanovtyń (1835 — 1865) eńbekteri. Onyń ózge orıentalısterden (shyǵysty zertteýshilerden) aıyrmasy: birinshi — ózi qazaq bolyp, qazaq arasynda týyp-óskendikten bul eldiń shejiresin de, tilin de aıtarlyqtaı jaqsy biledi; ekinshiden, ǵalym adam bolǵandyqtan, orys jáne túrki tilderinde ár kezde jazylǵan eńbekterdiń, bárimen jete tanysa otyryp, qazaq tarıhyna qatysty materıaldardy salystyrý arqyly, kóptegen máselelerdiń shyndyǵyna jetedi. Ádebıettik materıaldarǵa ol syn kózimen qarap, kemshilikterin de jasyrmaıdy. Mysaly, basqa dindegi shyǵys halyqtaryna hrıstıan dinin taratýdy maqsat etken ǵalym Nıkıta Vasılevıch Bıchýrınniń (ony «Iakınf ata» dep te ataǵan) shyǵys, ásirese monǵol rýlary týraly ústirt jazǵandarynyń birazyna qosylmaı, ózine tán tereń oılaý qabiletiniń arqasynda «Iakınf atanyń» jańylys jerlerin túzep otyrady.

Shoqannyń óz shyǵarmalarynda, zertteýlerinde atalatyn «Qazaqtyń ata tegi» degen eńbegi XIX ǵasyrda bul taqyrypta jazylǵan shyǵarmalardyń eń tereńi, eń baısaldysy. Ómiriniń alǵashqy kezeńderindegi eńbekterinde ıdealısik baǵytta bolǵan Shoqan, keıin orys demokrattarynyń yqpalymen qazaq qaýymynyń tirshiligine materıalıser turǵydan qaraı bastaǵan.

Abaı da qazaq shejiresine kóńil bólip «Qazaqtyń túbi qaıdan shyqqany týraly» deıtin maqalasyn arnady.

Abaıdan keıin de bul taqyrypta árkimder ár kezde azdy-kópti eńbekter jazǵanymen, olardyń, keıbireýleri baspada jarıalansa da, ǵylymdyq negizgi qurylǵan shyn maǵynasyndaǵy qazaq tarıhy tek sovettik dáýirde ǵana ashyla bastady. Olar maqala, monografıa, dısertasıa dıplomdyq jumystar men jınaqtar túrinde qazaq tarıhynyń jeke máselelerin taldaýdan bastalady. Tolyp jatqan osy materıaldardyń ishinen ekenin erekshe ataýǵa bolady : birinshisi, Sáken Seıfýllınniń, 1934 jyly «Ádebıet nusqalary» degen atpen qalyń kitap bolyp jarıalanǵan eńbegi; ekinshisi, 1935 jyly orys tilinde «Proshloe Kazahstana v ıstochnıkah ı materıalah» degen atpen profesor Sanjar Asfandıarov qurastyrǵan qalyń jınaq. Sákenniń eńbegi kórkem ádebıettik muralardy taldaýǵa arnalyp, qazaq tarıhyna baılanysty biraz máselelerdi qarastyrady da, onda buryn sóz bolmaǵan tyń jáne baısaldy pikir aıtady.

Asfandıarovtyń jınaǵy kóne zamannan bergi Orta Azıa kóshpelileri týraly. Solardyń qazaq atalatyn halyqtyq qashan, qalaı quralýy týraly jazylǵan eńbekterdi sheber ushtastyrady. Biraq oǵan óz pikirin qospaıdy.

Osyndaı baı materıaldardyń negizinde Uly Otan soǵysynan keıingi jyldary «Qazaq SSR-iniń tarıhy» atalǵan qalyń eki tomdyq kitap jazýǵa múmkindik týdy. 1957 jyly jarıalanǵan birinshi tomy qazaq halqynyń kóne zamannan bastap, Uly Oktábr revolúsıasyna deıingi ómirin, 1959 jyly jarıalanǵan ekinshi tomy qazaqtyń sovettik dáýirdegi ómirin sıpattaıdy. Bul eki tomdy jazýǵa bir top sovet tarıhshylary qatynasty. Qazaq ómirindegi árbir qubylysqa marksızm turǵysynan qaraıtyn bul eńbek, osyǵan deıin aıtylǵan pikirlerdiń bárinen de mazmun jaǵynan áldeqaıda tereń, ıdeıalyq jaǵynan áldeqaıda bıik.

Qazaq tarıhy týraly qaı kezde kimder jazsa da, bir máselege talas joq sıaqty. Ol qazaq halqynyń kóne zamandardaǵy kóshpeli rýlardan quralýy. Solardyń arǵy-atalary: saq massaǵat, sarmat, úısin, qańly, bergileri: qypshaq, naıman, kereı, taǵy basqalaryn aıtsa da báribir, óıtkeni qazaqtyń basyn quraǵan sol rýlar ekeni aqıqat. Bul bir. Ekinshiden, sol rýlardyń keıbireýleri qazaqpen, kórshiles qyrǵyz, ózbek, túrikpen, qaraqalpaq, bashqurt sıaqty halyqtar quramyna kirgen, qaı rýdyń bolsa da basym kópshiligi qazaq quramynda; úshinshiden, Orta Azıada kóshpeli ómir súrgen rýlardyń mekendegen jerleriniń basym kópshiligi qazaq halqynyń enshisine tıgen; tórtinshiden, burynǵy kóshpelilerdiń salt-sanasy, ádet-ǵurpy, minez-qulqy sıaqty ózgeshelikteriniń kóbi qazaqta saqtalǵan; besinshiden, kóne túrkilerdiń til qory da qazaqta molyraq. Sondyqtan kóne kóshpelilerdiń turmysyn túsinýinde qazaq ómiri álgideı materıaldy kóbirek beredi.

«Qazaq» dep atalatyn halyqtyń dál qaı kezden quralǵanyn tap basyp aıtatyn tarıh ázirge joq. Qazaq halqynyń alǵash paıda bolýy, qalyptasýy jaıyndaǵy, joǵaryda aıtylǵan joramaldardyń, pikirlerdiń birazy senimdi bolyp kóringenimen áli de bolsa dáleldeýdi qajet etetin talas másele ekeni málim. Halqymyzdyń tarıhta málim bolýy XVI ǵasyrdan bastaldy deýshilerdiń dáleli kóbirek jáne senimdirek.

Qazaq halqynyń qoǵamdyq tarıhy qaı kezde bastalsa da, bul halyqtyń kóptegen ǵasyrlar boıy ómir súrgen ózindik mekeni, ózine tán qalyptasqan tili, salty bolǵandyǵy jáne bolyp kele jatqany daýsyz.

Sol sebepti endi osy halyqtyń qoǵamdyq turmysy, mádenıeti, ádet-ǵurpy, salty jáne t. b. týraly kórgen-bilgenimizdi baıandaýǵa tıistimiz.

EKİNSHİ BÓLİM

QAZAQ HALQYNYŃ ERTEDEGİ QOǴAMDYQ ÓMİRİ

1. DÚNIE TANYMY

Biz joǵaryda dinı túsinikterdi qalaı paıda bolǵandyǵy jaıynda aıtyp kettik. Endeshe alǵashqy adamdardyń dúnıe tanymy, aınalany qorshaǵan tabıǵat qubylystaryn túsindirý talaptary da osyǵan uqsas. Eńbek etýdiń arqasynda alǵashqy adamdardyń sana-sezimi oıanyp, tabıǵatqa sanaly túrde áser ete bastaǵan kezde, aınalany qorshaǵan alýan túrli qubylystarǵa nazar aýdaryp, olardy ózderinshe túsindire bastaǵan. Mysaly, kún men túnniń almasýy, túnde aı men juldyzdyń kórinýi, kúndiz kórinbeýi, qys pen jazdyń almasýy, aspandy bulttyń torlaýy, onyń jazda jańbyr, qysta qar bolyp jaýýy, bulttan «kún» kúrkirep, naızaǵaı jarqyldaýy t. b. osy sıaqty qubylystardyń bári alǵashqy adamdardy tań qaldyrǵan. Olar bul qubylystardyń naqtyly sebebin bilmegendikten bulardan úreılenip, járdem surap sıynǵan.

Jer sharynyń qaı túkpirindegi adamdar bolsyn damýdyń Osy tómengi satysynda aspandy, kúndi, aıdy, juldyzdardy táńiri kórip sıynbaǵany joq. «Táńiri degenniń ózi eski qanjut (Tıbet) tilinde «aspan» degen maǵyna beredi. Aspannyń túsi kógildir bolǵandyqtan qazaqtar ony «kók» dep atady, «kók soqqyr» degen qarǵys kúni búginge deıin sol uǵymnan kele jatyr.

Tabıǵattyń osy sıaqty túsiniksiz dúleı qubylystarynyń bárin táńiri sanaǵan adamzat, bertinde olardyń sanyn kóbeıtip alǵan. Ǵylymda olardyń bárin «mıf» deıdi. 1961 jyly Lenıngradta basylǵan «Mıfologıa sózdigi» degen kitaptaǵy derekter boıynsha, kóne zamandaǵy mıfterdiń sany myńnan astam.

Mıfologıalyq qudaılardyń ishinde úlkenderi de, kishileri de bar. Mysaly, grek mıfologıasynda eń kúshti, qudiretti qudaı — Zevs. Ózgeleri sodan órbıdi. Solardyń ishinde: aspandiki — Ýran; kúndiki (ottyki) — Gefest; aıdyki — Io; jer men kekti tutas bıleıtin — Kron, jeldiki — Evr, teńizdiki — Poseıdon. Jyl táýliginiń mezgilderin aýystyratyn — Ory, jazdyki — Latona, jer anasy — Talle, tańdyki — Eos, ónerdiki — Apolon, sulýlyqtiki — Gera, soǵysty bastaýshy — Areı, beıbitshilik qudaıy — Eırena, mahabbat qorǵanyshy — Erot, janýarlar men ósimdikterdiń urpaǵyn órbitýshi — Dıonıs, ergejeıliler qorǵany — Pıgmen, qyzdardyń panasy — Haos, taǵy taǵylar...

Bulardyń báriniń de negizgi turaǵy — aspan álemi, nemese bıik taýlardyń basy. Sol sıaqty aspan álemin «táńirige» sanaǵan qazaq, Kúndi, Aıdy, keıbir juldyzdardy mıfke aınaldyrǵan.

Mysaly, Kún — qazaqta qasıetti zat. Bulttyq kúrkireýin qazaq «kún kúrkireıdi» dep, ony kún táńiriniń daýsyna balaǵan. «Kún astynda Kúnsulý» ertegisine qaraǵanda, kúnniń de baqylaýdan bosatpaıtyn qyzy bar. «Aı astynda Aısulý» da sondaı. Shyǵys elderinde, onyń ishinde, arab pen túrkilerde, aı qyzynyń aty Zýhra. Ol, Jer qorlyǵyn kórip, aıǵa qashqan qyz. «Úrker» atalatyn shoǵyr juldyzdyń qyzyn, «Jeti qaraqshy» atalatyn juldyzdar qorshaı ańdyp, olardan qashqan Úrker aspan boıynda jyljyp qashyp júredi-mis. «Sholpan» da qyz. Ol da qashyp júrip, jylyna bir ret aıdyń baýyryna panalaıdy. Muny qazaqtar «Sholpannyń aıǵa toǵysýy» deıdi. Sholpannyń senimdi saq kúzetshisi — «Temir qazyq». Ol bir orynnan jyljymaıtyn juldyz. Túnde jolaýshylaǵan nemese kóshken qazaqtar, júrer jolyn, ýaqytyn Temir qazyqqa qarap nemese Úrkerge qarap aıyrady. Óz basymnan myna tómendegideı bir oqıǵa ótkeni esimde: 1928 jyly Lenıngradta oqyp júrgenimde, qysqy kanıkýlda týǵan aýylyma bettep shyqtym da, «Deńgeı qorǵan» men Qyzyljar qalalarynyń arasyndaǵy Lebáje stansıasyna keshke kelip tústim. Aýyldan kelip jatqan kerýenshilermen birge jolǵa erte shyǵýdy kózdep, tańnyń atýyn saǵatqa qarap bilmek boldym. Sonda Ábiljan degen qart týysym «táıiri saǵat ne bilýshi edi, úrkerge qarap turýymyz kerek» dep, tún boıy Úrkerdiń jyljýyn baqylaǵany bar. Juldyzǵa qarap baǵyt-baǵdar ajyratý ádeti malshylardyń kúndelikti tirshiliginde áli kúnge deıin saqtalǵan.

Kúni-túni dalada júretin kóshpeli el, baqtashylar, ańshylar aspan álemin zer sala baqylap, ondaǵy árbir kórinen tórge erekshe mán beredi. Olardyń uǵymynda ár juldyz yr adamnyń jany. Eger juldyz aqsa, bir adamnyń ólgeni, al buryn baıqalmaǵan jańa juldyz kórinse, bir adamnyń týǵany.

«Meteor» degendi qazaq buryn bilmegen. Ony «Aqqan juldyzǵa» sanaıdy. Jerge jaqyn ushqan meteor, janasqan tusyn jarqyratyp jiberedi. Ony qazaqtar «qadir túni" deıdi. Islam dininiń túsindirýinshe, sondaı túnde jumaqtyń esigi ashylady da, adam ne tilese sonysy qabyl bolady.

«Daýyl» eski uǵymda jel táńirisi. Ol búkil jeldi qudyqqa qamap, búrgen aýzyn ózi ustaıdy da, ashýly kezinde eptep shyǵaryp qoıady. Túgel bosatsa «aqyrzaman bolyp, taýlardy doptaı ushyrady-mys, sondyqtan da bertinde qazaqtar daýyl atyn «surapyl» qoıǵan. Keıde qatty daýyl soqqanda, surapyl soqty deıdi. Bul ıslam dinindegi jel perishtesi «Israfıl» bolýy múmkin. Ondaı jeldi unatpaıtyn kóshpeli qazaqtar jel turǵyzasyń dep adamdy, ásirese balalardy ysqyrtpaıdy. E. Teılordyń aıtýynsha, osyndaı ádet, qazirgi Shotlandıada bar eken.

Árıne, mundaı túsinikterdiń bári kóne zamandardaǵy alǵashqy adamdardyń ózderiniń aınalasyn qorshaǵan tabıǵattyń bárin de jandy dep sanaýynan týǵan qıal ekeni málim. Sondyqtan alǵashqy adamdar Aıdy, Kúndi, juldyzdardy nemese tabıǵat qubylystaryn jandy zat esebinde sanap, ózderiniń taǵdyry, bolashaǵy, istegen isiniń sátti nemese sátsiz bolýy solardyń meıirbandylyǵynda dep uqqan. Buǵan mysal dinge senýshi qarttardyń jańa Aı týǵanda: «Aı kórdim aman kórdim, baıaǵydaı zaman kórdim. Eski aıda esirkediń, jańa aıda jarylqa» — deıtini dálel bola alady.

Osyndaı túsinikterdi ǵylym tilinde «anımızm» dep ataıdy. «Anıma» latyn sózi, ol «rýh», «jan» degen uǵym beredi. Anımıstik túsinikter, adam uıyqtaǵanda tús kórý ereksheligine baılanysty paıda bolǵanǵa uqsaıdy. Bul týraly F. Engels bylaı deıdi: «Adam balasy óziniń dene qurylysy jaıynda eshqandaı túsinigi bolmaǵan jáne tús kórý sebepterin túsine almaǵan sonaý óte ertedegi kezden bastap-aq, ózderiniń oılaýy men túısikteri óz deneleriniń qyzmeti emes, osy denede bolatyń ólgennen keıin ol deneden ketetin erekshe bir negizdiń — jannyń qyzmeti degen túsinikke kelgen, — mine, sol kezden bastap-aq olar osy jannyń syrtqy dúnıege qatysy bary týraly oılana bastaýǵa tıis bolǵan»9 .

Demek, alǵashqy adamdardyń túsinde kórgenderiniń bárin shyndyq dep sanaýyna tańdanýǵa bolmaıdy. Mine, osydan baryp, adamnyń denesinen shyǵyp, óz aldyna jeke ómir súre alatyn «jan» bolady degen jalǵan uǵym oryn alǵan. Olardyń oıynsha «jan» uıyqtaǵan kezde, deneni tastap, álemdi sharlap kezip júredi de, oıanǵanda qaıta oralady dep sanalady. Al osydan máńgi ólmeıtin «jan» bar da, óletin «dene», «tán» bar degen túsinik týady. Munyń ózi o dúnıe bar degen uǵymǵa ákelip tireıdi.

Sol sıaqty dinge senýshi qazaqtardyń da uǵymynda «jan» degen shybyn tárizdi birdeme. Ol uıyqtaǵan shaqta aýyzdan ushyp ketedi. Sondyqtan da ushqan jan aýyzǵa qaıta kirip úlgermes dep qorqyp, uıqydaǵy adamdy kenetten oıatpaıdy. Esinegen shaqta shybyn-jannyń bireýi aýyzdan shyǵyp, adam shalajansar bop qalar degen qaýippen, aýzyn alaqanymen basady. E. Teılordyń aıtýynsha, Batys Evropada sondaı ádet sońǵy kezge deıin bar. Janyna aýrý batqan shaqta, qazaq «shybyn-janym-aı!» dep sarnaıdy, balasyn jaqsy kórgende de «shybynym» deıdi.

Joǵaryda aıtylǵandaı, tabıǵat qubylystaryn táńiri sanaǵan ertedegi qazaqtar otty da qasıetti sanaǵan. Mysaly, qazaqta jańa túsken kelinshek, qaıyn atasynyń úıine alǵash kirgende, «ot ana, jarylqaı gór!» dep otyna maı quıady; al mal túlikterine, ásirese, jylqyǵa indet tıgende, olardyń tabyndaryn laýlata jaqqan eki ottyń arasynan aıdap ótkizedi; naızaǵaı jarqyldaǵan kezde, esik aldyndaǵy jerge balta, shot sıaqty temirlerdi jaýyp, «sút kóp, kómir az» deıtin bata oqıdy, onysy oshaǵynda ottyń kóp bolýyn tileý sıaqty.

Osy aıtylǵandardan qazaqtyń dúnıe tanymy, basqa da ulttar sıaqty, dinı senimder men nanymdarǵa negizdelgenin kórip otyrmyz. Olaı bolsa, qazaq halqynyń dinı nanymdary jaıynda biraz toqtala keteıik.

Qazaq halqynyń ıslamǵa deıin ǵasyrlar boıy senip kelgen dini — shamanızm. Onyń qashan shyǵyp, qaı zamannan beri taraǵany belgisiz. Biraq basqa dinder sıaqty shamanızmniń negizi de qudaıǵa, keremetke sený ekeni daýsyz. Al bul dinge senýshilerdiń ózine tán ereksheligi alýan-túrli aılaly», «sıqyrly» áreketter jasaý arqyly tabıǵattan tys «keremetti kúshterdiń» meıirimin túsirý, «kóńilin tabý», baǵyndyrý», sol úshin olarmen qarym-qatynas jasap, tildesýdi arman etý, qıaldaý bolyp tabylady.

Bizdiń qazaq jerinde shamanızmniń qaldyǵy baqsylyq, balgerlik, táýiptik retinde ıslam dini taraǵannan keıin de birneshe ǵasyrlar boıy, tipti Oktábr revolúsıasyna deıin oryn alyp keldi. Qazaqtar arasynda baqsylar, jer ústindegi jyn-shaıtandar men tildese alatyn olardyń adamǵa jasaıtyn zıandy, qastandy áreketterine tıym salatyn kishkentaı qudaısymaqtar retinde tanyldy.

Muny zerttegen ǵalymdardyń pikirinshe baqsy bolý árkimniń qolynan kelmeıtin sıaqty. Baqsy bolýǵa nervisi buzylǵan minezi jeńil, tez ashýlanatyn nervisi jyldam qozatyn adamdar ıkemdi bolatyn kórinedi.

Dinge senýshi aqsaqaldardyń keıbireýleri «baqsylyq tuqym qýalaıdy» degenge senedi. Osydan baryp, olar pálenshe degenniń arǵy atalarynda baqsy bolǵan bireý bar edi, sonyń baqsylyǵy nemeresine ne shóberesine darypty, desip otyrady.

Jalpy shamanızm bizdiń elimizde Sibirde, Orta Azıa men Qazaqstanda keń taraǵan. Qazaq baqsylyǵynyń Sibir shamandarynan birsypyra eleýli aıyrmashylyǵy bar. Qazaq baqsylarynyń «oıyny» kóbinese baqsylyq óleń-saryn retinde aıtylady. Olar ózderiniń «jynyn» keıde jeńsiz beren kıingen, lashyn qustaı túıilgen» dep, qalyń jaýǵa qarsy shaýyp, qamal buzǵan batyr beınesinde, keıde qara shubar aıdahar», «jer tyrnaqty jolbarys», «azý tisi balǵadaı qara býra», «bir múıizi jer tirep, bir múıizi kek tiregen kók buqa», bolmasa, álem dúnıesin burq-sarq ótkizgen qara bult, qarly daýyl beınesinde keltiredi. «Keıbir uzaq aıtylatyn saryndarda baqsynyń bir emes, birneshe «jyny» sýretteledi, olardy adam uǵymyndaǵy eń kúshti nárselerge teńep, salystyra otyryp, jyrǵa qosady, tyńdaýshynyń kóz aldyna elestetpek bolady»10 — dep jazdy profesor M. Ǵabdýllın.

Qazaq baqsylary, Sibir shamandaryndaı, arnaıy kıim kımeıdi. Din jaıyn zertteýshi ǵalymdardyń pikirine qaraǵanda baqsy, shamandar óz praktıkasynda halyqtyq ónerdi de paıdalanatyn sıaqty. Onymen birge olar zikirlegen kezde ıt bolyp úredi, jylqy bolyp kisineıdi, qoı bolyp mańyraıdy, t. b.

Baqsylardyń, da ózine tán mıfologıasy bar. Halyq arasynda olardyń, qyzǵan temirdi jalaýy, semserdiń júzimen júrý, tasty jýan temirlerdi tizege salyp syndyrý, tipti adamdy baýyzdap, qaıta tiriltýi sıaqty ańyzdardy, óz kózimizben kórdik deıtinderi bar. Bul tegi gıpnozǵa baılanysty áreketter bolsa kerek.

Tipti qazirgi ýaqytta da mundaı keremetter jasaıtyn kóregen, bilgir, joqty tapqyr kıeli, áýlıe adamdar bar degenge senýshiler birli-jarymdy bolsa da tabylyp qalady.

Islam dininiń qazaq arasyna taraýy jaıynda birer sóz. Ras, bul jaıynda oryssha, qazaqsha jáne basqa da tilderde jarıalanǵan ıslamdy zertteýshi ǵalymdardyń eńbegi az emes. Áıtse de, qazaq halqynyń dúnıe tanymyna baılanysty azdy-kópti áńgimeleı ketkenimiz durys sıaqty.

Ǵalymdardyń aıtýynsha ıslam dinin taratýshy Muhammed tarıhta bolǵan adam. Ol bizdiń jyl sanaýymyzdan keıingi 570 jyly, Arabstannyń Mekke qalasynda týady. Rýy — Kýraısh, ákesi — Ǵabdolla sheshesi — Ámına, Jas kezinde áke-shesheden jetim qalǵan ol ártúrli kásipterge (ásirese saýdagerlik saparlarda) úırenedi. 40 jasynda paıǵambarlyq ataqqa ıe bolyp, jalǵyz allaǵa tabynatyn ıslam dinin nasıhattaýǵa kirisedi.

Buryn kóp qudaıshyl — májýsılik uǵymda bolǵan arab taıpalarynyń kópshiligi ıslamǵa qarsy bolyp, Muhammedtiń nemere aǵasy Ábýjahıldiń bastaýymen jańa dindi nasıhattaýshy paıǵambarǵa qastandyq jasap, ony óltirmekshi bolady. Osy bopsaǵa shydaı almaǵan Muhammed 622 jyly Mekkeden Mádınaǵa qashady. Tarıh tilinde bul qashýdyń aty hújarat. Musylman dinindegilerdiń jyl sanaýy osydan bastalady. Bıylǵy 1973 jyl hıjarattyń, 1351 jyly.

Islam dinin Mádınadan taratqan Muhammed ol úshin «ǵazaýat» degen atpen soǵys júrgizip, hıjyrattan eki jyl keıin Sham (Damask) ólkesin basyp alady; kelesi jyly «uhyt» taýynyń tóńiregindegi kóshpeli arabtarǵa shabýyl jasap, odan jeńilip qalady. Besinshi jylyn Úhyt eliniń basshysy Ábýsafıan Mádınaǵa shabýyl jasap, jeńilgennen keıin, áskerimen tutas ıslam dinine kiredi.

Islam dinin osylaısha soǵys kúshimen taratqan Muhammed segizinshi jyly on eki myń áskermen Mekkeni alýǵa attanady. Oǵan deıin Ǵabbas esimdi bir týysy, ıslam dinin Mekkede jasyryn taratyp júredi. Ol Muhammedke bul shahardyń turǵyndary da jańa dindi qabyldaýǵa beıim ekenin aıtady.

Mekke alynǵannan keıin, Muhammedpen soǵysýǵa kúshi mineıtin usaq rýlar, Mádınaǵa elshilerin jiberip, ıslamdy janjalsyz qabyldaýǵa kónetinderin habarlaıdy.

Islam dini qyzý tarap jatqan shaqta, hıjyrattyń 12 jylynda Muhammed naýqasqa shaldyǵyp, óler aldynda bılikti «shaharár» atalatyn senimdi serikterine tapsyrady. Birinshi ákim Áýbákir saılanyp, hıjyrattyq 12 jylynda, alpys úsh jasynda qaıtys bolady. Onyń tiri kezinde ortalyǵy Mádına bolyp, arab halıfatyna (patshalyǵyna) Baǵdad jáne Basyra ólkeleri qosylady.

Áýbákirden keıin halıf bolǵan Omar Quddýsqa (Ierýsalımge) deıin jaýlap alyp, halıfat aýmaǵyn keńite túsedi. Sol joryqtan Mádınaǵa aman qaıtqan Omardy, hıjyrattyń 28 jyly, bir dushpany óltiredi.

Negizinde Muhammedtiń ózi de, odan keıin halıf bolǵan Áýbákir de, Omar da, Áli de saýatsyz bolǵan adamdar. Bulardyń ishindegi saýattysy tek Ospan ǵana bolsa kerek. Ol Arab alfavıti» atalatyn árip tańbalaryn, ıaǵnı Qurannyń «ǵalamat» tańbalaryn jasaǵan osy Ospan eken desedi. Afrıkanyń biraz ólkesin, ásirese Mysyrdy (Egıpet) jaýlap alǵan da osy Ospan eken. Biraq hıjyrattyń 35 jylynda, dushpandary ony da óltiredi.

Ospannan keıin, «Muhammed paıǵambar atyn kidirip atady» degendi syltaý etken Maǵaýıa basqarǵan qarsylastar toby Ǵalıdyń halıftyǵyn biraz ýaqyt tanymaı, " ózara soǵysyp, qatty qyrǵynǵa ushyraıdy. Aqyry Maǵaýıa halıfatty bólip áketýmen tynady. Ǵalıdyń kezinde arab memleketi keńip, Iran elderi de baǵynady. Sondyqtan olar Muhammedten góri Ǵalıdy ulyq sanaıdy. hıjyrattyń 40 jylynda 63 jastaǵy Ǵalıdy da óltiredi. Ornyna onyń áıeli Fatımadan (Muhammedtiń qyzynan) týǵan Hasen otyrady. Biraq ol taqta uzaq otyra almaı, alty aıdan keıin kúshi basym Maǵaýıaǵa baǵynady. Osymen Muhammed áýleti basqarǵan ákimshilik bitip, bılik Maǵaýıa tuqymyna kóshedi.

Arabsha Úmmáıa (sheshe maǵynasynda) atalǵan halıfat 92 jyl ómir súrip, Arabıanyń shyǵys jaq qanatyn Orta Azıa arqyly Úndistanǵa, batysyn Ispanıaǵa jaıyp, óz tusynda dúnıe júzindegi eń zor ımperıanyń biri bolady.

Sonshama qanatyn keń jaıǵan Úmmáıa memleketiń hıjyrattyń 132 jylynda Maǵaýıa urpaǵynan Muhammedpen atalas Ǵabbas alyp, astanasyn Baǵdatqa kóshiredi de, hıjyralyq IV ǵasyrǵa deıin dáýren súredi, arabtar jaýlap alǵan ólkelerge ákimshiligin keńite, nyǵaıta túsedi.

Hıjyralyq IV ǵasyrdyń basynda túrikter kóterilip, Kaspıı tóńireginde Seljýk atalatyn memleket qurady da, arabtar yqpalynan birtindep bosanyp, iri memleketke aınalady. Kúsheıgen Seljýk hıjyrattyń 831 jyly (bizdiń jyl sanaýymyzdyń 1453 jyly) Qara teńizdiń jaǵasynda ǵasyrlar boıy kúshti memleket bolyp, dáýren súrgen Vızantıa (shyǵystyq Rım, qazaqsha Rým, «ulyń urymǵa, qyzyń, Qyrymǵa ketsin» degen qarǵys osydan shyqqan) memleketin qulatyp, astanasy Konstantınopoldy (Stambýldy) basyp alady. Sol soǵysta aqyldy qolbasshylyq kórsetken Seıit-Battaldy túrki elderi ańyzdaǵy batyrǵa aınaldyryp, esimin tarıhqa qosty.

Stambýlda (túriktershe Islampol, qazaqtyń«sen esime túskende, beý qaraǵym, kemesindeı Islampol burańdaımyn» degen óleńi osydan týǵan) túrikter patshasyn «sultan» dep atady. Bertinde han urpaqtary da ózderin «sultan» desken. Qazaq dalasyna han tuqymynan qoıǵan ákimderin Rossıa patshalyǵy da «sýltan» dep ataǵan. Qazaqtyń «kisi elinde sýltan bolǵansha, óz elińde ultan bol» degen maqaly osydan shyqqan. Memlekettik qurǵan túrikter kúsheıe kelip, hıjyrattyń 699 jyly sultan bolǵan Ǵýsmanbekten keıin, bul memleket «Ospandyq Túrkıa» ataldy. Ǵusman 726 jyly óledi. Biraq ol basqarǵan memleket keńeıip, keıin «Anatolıı» atalatyn ımperıaǵa aınalady. Onyń jurnaǵy qazirgi Túrkıa.

Islamnyń týý jáne dáýirleý tarıhy osyndaı.

Islam qazaq arasyna keshigip taraǵan sıaqty. Oǵan bir dálel, XIV ǵasyrdyń aıaǵynda Arabstannan Orta Azıaǵa saıahat jasaǵan Ibný-Haýkel, «Úlgili habarlar» atalatyn kitabynda musylmandar men túrkiler arasynda, XVI ǵasyrda bolǵan soǵysty sıpattaıdy. Bul jerdi onyń «musylman» degenderi Orta Azıanyń ıslamdy qabyldaǵan qazaq rýlary bolsa kerek.

Ózbek hany Shaıbanı (1451 — 1510) zamanynda, onyń qaramaǵyndaǵy ǵulamalar (din ıdeologtary) qazaqty musylman emes degen pikir qaldyrǵan.

Shoqannyń aıtýynsha XIX ǵasyrdyń ortasyna deıin, ıslam qazaqtyń qanyna sińgen din bolmasa kerek. Sondaı shala dindi orys patshalary tatar moldalary arqyly tartyp sińirdi.

Qazaqtyń ıslam dinine onshama berile senbeıtinine myna tómendegi faktiler kýá bola alady.

Teńdik bermeıtin qıanatshyl, jaýyz bireý týraly nazalanǵanda, qazaq oǵan «kókte qudaıdyń, jerde qumaıdyń áli kelmeıdi» deıdi. Qudaıy — alla, qumaıy — ań ataýlynyń bárin de jeıtin mıfologıalyq ıt. Qudaıdy qumaıdy teńeýi qazaqtyń dinge senýshileriniń oǵan qandaı kózqarasta ekenin kórsetedi.

Islamnyń qasıetti sanaıtyn kitaby — Quran. Ol «qudaı sózi» retinde sanalady. Alaıda qazaq qurannan nandy joǵary baǵalaıdy. Mysaly, «qol jetpeıtin bıikte nan ,týsa, quranǵa shyǵyp, ony alýǵa bolady» deıdi.

Islam dininde búkil aıat ataýlynyń aldynda «aǵýz» degen sóz týrady. Ol — «shaıtannyń sherinen (azǵyrýynan), saqta» dep táńiriden tileýi. Qazaqtar bul sózdi de kelekelep: «Ala baıtal-qunajyn, aǵý, bella-hı, mine, shaıtan rátim» deıdi. Musylmandarda árbir áreketke (qımyldarǵa) kiriser aldynda «Bısmılláni», ıaǵnı — allanyń esimin paıdy. Ony az qoldanatyn qazaqtar «baıǵustyń asyn bismildá taýysady» dep mazaqtaıdy.

Bilgishsingen balanyń ákesine aqyl úıretýin unatpaǵan qazaq «ákesine balasy kálkáýsár (aıat aty) úıretti» dep kelekeleıdi. Quranda kóp oqylatyn bir súreniń aty Ia-sın». Qazaqtar ol jaıda «jasyn, ákel qoıdyń basyn, ákelmeseń basyn, oqylmaıdy jasyn» deıdi. Sondaı-aq «Ura berse qýdaı da óledi» dep qazaq Quranda aıtylǵan qudaıdyń ólmeıtin máńgilik ekenine senimsizdik bildirip, ıjýa etedi.

Islam dininde jaqsylyqtan basqany oılamaıtyn adaldyqtyń nyshany retinde sanalatyn eń ádil, en, týrashyl mıftik beıne perishteni de qazaq: «altyn kórse perishte joldan taıady» dep, onyń da adaldyǵyna kúmán keltiredi.

Sol sıaqty qazaq halqy ıslam dinin ýaǵyzdaýshy moldalardy, qojalardy da ótkir synaıdy. Olardyń eldiń esebinen kún kóretin aram tamaqtar ekeniń aldamshy, opasyzdyq óreskel áreketterin áshkereleıdi. Munyń bári mazmun jaǵynan ótimdi maqal-mátel túrinde aıtylady. Oǵan: «Eski meshitke kókek azanshy, esi ketken aýylǵa esek azanshy» dep moldany esekke teńeý, nemese «ańqaý elge aramza molda», «dúmshe molda el buzar», «sopy sumnan shyǵady», «óleńdi jerde egiz semirer, elimdi jerde molda semirer», «qoja, molda eldi azdyrady, qýraı, qumaı jerdi azdyrady», t. b. osy sıaqty maqal-mátelder kýá bolady.

Allany taný, ıslam dinine sený jaıyndaǵy qazaqtyń uǵymy osyndaı.

Namaz. Árbir musylmannyń qudaıǵa «qul» ekendigin tanytý nyshany bas ıýi. Muny, qulshylyq etý dep ataıdy. Namaz kún saıyn bes ýaqytta óteledi: tań sáride, túste, kún batarda, ińirde, jatar aldynda. Namazdy óteý aldynda adam sýmen tazalanady, onyń aty — dáret alý. Sý joq jerde shańmen tazalanǵan bolady. Onyń aty arabsha — támmım, qazaqsha — dembi. Namaz jaıynda qyzyq áńgime bar. Qazaqtyń kóp rýlarynyń biri — Ýaq. Odan qara qasqa atty Qambar, Erkókshe, Erqosaı, Sary. Baıan sıaqty halyqqa, tarıhqa aty belgili batyrlar shyqqan. Ýaq, Orta júzge jatady. Mekeni — Semeı, burynǵy Aqmola atalǵan ólkelerde.

Ýaqtyń bir atasy Ergene, Ańyzda osy Ergene namaz oqýdy bilmeı (ıslamǵa keshirek kirgen bolý kerek), el aralap júrgen qojadan «ol ne?» dep surapty-mys. Kojanyı, qýlyǵy ma, mysqyly ma? — «Bal arasyn uıasymen úıińe jınap alsań, namaz úıretedi» depti. Soǵan nanǵan Ergene ebin taýyp, bal arasynyń bir uıasyn qapshyqqa salyp úıine ákelipti de, ózi sıaqtylardy jınap, namaz úıreter degen úmitpen aralardy uıadan shyǵarypty. Bosanǵan aralar jabyla talaǵan kezde, shydaı almaǵan Ergene de, basqalary da sasqalaqtap úıden qasha jónelgende Ergene kıgiz úı esiginiń «ergenek» atalatyn jaqtaýyn moınyna ile ketipti. Ergeneni bir týysy izdep suraý salsa, kórgen bireý «ergenegi moınynda, namazdary qoınynda» depti-mis. Sondyqtan Qaldy atyn jurt ózgertip Ergene atap ketken eken, desedi.

Úlkenderden estýimiz: qazaqtar erterekte (shamasy XVIII ǵasyrǵa deıin bolsa kerek) namazdyń shartyń duǵalyqtaryn bilmegen shaqta, namazǵa «aq qoıdyń keldesi (basy), qara qoıdyń keldesi, men qudaıdyń pendesi» dep jyǵyla bergen.

Namazdan keıin árbir musylman oryndaýǵa mindetti «oraza» bar. Ol jyl saıyn arabsha «ramazan» atalatyn aıda bolady. «Aýzyn bekitken» adam tań sáriden kún batqanǵa deıin, dám tatpaı ash júrýge májbúr bolady.

Qazaqta «oraza, namaz toqtyqta, qarny ashqan moldany, sáldesi qalar boqtyqta» degen de maqal bar.

Orazany madaqtaıtyn arabsha «ıá, sháhrı ramazan», qazaqsha «jarapazan» atalatyn jyr bar. Ony el aqtap aıtatyndardy qazaq «jarapazanshy deıdi. Jyrdyń arabsha, ıá shaǵataısha, nemese tatarsha sózderin bilmeıtin qazaq jarapazanshylary:

Mingeni paıǵambardyń jıren deıdi,
Bes namaz shamań kelse úıren deıdi.
Bes namaz shamań kelmeı úırenbeseń,
Tilińdi temir istikpen túırer deıdi, —

dep qazaq fólkloryna aınaldyryp jiberedi. Qazaqta jarapazanshylyq, qaıyr suraýdyń dinge negizdelgen bir túri.

Hajylyq: — kúshi jetken adamnyń Mekkege baryp, Baıtollaǵa (qudaı úıine) taýaf etýi (qulshylyq urýy). Bul mindetti ótegen adam «hajy» atalady. Hajylyqqa attaný úshin, oǵan barýshylarǵa jergilikti ákim — gýbernatordyń ruqsaty kerek. Sondaı adamdardyń biri Qunanbaı Ombyǵa baryp, jol jaıyn biledi-aý degen Shoqan Ýálıhanovpen aqyldasady. Shoqan oǵan:

— Týra joly: Odessa qalasyna poezben baryp, odan ári Qara jáne Orta teńizder arqyly kememen ketý, — deıdi. Biraq bul jolmen qazir júre almaısyzdar, óıtkeni jaqyn arada Rossıa men Túrkıa soǵysqaly jatyr. Soǵys kezinde teńizden kememen júrý múmkin emes.

— Endi qalaı júremiz?

— Tek, Kaspıı jáne Qara teńizderiniń kúngeı jaǵasy arqyly atpen ketýge bolady, ol aýyr da uzaq jol.

Qunanbaı da, Aqqozy men Bımendi de bul qıyndyqqa kónedi. Olar qarýly jas jigitterden 25 nóker alyp, bir túıege qurt, irimshik, súr, jent sıaqty buzylmaıtyn azyqtaryn artyp, ekinshi túıege kerekti kıimderin artyp, jolǵa shyǵady.

— Sol sapardan, — deıdi biletinder Mekkege ketkender eline bir jyl, úsh aıda oralypty-mys.

Shoqannyń ıslam dini týraly jazǵandary boıynsha qazaqtan da hajylyqqa barýshylar kóbeıgen. Sonda olardyń kóbi din qumarlyqtan emes, hajylyq ataǵyn jaıý mak,satymen barǵan, sebebi qazaq elinde «hajy» degender — syıly adamdar bolǵan. Osy daqpyrtpen ıslam dininen habary joq keıbir baılar da Mekkege bara bergen.

Bul jaıynda XX ǵasyrdyń basynda ózim týǵan ólkedegi bolǵan bir oqıǵany mysal retinde aıta keteıik.

Kereı rýynda Aıdostyń Andamasy degen baı ótken. Maly kóptiginiń ústine ol mańaıdaǵy el ishinde birinshi bolyp aqsha jınaǵan kórinedi. Sonyń qol astynda arabsha jáne oryssha saýaty bar ári aqyldy, ári pysyq jasy Andamastan kishi Ramazannyń Abylaıy degen kisi bolǵan. Sol Abylaı Andamastyń kóp aqshasyn paıdalanyp, jer kórip, el aralamaq bolady da, ony Mekkege, hajylyqqa barýǵa azǵyrady. Hajylyqtyń ne ekenin bilmeıtin Andamas Abylaıdan túsinedi de, «ózim adasyp ólermin, sen bastasań baraıyn» deıdi. Abylaıǵa keregi de sol.

Ol kezde Mekkege barýshylar jol shyǵynyna kóp degende birer myń somdy ázer tabady eken. Al Andamasqa Abylaı jıyrma myń som aldyryp, ekeýi sapar shegedi. Biraq bular basqa hajylar sıaqty shel dalamen emes, poezben Lamanyshqa jetip, odan ári Atlantıka muhıty arqyly búkil Evropany jaǵalaı, qajetti qalalaryna toqtaı otyryp, Jer Orta teńizine shyǵady. Mysyrǵa, odan Sýes kanalynan Jıdda portyna baryp, ar jaǵynda jaqyn turatyn Mekkege dik ete túsedi. «Sonda, — deıdi aıtýshylar, — qurban shalatyn kúnge áreń jetken eken. Ol kúnge ilikpese qajylyǵy óledi eken». Biraq, oǵan Andamas qaıǵyrmaı: «Aqshanyń qyzyǵyn kórdim-aý» depti.

Ózge de qyzyqtardy qumarta kórgen Andamastyń Mekke jerine kóńili tolmasa kerek. Qajylyqtan eline kelgende, odan árkimder: «Mekkede ne kórdiń? Qalaı eken?» dese, Andamas: «It baılasa turǵysyz jer eken. Ataǵy sondaı bola tura, jaryqtyq paıǵambar jaman jerge nege qonystaǵan?!» depti de, barǵan jeriniń atyn bilmekshi bolyp:

— Osy, biz izdep barǵannyń aty kim edi? — depti Abylaıǵa.

— Bizdiń arǵy atamyz Mámbet bar ǵoı. Sony burmalap aıtsańyz «Muhammed» bolyp shyǵady depti Abylaı.

— Onyń baǵynatyn eshkimi bar ma?

— Qudaıdan basqa eshkimi joq, — depti Abylaı.

— Qaı qudaı, — depti Andamas, — biz baǵynatyn ba, basqa ma?

— Árıne, sol! Sonda, sanyn bir-aq soqqan Andamas:

— Ol da biz baǵynatyn qudaıǵa baǵynsa, osy jolǵa jumsaǵan shyǵynymdy Kereı-Ýaqtyń qarip-qaserlerine úıde otyryp-aq úlestire bermeı, myqtynyń ózine jalbarynbaı, bireý arqyly jalynyp, oǵan nege bardym?» depti.

Medresesi, meshiti joq saýatsyz aýyldaǵy ıslam dinine senetin qazaqtardyń, táńiri týraly, oǵan óteıtin mindetteri týraly túsinigi de, atqarý túri de osyndaı túrlishe.

«Haram» (qazaqsha — aram) degen sózdi qazaqtar arabtar basqasha túsinedi. Arabta «haram» tyıym salynǵan nárse, mysaly, Mekkede Muhammedke qulshylyq etetin meshitti «haram» deıdi. Oǵan musylmandardan basqalardyń kirýine áli kúnge deıin tyıym salynǵan. Musylman ákimderi nemese ımamdary kóp áıel alǵan. Solardy jurtqa kórsetpeı ustaıtyn mekendi de arabtar «haram» (oryssha garema) degen.

Qazaqtar «haramdy» óz maǵynasynda emes, jolaýǵa bolmaıtyn jaman «aram» nárse maǵynasynda uǵady. Islam dinindegi elder tek baýyzdalǵan maldyń etin ǵana jeıtini málim. Al ıslamǵa deıingi qazaqtar maldy: «Seniń bilgeniń jańa, meniń kórgenim jańa» dep, naızamen shanshyp óltiredi eken de, etin jeıdi eken.

Ár dinniń ózinshe haramy (aramy) bar. Mysaly, hrıstıan dinindegiler túgelimen jylqy etin aram sanaıdy. Islam dinindegilerdiń ishinde de jylqy etin aram dep jemeıtin halyqtar az emes, mysaly, arabtar, parsylar, túrikpender, azerbaıjandar jylqy malyn az ósirgendikten ony soǵysta jáne sharýashylyqty kólik kúshine ǵana sanaǵan. Osyǵan baılanysty bolý kerek, jylqy etin aram dep ony jemeıtin bolǵan. Al kóshpeli elderdiń, bulardyń ishinde qazaqtardyń, kóp ósiretin maly jylqy bolǵandyqtan, omyń sútiń etin paıdalanbaı otyra almasa kerek. Al onyń esesine búkil ıslam dinine senýshi halyqtardyń barlyǵy derlik shoshqa etin aram dep sanaıdy.

Sol sıaqty arab tilinde, nekesiz áıel — ıá-mahram. XIX ǵasyrda jasaǵan ataqty Orynbaı aqyn Kórtaǵyuly (bir jıynda áıelder otyrǵan tusqa qaraı berse kerek. Sony kórgen Aqan seri ázil tastap:

Oreke, biz bir qaıyq, siz bir keme,
Sózimde qate bolsa, sóge kórme,
Paıǵambardyń jasyna kelgen shaqta,
Iá-mahramǵa kez salǵan bunyń jón be? —

depti. Sonda Orynbaı:

Ejelde jaqsy at pen ton maldyda,
Aqyl-aıla bolmaıdy joq jarlyda,
Faryz, ýájip, súndetti túgeldep bop,
Jalǵyz-aq, «ıá-mahram» degen sóz qaldy ma? —

dep jaýap qaıyrǵan.

Qysqasy qazaqtyń ıslam dinine baǵynýyna birtalaı ýaqyt bolǵanymen, joǵaryda aıtylǵandaı, qazaq arasynda ol tamyryn tereń jibere qoıǵan joq.

Myńdaǵan jyldar boıyna járdemdi mıfologıadan, ıaǵnı oıdan jasaǵan táńiriden tappaq bolǵan adamzat, birazdan keıin ondaı táńirini óz bolmysynan, ıaǵnı denesinen izdegen. Sondaǵy tapqany arýaq.

Oıdan shyǵarylǵan mıfologıalyq qudaılar men arýaqtarǵa sıynǵan adamzat óziniń tirshilik úshin kúresinde, dármensiz bolǵan kezinde «járdemshi» kúshke sengen edi. Sondyqtan da ondaı «járdemshilerdi» olar oıdan shyǵaryp, aqyryn táńirige aınaldyrǵan.

Alaıda adam balasy tirshiligine qajetti eńbek quraldaryn jasap, olardy únemi jetildirýdiń nátıjesinde tabıǵatqa belsendi «áser etip, bertin kele, ǵylym men tehnıkanyń óristeýine baılanysty adamdardyń tabıǵattan tys eshqandaı «járdemshi» kúshtiń joǵyna kózi jete bastaıdy. Sóıtip, óz baqyty ózderiniń qolynda, tek óz aqyly men eń,- begine ǵana qatysty ekenin túsinedi.

Al dinge keletin bolsaq, olardyń qaısysy bolsyn ǵylymǵa, ǵalymdarǵa qarsy ǵasyrlar boıy kúres júrgizip, ertedegi kórnekti ǵalymdardy qýdalap, olardy táńiri tanymaıtyndar, qudaısyzdar ıaǵnı eretıkter dep jarıalap, orta ǵasyrlardaǵy ınkvızısıa sotymen sottap, darǵa asyp, tirideı otqa jaǵýǵa deıin bardy. Sol qurbandardyń ishinde Italıanyń ataqty ǵalymy Djordano Brýno (1548 — 1600) T. b. boldy. Biraq olar ınkvızısıa sotynan, ólim jazasynan qoryqpastan ǵumyrynyń aqtyq mınýtyna deıin ózderiniń ǵylymı ıdeıasynyń durys ekendiginen bas tartpaı, ony aqyryna deıin qorǵady. Sol sıaqty fransýzdyń qolbasshy batyr qyzy Janna d' Arkty da bul eldi jaýlap alǵan aǵylshyndar qudaısyz dep aıyptap, tirideı órtegen. Fransýzdardyń sol orynǵa qoıǵan eskertkishin jáne sónbeıtin ot (fakel) jaqqanyn 1961 jyly ózimiz de kórdik. Sol eskertkish turǵan jerge barýshylardyń lek-legi kún uzyn arylmaıdy.

Oı-sana órkendeý jolynda eń, alǵash dinge dıalektıkalyq materıalızm turǵysynan naǵyz ǵylymı túsinik bergen marksızm. Markstiń aıtýynsha, «din halyqtyń basyn aınaldyratyn apıyn».

V. I. Lenın óziniń «Sosıalızm jáne din» degen eńbeginde «Din degenimiz ómir boıy basqa bireýlerge jumys isteýmen, muqtajdyqpen, jalǵyzdyqpen janshylǵan halyq buqarasyn barlyq jerde birdeı basqan rýhanı ezginiń bir túri. Jabaıy adamdardyń jaratylys pen kúrestegi álsizdiginiń qudaıǵa, jyn-shaıtandarǵa, keremetke, t. b. ı. shýdy týǵyzatyny sıaqty, qanalýshy taptardyń qanaýshylarmen kúrestegi álsizdigi de — ol dúnıedegi jaqsy turmysqa nanýdy sózsiz týǵyzady. Búkil ómirin jumys istep, muqtajdyqpen ótkizip júrgen adamdy din bul dúnıede shúkirshilik etýge, shydamdylyqqa úıretedi, qudaı ol dúnıede jarylqaıdy dep jubatady... Din... adamǵa laıyq azdy-kópti turmys jónindegi ózderiniń talabyn tunshyqtyratyn rýhanı ýdyń bir túri»11 dep dinniń reaksıalyq mánin tereń taldaıdy.

Minekı, qanaýshy tap ústemdigi kezindegi dinı senim jaıy osyndaı.

Tek Oktábr revolúsıasynan keıin ǵana Uly Lenın uıymdastyrǵan Komýnıstik partıanyń basshylyǵymen buryn qarańǵy halyq din shyrmaýynan bosanyp, jappaı bilim alýǵa, san alýan ǵylym júıelerin ıgerip, ony damytýǵa at salysa kiristi. Qazaq eli óziniń Sovettik dáýirdegi jarty ǵasyrdan astam ómirinde, ekonomıkasy, mádenıeti eselep damyǵan eń iri respýblıkanyń biri boldy.

Budan elý jyl buryn kórmek túgil atyn estimegen radıo, televızor, kógildir ot (gaz), sý qubyry, elektr jaryǵy qazir ár aýylda, ár úıde bar. Burynǵy shańy aspanǵa shyǵatyn jaýyn-shashyn bolǵanda mı batpaq bolyp ketetin joldardyń ornyna asfáltti jáne temir joldary salyndy. Qazirgi jolaýshy poezd ben avtomashınany mise tutpaı, barar jerine samoletpen ketetin boldy. Telefon, telegraf symdary keń dalanyń ón boıyn torlap jatyr.

Mádenıetti, otyryqshy aýyldar, qalalar, saltanatty saraılar kóbeıdi. Bastaýysh orta mektepti júzdep, myńdap, joǵary oqý oryndaryn ondap sanaımyz. Oqymysty, mamandar da tolyp jatyr.

Sovettik dáýirge deıin «batyr» nemese «er» ataǵy tek soǵysta ǵana erkekter qatarynan shyǵatyn edi. Adamzattyń myńdaǵan jyldyq tarıhynda adam eńbegin baǵalap, ony qurmet tutý tek sovettik dáýirde ǵana paıda boldy. Qazir bir Qazaqstannyń ózinde myńnan asa Eńbek erleri bar, olardyń eki júzden astamy áıelder. Al solardyń ishinde memleket qaıratkerleri, ǵalymdar, mamandarmen qatar saýynshy, malshy, eginshi, temirjolshy, traktorshy, kombaıynshy, jumysshy, muǵalim sıaqty qarapaıym eńbekkerler de kóp.

Sondyqtan, qazirgi azat eńbek ıeleri, tirshiligine járdemdi mıfologıalyq kúshterden emes, óziniń, qajyrly eńbeginen kútedi. Uly aqynymyz Abaıdyń:

Eńbek etseń erinbeı
Toıady qarnyń tilenbeı, —

deıtin enegeli sózi sovettik sosıalısik dáýirde ǵana óziniń shyn mánine ıe boldy.

2. TİLİ

Keıingi esep boıynsha dúnıe júzinde myńdaǵan til bar. Qazaq tili sonyń ishindegi túrik tektes tilder tobyna kiredi.

Sózderiniń kópshiligi túbir aldynan qosymsha, artynan jurnaq jalǵaý arqyly jańa týyndy sózderden quralatyn tilder bar. Olarǵa arab, orys tilderin jatqyzýǵa bolady. Al qazaq tili túbirge tek sońynan ǵana jurnaq jalǵaný arqyly jasalady. Qazaq tiline túbirge aldynan jalǵanatyn sózder ıran arqyly kelgen. Mysaly, baqsyz — beıbaq, tarapsyz — bıtarap, qamsyz — beıǵam, taǵy taǵylar.

Túrki tildes halyqtardyń sózderiniń basynda keıde «ıa» nemese «j» áripteri almasyp kelip otyrady. Mysaly, keı tildegi ıahshy qazaqta — jaqsy, ıash — jas, ıaman — jaman... ıamǵýr — jańbyr, ıahıa — jaqıa, taǵy taǵylar.

Biraz tildermen salystyrǵanda qazaqtyń kóshpeli turmysy kórshi elderdiń til yqpalyna az ushyraǵan. Mysaly, azerbaıjandar men ózbekterge ıran men arab sózderi, uıǵyrlarǵa qytaı, mońǵol sózderi, Edil boıynyń túrkilerine orys sózderi kóbirek kirgen. Tatarlar «tazartý» deýdiń ornyna «chıstartý» deıdi.

Degenmen, qazaq tilinde de kórshi tilderdiń áseri joq emes. Mysaly, soǵda zamanynan qalǵan ıran sózderiniń, Shyńǵys ordalary kezinen qalǵan mongol sózderiniń, ıslam dini taraǵannan beri kirgen arab sózderiniń elementteri qazaqta da bar. Biraq, qazaqtar ol sózderdi óz tiliniń úndestik (sıngarmonızm) zańyna baǵyndyryp: ırannyń «peshene» (mańdaı) degen sózin «besene», «romal» (bet súrtkish) degen sózin «bátýa», «qurban» sózin «qurmaldyq», «rýzany» «oraza» dep aıtty, qatyn-qalash, toqty-torym, bala-shaǵa degendegi qos sózderdiń ekinshi qosaǵy: qalash torym, shaǵa degender monǵolsha ataýlar. Men «Oryssha- monǵolsha sózdik» atalatyn kitapty qurastyrǵanymda maǵynasy qazaq pen monǵolǵa ortaq myńǵa jaqyn sózderdi ushyrattym.

Iran tilinen kelgen «qar» «gar», «shy» jurnaǵy qazaq tilinde óte kóp sózder jasaýǵa sebep bolǵan. Mysaly, saýdager, qalamger, zerger, dáriger, saıypker, murager, aılaker, taǵy taǵylar. Bul jurnaqtardyń birazy qazaqtyń «saýda», «mura» sıaqty baıyrǵy sózderine jalǵasady. Birazy arab ıá kran sózderine jalǵasady. Mysaly, zer» ıran tilinde «altyn». Zerger altynshy; arabsha «huna» — gýnáh, qazaqsha — kúnákar, aıypty taǵy taǵylar...

Orystan kelip qazaqqa sińisti bolyp ketken sózder de az emes. Mysaly, joǵaryda aıtylǵandaı, er-turmandarynan, ydys-aıaqtardan: samovar — samaýyryn, krovat — kereýet, homýt-qamyt, dýga — doǵa, t. b. sıaqty sózder az emes.

Osylaı kórshi tildermen aýys-túıisi bolmaǵan til dúnıe júzinde joq. Qaı halyqtyń tili neǵurlym baı bolsa, ózge tildermen aralasýy da soǵurlym basymyraq keledi.

Tildiń tirshiliktegi mánine qazaq ejelden erekshe kóńil bólgen. Sondyqtan da «óner aldy qyzyl til» deıdi.

Qazaqtyń til óneriniń baı ekendigin, onyń fólklory (aýyz ádebıeti) rastaıtyn dálelderdi maqal-mátelderden alǵan mysaldardan aıqyn «erdik. Olarǵa «sheshendik» sózderdi, árqıly jyrlardy qossaq, tilimiz tipti molaıyp, kórkeıip ketedi. Osy jerde aıta ketetin bir jaǵdaı: jer kólemi bes Fransıadaı jaıylyp jatqan, onyń ústine Oktábr revolúsıasyna deıin ulttyq tutas memleketi, mektebi, baspasózi bolmaǵan qazaq halqynyń ózindik tilin ǵasyrlar boıyna taza saqtap kelýi qaıran qalarlyq is. Qazaqtyń keń dalasynyń túkpir-túkpirinde bytyrap júrgen qazaq rýlarynyń tilderinde azdaǵan jurnaqtyq ózgesheligi bolǵanmen, túbir sózinde túk aıyrma joq. Semeı jaǵy «ashshy» deýdiń ornyna «ashty» deıdi, soǵan qaramaı óz shyǵarmalarynda Abaı tili ashty demeı tili ashshy dep jazady. Arqa jaǵynda «ásháddý» degen sózdi qoldanady. Onysy arabtyń «táshshıt» — «qatty» degen sóziniń uǵymyn beredi. Qostanaı Jambyl, Almaty qazaqtary «kórim» degendi «jaman», «sumyraı» maǵynasynda qoldanady. Qyzyljar, Semeı, Óskemen jaǵynda ol jaqsy degendi bildiredi.

Osylar sıaqty mardymsyz aıyrmashylyqtar bolmasa, qazaq tili qazaqtyń qaı júzine, qaı rýyna bolsa da ortaq: aralary tym alshaq Kaspıı túbegi men Altaı taýyn, Syrdarıa men Ertisti mekendeıtin qazaqtardyń tilinde de, ádet-ǵurpynda da, salt-sanasynda da, minez-qulqynda da kózge túserlikteı aıyrmashylyq joq. Nege bulaı ekendigine dáleldi jaýap bergen ǵalym ázirge joq. Biz de bul suraýǵa naqtyly jaýap bere almaımyz. Til týraly qorytyndy retinde ázirge aıtarymyz, halyq tiliniń mol baılyǵyn, jazba ádebıetimizde birinshi ret, mazmunyn baıyta otyryp, molynan paıdalanǵan adam Abaı Qunanbaev. Ol óz shyǵarmalaryn «Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin» dep bastap, «Maqsatym til ustartyp óner shashpaq» dep qorytyndylaıdy. Abaı qazaq tilin mádenıettiń bıik satysyna shyǵaryp ketken. Onyń butaǵyn jemisti mol daraqqa (aǵashqa) balasaq, qazaqtyń odan bergi ádebıetshileri sonyń ón-boıynan órbigen jemisti butaqtar.

Abaıdan bergi qazaq tili tek sovettik dáýirde ǵana joǵary oqý oryndarynda oqytylyp, baspasózde jan-jaqty óristeýge múmkindik aldy. Ol ǵylym men tehnıka jetistigin erkin sıpattap, óz oqyrmandaryna baıandap bere alatyn dárejege kóterildi. 14 tomdyq «Qazaq ensıklopedıasy» shyǵa bastaýy da qazaq tili damýynyń 6ıi« shyńy bolyp otyr. Til baılyǵy týraly endigi sóz, «Jan azyǵy» atalatyn arnaýly bólimde tolyǵyraq aıtylady.

Hımıa ǵylymynda kórnekti tulǵa sanalatyn Dmıtrıı Ivanovıch Mendeleev (1834 — 1907) ashqan hımıalyq elementter kestesinde kórsetilgenderdiń bári qazaq dalasynan Sovet ókimeti jyldary tabylyp, munda dúnıe júzindegi eń iri metalýrgıa zavodtary ornady. Qazaqstan, ásirese, tústi metaldarǵa óte baı. Uly Otan soǵysy jyldary jaýǵa atylǵan oqtardy jasaýǵa jumsalǵan tústi metaldyń kópshiligin Qazaqstan berdi.

3. MEKENİ JÁNE ELDİGİ

Qazaq halqynyń kóne zamandardan qalyptasqan jer kóleminiń batys jaǵy Kaspııge, shyǵysy men teristigi — Sibirge jáne Altaı taýlaryna, kúngeıi — qazirgi Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrikmenstan jáne Qaraqalpaq avtonomıaly respýblıkasyna shekteledi.

Kólemi bes Fransıaǵa, toqsan eki Belgıaǵa para-par keletin bul ólkeni qazaq halqy shetel basqynshylarynan qorǵap, Oktábr revolúsıasynan soń Sovettik Qazaqstan ólkesine aınaldy. Qazaqstan jeri alýan túrli kenderge esimdikter men jan-janýarlarǵa asa baı ekeni sosıalısik qurylys jyldary anyqtaldy.

Bul taqyrypta 1971 jyly orys tilinde, «Kóshpeli qazaqtardyń sharýashylyǵy» degen atpen zamandas ǵalymymyz Serǵalı Tolybekovtiń kitaby shyqty. Osy kitapta qazaq halqynyń ertedegi turmysy, sharýashylyǵy da edáýir qamtylady.

Qazaq jeriniń ken baılyǵy osyndaı baı bolsa, altyn astyǵy da munan kem túspeıdi. 1953 jyly partıa men úkimettiń qazaq jeriniń tyńyn kóterý týraly qaýlysy shyqty. Osy qaýlyǵa sáıkes 1954 jyldyń kókteminen bastap, jaralǵaly soqanyń túreni tımegen keń ólkeniń mıllıondaǵan gektar tyń jeri kóterildi. Sóıtip Qazaqstan jyl saıyn mıllıard puttan astyq jınaı alatyn boldy. Mysaly, ol 1972 jyly Otan qoımasyna bir mıllıard puttan artyq astyq quıdy. .

Sóıtip, qazaqtyń, ǵasyrlar boıy qulazyp jatqan keń dalasy qoınyn keń ashyp, elimizdiń, mol baılyǵyna orasan zor úles qosty.

Qazaqta «el», «jurt», «halyq», «otan», «aǵaıyn» degen sózder bar. Bulardyń bári de rý maǵynasynan áldeqaıda keń, olardyń árqaısysynyń tutas bir el, halyqtar syıyp keterlik maǵynasy bar.

Eń, aldymen «el» týraly. Bul orystyń «stran» degen sózimen para-par. Qazaq muny úlken sózge sanap: «eldiń eldigin bilmegen, qudaıdyń birligin bilmeıdi», «el ishi — altyn besik», — deıdi.

«El» keıde: orys eli, qazaq eli, úndi eli... degen sıaqty memleket maǵynasynda da aıtylady. Bir memleketten ekinshi memleketke ókil bolyp baratyndardy «.elshi» dep ataý sondyqtan.

«Jurt» ta, «jurtshylyq» ta el maǵynasynda qoldanylady. Al «jurttyń jurtynda qal» degen maqal da jurtty jeke adamnan joǵary qoıady. Kóshken eldiń orny da «jurt» dep atalady. Bolmashy birdemelerge janjaldasatyndardy: «Bir baıdyń jurtyna eki tyshqan talasady» dep mysqyldaıdy. Qonys aýystyrýdy qazaq «jurt jańartý» deıdi. Orystyń kıgiz úıdi «ıýrta» deýi osy «jurttan» shyǵýy múmkin. «El» men «jurt» túrki sózder.

Qazaqta «aǵaıyn» degen sóz: týys, rýlas, keıde tuqymdas maǵynasynda aıtylady. Qazaq «aǵaıyn — ashshy, mal — tushshy», «artqy aıyldyń batqanyn ıesi bilmes, at biler, aǵaıynnyń azǵanyn jaqyny bilmes jat biler» degendi de osy maǵynada aıtady.

«Aǵaıyn» degen sózdiń arǵy tegi «aǵa — ini» degen sózderden shyqqan sıaqty. Qazaqta: «Bar bolsań aǵaıynyń kóre almaıdy, joq bolsań «má, saǵan» dep bere almaıdy», degen de sózder bar. «Torqaly — toı, topyraqty elim» atalatyn shaqtarda nemese bir iske «úme» ıaǵnı «asyr» (járdem) jasaǵanda aǵaıyndardyń birlesip ketetin dástúri bar.

«Otan» da arabtyń «vatan», ıaǵnı «ólke» degen sózinen shyqqan. Bul sovettik dáýirge deıin óte sırek qoldanylatyn sóz. Al, «ult» degen sózdi qazaq sovettik dáýirge deıin «otanǵa» tirkemeı aıtpaǵan.

Keıin qazaq quramyna kirgen rýlardyń bári de bastarynan handyq dáýirdi etkizgen. Handar «úlken» ıá «kishi» bola bergen. Kóp rýdy baǵyndyratyn handar «haqan» (qaǵan), ıaǵnı «handardyń hany» atalǵan. Bizdiń jyl sanaýymyzdan bergi zamanda túrkilerden «shyǵystyq» jáne «batystyq» bolyp atalatyn qaǵanattar osylar.

«Qazaq handyǵy» atalatyn ólke 15 ǵasyrda ómir súrgen ózbek Ábilhaıyr hannyń (1465 jyly ólgen tusynan málim bolǵan. Sol kezde Jánibek pen Kereı atalatyn kishi handar Ábilhaıyrǵa ókpelep kóship ketedi de, Jánibek Edil saǵasyna qazirgi Astrahan qalasyn salyp handyq qurǵan. Kereı Ertisti saǵalaǵan. «Ár hannyń, tusynda bir surqyltaı» sózýar) bolady degendeı, Jánibek hanmen tustas Jırenshe atty sheshen bolǵany týraly, onyń tapqyrlyǵy týraly qazaq arasynda tolyp jatqan ańyzdar, áńgimeler bar. Halyq tapqyrlyq ıesi Jırenshe emes, áıeli Qarashash dep kórsetedi. Mysaly, bir kezde Jánibek Jırenshege bir ógiz berip: «Keler jylǵa deıin buzaýlat» dep buıyrady. Mezgildi ýaqyt etkennen keıin han ógiziniń jaıyn bilgeli Jırensheniń úıine barsa, áıeli Qarashash kezdesip qalady. Odan han: — «Sheshen qaıda?» — dep suraıdy. Qarashash: — «Bosanyp jatyr edi», — depti. Han: — «Erkek te bosana ma eken?» — dese, Qarashash: — «Onda egiz de buzaýlamaıdy ǵoı» depti. Han: «Á, solaı eken ǵoı!» — dep jeńilip qalypty desedi. Hannyń Jırenshege osyndaı qısynsyz tapsyrmalar nemese suraýlar berýdegi sebebi — ol Qarashashqa qumar bolǵan. Eger Sheshen sózden jyǵylsa, syltaýratyp áıelin tartyp almaq eken deıdi jurt.

Alaıda «Qazaq handyǵy» dep atalǵanymen, Jánibek pen Kereı tusynda qazaq ataýlynyń bári basyn quramaǵan. Olar Jánibek balasy Qasym hannyń kezinde birikken desedi, «Qasym hannyń qasqa joly degen sol kezde paıda bolǵan.

Biraq Qasym kezinde de qazaq eli túgel birikpeı, handarǵa narazy shaǵynda Orta Azıaǵa, Sibirge, Edil boıyna, Kavkazǵa... degendeı aýytqyp kete bergen.

Qazaqtar «han — qazyq, bı — toqpaq» dep, handy halyqtyń tiregi — qazyǵy kórgenmen, otyryqshy elderdeı han jarlyǵyna moıyn usyna bermegen; arazdassa ne hannan qasha kóshetiń nemese ordasyn shabatyn bolǵan.

Osyndaı kóterilister ár kezde, ár handyqta únemi bolyp otyrdy. Qazaqta «han — talaý, ton — tonaý» degen mátel sodan qalǵan.

Kóshpeli qazaqtar arasyndaǵy han eldiń bas ákimi sanalyp, jalpy basshylyqqa ıe bolǵanymen el ishiniń daý-damaıyn bitirip, eki jaqty tatýlastyryp, tórelik, bılik aıtatyndar bıler bolǵan. Óıtkeni bir úıdiń ishindegi «ári otyr, beri otyrdan» bastalyp, týysqandardyń, aǵaıynnyń, aýyldyń ulyly-kishili atalardyń arasynan shyqqan daý-janjaldy bitistirip, tórelik aıtyp otyratyn tóreshiler, ıaǵnı «ot aǵasy, qos aǵasy, aýyl aǵasy, el aǵasy» deıtinder. Osylardyń ishinde úkiminiń zańdy kúshi bar.kesip aıtatyndary bıler sanaldy.

Bılerdiń qoldanatyn zańdary kóbinese ata ǵuryptary, ıaǵnı kóne zamannan bertinge deıin atadan balaǵa aýysyp kele jatqan jol-jobalar. «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», «Áz Táýkeniń jeti jarǵy» atalatyn zańdar qazaqta da bolypty degenmen, qaǵazǵa túspeı, el ishinde aýyzsha aıtylyp júrgen. Bul zańdardy biletin adamdar sırek bolǵan, biletinderi de joramalmen ǵana qoldanǵan.

Solaısha, ǵasyrlar boıy «ata-zańyn», ıaǵnı «ádet zańyn» qoldanyp kelgen qazaq halqy XVII ǵasyrdan bastap Uly, Orta, Kishi júzderge bólinip, óz handyqtaryn qurdy. Kishi júzde Ábilhaıyr, Orta júzde Álmámbet pen Baraq handyq quryp, Uly júz túgeldeı derlik Qoqan handyǵyna baǵyndy.

Qazaq halqy Rossıaǵa túgel baǵynǵannan keıin aýyl arasyndaǵy qazaq ákimderi «aǵa» jáne «kishi» sultandar dep ataldy. Alaıda qazaqtar sońǵy kezge deıin ákimshilik buıryqtan basqa, burynǵy ata daǵdysynan, ıaǵnı ádettik «ańnan aırylǵan joq. Patsha ókimeti de bul zańdy buzbaı, daý-shardy sheshýdi «treteıskıı sýd» dep atalatynǵa tapsyrdy. Ol sotty júrgizetinder: saılanǵan bolys, bı, starshın nemese — «aýyl aǵalary» boldy. Bulardyń bárine qazaq halqy «bıler» dep at qoıdy.

Qazaqtar ıslam dinin túgel qabyldaǵannan keıin, ádet zańyna «sharıǵat húkimi» aralasty. Mundaı eki zańdylyq arabtardan bastap, musylman elderiniń kóbinde bar. Arabtar: ádet zańyn «tarıqat», din zańyn «sharıǵat» dep ataıdy. Ózge musylmandar da solaı ataıdy. Qazaqta sharıǵattan tarıqat basym bolǵan. Bul zańdy qoldanýshylar bıler.

Shoqannyń aıtýynsha, Rossıaǵa qosylǵanǵa deıin qazaq bıleri saılanbaǵan, tek qosylǵannan keıingileri ǵana saılanatyn bolǵan. Onyń pikirinshe qazaq bıleri ózderiniń sheshendik, tapqyrlyqtarymen bedelge ıe bolyp, bılik alatyn kórinedi. Onymen qatar bı bolý, sheshen bolý tuqym qýalaıdy dep sanalǵan. Shoqan muny dáleldeý úshin Qarakesek rýynan XVIII ǵasyrda shyǵyp, «qaz daýysty Qazybek» atalǵan adamdy mysalǵa keltiredi. Odan — Bekbolar, Bekbolardan — Tilenshi, Tilenshiden — Alshymbaı týyp, bári de ataqty bı bolǵan deıdi Shoqan. Biraq «tuqym qýalaý» barlyq bıge shart emes, óıtkeni bı, sheshen bolý árkimniń, jeke basyna qatysty qasıet ekeni málim.

Bı qalaı saılandy?

Usaq-túıek daý-sharlardy bıdiń ózi de sheshken, keıde daýlasqan eki jaq ta sol daýdy sheshýge óz ortasynan bı tańdaıdy. Onda ekeýi de tapqyrlyq, sheshendik tanytyp, qaı jeńgeni ústem bolady. Qazaqtyń «istiń aǵy bilmeıdi, jigittiń baǵy biledi» deýi sodan. Bul «qaı jaǵynyń bıi alǵyr bolsa, sol jaǵynyń daý ıesi de ústem bop, jeńip shyǵady» degen maǵynada aıtylady.

Qazaqta bıler aıtysynyń bir túri Muhtar Áýezovtiń «Eńlik — Kebek» atalatyn pesasynda óristep, bıler aıtysynyń sahnasy da, tili de óte qyzǵylyqty berilgen. Osyndaı bir oqıǵany bala shaǵymda týǵan aýylymda da kórdim. Bizdiń Sıbanda Tıyshbaı degen baıdyń Rázıa esimdi qyzy Ýaq-Jamantymaq rýyndaǵy Káribaı deıtin kedeı sharýanyń balasyna atastyrylyp, uzatylǵan qyz kedeı úıdi mensinbeı tórkinine qaıtyp keledi. Osydan Kereı men Ýaq arasynda daý-janjal shyǵyp, bıler sheshimine júginetin boldy. Onyń aldynda bıler aıtysyna qaı jaqtan kimder shyǵatyny talqyǵa tústi. Eń sheshen adamdy tabý úshin eki jaq ta belgili bılerin ózara aıtysqa túsirip, olardyń ishindegi synnan ótken eń tańdaýly sheshenderin, qarasóz maıtalmandaryn iriktedi. Kereı jaǵynan Ospanuly Nurtaza, Ýaqtan Qaljanuly Qostankeldi aıtysqa tústi. Jurt «Nurtaza jeńdi» desti. Biraq olardyń qalaı jeńgenine bala kezimizde mán bermegen edik.

Sheshenderdi nemese bılerdi bulaı irikteý ár halyqta da bar jáne kóne zamannan kele jatqan ádet. Solardyń ishinde tarıhta qalyp, bizge jetkeni kóne Rımde jyl saıyn sheshen ánder aıtysyn uıymdastyrý salty bolǵandyǵy, onyń tyńdaýshysy halyq buqarasy bolǵandyǵy málim. Sonda til óneri asqandarynyń, ataǵy shyǵyp, solardyń sózderinen, bizdiń jeti jarǵy» sıaqty «on eki júıe» (keste) atalǵan zań quralǵan. Keıin bul zań memlekettik pravoǵa, resmı zańǵa negiz bolyp «Rımskoe pravo» atalyp ketken.

Daý, árıne, ár túrli bolady. Usaǵy úı-ishiniń aǵaıyn arasynyń renishinen týady. Mysaly, áke-balaǵa, nemese bala ákege renjise, bul túsinbeýshiliktiń aqyry «enshisin» bólýmen tynady. Mundaı usaq ister aýyl aǵasynyń qatynasýymen sheshiledi.

Aǵaıyn arasynyń (rýlar arasynyń) alalyǵy (arazdyǵy) keıde asqynyp, bir birinen bóline kóship jat bolyp keledi. Mysaly, bizdiń jyl sanaýymyzdan buryn ómir súrgen Qańly handyǵynyń zamanynda, odan japa shekken Ýaq rýynan qaldy degen mynadaı óleń bar:

Qańlydan altaý keldi dep,
Ýaqqa zorlyq qylmańyz,
Ýaqqa zorlyq qylsańyz,
Býrylǵa kóshse jat bolar,
Qylysh shapsa mert qylar.

Osy sózdi aıtqan Ýaq, Aral teńiziniń mańaıynan kóterile kóship, Arqadaǵy Obaǵan, Ertis ózenderine ketken. Aral boıynda ózbek hany Ábilhaıyrǵa ókpelegen Jánibek han arǵyn rýyn ertip, Kavkazǵa kóshken, Kereı han da sóıtip ózine baǵynyshty elin ertip, Saıan taýlaryna aýǵan. Mundaı rý ishindegi aǵaıyndardyń aýa kóship, jat bolyp ketýi qazaqtyń kóp jerinde kezdesedi.

Ertedegi qazaq daýlarynyń eń úlkeni jer men jesirge baılanysty boldy.

Qonysqa talasý kóshpeli elderdiń arasynda kóne zamannan kele jatqan salt. Mysaly, qazaq rýlarynyń jerge talasýy sovettik zamanǵa deıin sozylyp, onyń alǵashqy jyldarynda Aqmola (Arǵyndar) men Semeı (Naıman) arasynda ýshyqqan barymta órshigen kezde kóp mal, kóp adam shyǵyn bolǵany málim. Osy máseleni 1922 — 1923 jyldary Qazaq avtonomıaly respýblıkasy qolyna alyp, eki jaqty bitistirýge memlekettik komısıa jibergenin óz kózimizben kórdik. Jer daýynyń revolúsıadan buryn qandaı halde bolǵanyn Muhtar Áýezovtiń «Abaı» romanynan da kóremiz. Ár rýlar arasynda bolyp kelgen mundaı jer daýy tek aýyl sharýashylyǵyn kolhozdastyrǵan kezde ǵana tyıyldy.

Jesir daýy jaıly tómende tolyǵyraq toqtaımyz. Biraq kóne zamanda mundaı daýlar kóp elde bolǵanǵa uqsaıdy. Mysaly, kóne grektiń «Ilıada» atalatyn jıyrma myńnan astam óleń jolymen jazylǵan halyqtyq eposy jesir daýy týraly jyr. Osyndaı jyrlar kóptegen halyqta bar. Qazaqtyń «Qozy Kórpesh — Baıanynyń» da sújet! sondaı.

Qazaqtyń jesir daýy barymtaǵa soqtyrǵan. Barymta jábirlik kórgen eldiń (rýdyń, atanyń) jábirlegen elden (rýdan, atadan) zorlyqpen mal, ásirese jylqy aıdap alýy. Ádette, bul áreket tún mezgilinde jasalady. Jábirlenýshilerden bir top salt atty jábirleýshiler eline tún jamylyp barady. «Barymta» rý namysyna jatatyn uǵym. Ol namysqa shappaıtyn aǵaıyn qalmaǵan. Olar ózderine qarsylas eldiń kez kelgen jylqysyn aıdap ákete bergen. Ony bildirmeı sińirýge tyrysqan. Qazaqtyń, «bilse barymta, bilmese sydyrymta» deýi sodan.

Jylqysyn joǵaltqan el, árıne, bilmeı qoımaıdy jáne mazasyzdanady. Óıtkeni eger mal ıesi tez habarlansa, barymtashylar aıdap ákelgen maldaryn soıyp, satyp... degen sıaqty shyǵynǵa ushyratady. Malyn izdep barýshylarǵa, ádette, rý, nemese aýyl basylary, araǵa túsýshi aǵaıyndardyń aldynda barymtashylardyń aıyp sharttaryn oryndaýǵa ýáde beredi de, qýǵynshylar maldaryn alyp qaıtady. Qazaqtyń «barymta qaıtys bolmaı, sóz aıtys bolmaıdy» deýi sodan.

Kepil bolǵan aralyq aǵaıyn, eki jaqtyń basyn tez qosyp, ózara tatýlastyrady. Sonda eki jaqtyń da daýyn arqalaýshylar bıler bolady.

Shoqannyń oıynsha, bıler el aldynda áziniń sheshendik talantymen tanylady. Osyndaı «talanttar» patsha úkimetiniń 1868 jylǵy shyǵarǵan zańynan keıin, bir bolys elde tórt-tórtten saılanatyn boldy. Jalpy bıler ústem tap ókilderi bolǵandyqtan «shtattan» keıin tipti kúsheıip, ár eldiń (rýdyń) qanaýshylary, baılary, bolystary bılerdi óz yrqyna kónetinderden ǵana taǵaıyndatqan. Mysaly, men týyp-ósken eldiń «Aqqusaq» atalatyn bolysyndaǵy eń kúshti ákim Torsan Tilemisov qaramaǵyndaǵy bolystyń tórt bıin (Músireptiń Botbaıy, Saǵyndyqtyń Júsibi, Qaıqynyń Erejebi, Dúısekeıdiń Myrzaqany) óz aýyldastarynan bekitken. Osyndaı jáıt bir talaı elde aýyldy sovettendirý jumysy kúsheıgenge deıin saqtaldy.

Qazaqtyń uǵymynda «bı istiń týrasyn aıtatyn jaqynyna tartpaıtyn ádil bolýǵa tıis. Al ádiletsizdik baıqalǵanda: «Týra bıde týǵan joq, týǵandy bıde ıman joq» deıdi. Mundaǵy «týǵan joq» degeni, jaqynyna tartpaı, «júz parad, «qol para» degenderge burylmaı, isti ádildikpen sheshedi degeni. Biraq osyndaı bıler men ákimderdiń kóbi «júz paraǵa», ıaǵnı jaqynyna tartpaı qoımaǵan. «Qol para» degeni alym. Qarsy jaqty alym berý arqyly tartý erte zamannan kele jatqan salt. Mysaly, ataqty Aqsaq Temir Horezmdi soǵyssyz qaratý úshin onyń hanyna úsh myń qoı para bergen. Ózge jaýlaryna da sóıtkeni bar. Mońǵol Shyńǵys han da osy ádisti qoldanyp, Horezm handyǵyn jaýlaýdan buryn, onyń saýdagerlerine para berý arqyly ishki syryn túgel bilip alǵan. Sibirdegi Kóshim handyǵy Ermak basqarǵan orys áskerimen soǵysyp jeńilgennen keıin, patsha ákimderi qolǵa túsken Mametquldy Moskva abaqtysyna qamaǵan. İsti qýyp barǵan inisi sol kezdegi orys patshasy tórtinshi Ivanǵa myń bulǵynnyń terisin paraǵa ótkizip, aǵasyn aman alyp qaıtqan desedi.

Patsha ókimetiniń «shen-shekpen» degen syltaýmen qazaqtyń handaryna, sultandaryna, bılerine beriletin ataqtar, onyń, kerisinshe olardyń patsha ákimderine jiberetin «syılyqtary» túgelimen paraǵa jatady.

XIX ǵasyrdyń orta kezinde Kókshetaý dýanynyń aǵa sultany bolǵan Zilqaranyń Álibek esimdi balasy qylmysty bolyp abaqtyǵa tússe, aǵasy Turlybek Peterbýrgqa barady da, «aq patshaǵa» jolyǵyp, sulýlyǵy súlikteı, meńsiz qyryq qara atty paraǵa ótkizip, inisin ıt-jekkenge aıdaýdan qutqaryp alady.

Paranyń ashyǵy da, jabyǵy da bar. Ashyǵy joǵaryda atalǵandaı bolsa, jabyǵyn qazaq «barmaq basty, kóz qysty» dep ataıdy. Paranyń bul túrin almaıtyn ákim ol kezde bolmaǵan sıaqty. Qazaqtyń «jaqsyǵa (ákimge) bara berme, para ber» deýi osydan shyqqan. Eń, aıaǵy «as-sý» atalatyn tamaq ta satýly. «Pysyq» dep ataǵan aýyldyń atqaminerlerin synaǵanda, Abaı olarǵa —

Óz úıińnen toıýǵa qolyń qysqa,
Qańǵyryp tamaq ańdyp júrsiń bosqa.
Bir asym et, bir aıaq qymyz bergen,
Dereý seni jumsaıdy bir jumysqa, —

dep ursady. Bizben zamandas Sultanmahmut Toraıǵyrov ataqty Shorman12 baıdyń úıinen altyn kesege quıǵan qymyzdy iship otyrǵandaǵy halin sýrettegende:

Tóńkerip tóńiregin qaraı berdim,
İshinde naqaq kózden jas bar ma dep.

«Ádil» degen bılerdiń ózi júz paraǵa burylmaı qoımaǵan. Oǵan qazaqtyń «qaryna (týǵanyna) tartpaǵannyń qary (qoly) synsyn» deıtin máteli kýá. Keı bı beıtarap bolǵansyǵanmen, jóppeldemege kelgende óz qyrtysyna (rýyna, atasyna, týǵanyna) tartady. Jalpy alǵanda qandaı da bolsyn zań qyzmetkeri ústemdik qurýshy taptyń quraly ekeni málim.

Qazaqtyń ejelgi rýshyldyq yntymaǵynyń tamyryna shabylǵan balta — patsha ókimetiniń otarshyldyq saıasaty. Ult pen ultty, halyq pen halyqty, rý men rýdy, aǵaıyn men aǵaıyndy arazdastyrý ádisin qoldanǵan bul saıasat, saılaýǵa, ıaǵnı aýyl arasynyń ákimshiligine talasýǵa túrtpek saldy da, oǵan qatynasatyndar eldi arazdastyryp byt-shyt qyldy. Talasýshylar, el bıligin qolyna alǵysy kelgen maldylar, Abaı tilimen aıtqanda: «Aram bolys ash bıler». Olar arazdasqan elde «ákeni bala ańdıtyn aǵany — ini» deıtin halge jetkizdi. Osy haldi kózimen kórgen Abaı sıaqty halyq qamyn oılaǵan adamdar boldy da: «Partıa, el ishi jaryldy» dep, eldi yntymaqqa keltirýge tyrysty. Biraq memlekettik saıasat olardan áldeqaıda kúshti shyǵyp, búlingen jaıǵa ıe bola almady. Sondyqtan Abaı onymen tynbaı qoǵam ómirindegi bul sıaqty jaǵymsyz jaılardy poezıalyq ótkir tilmen túıredi.

Baı alady kezinde, «kóp berem» dep,
«Jetpeı turǵan jerinde tek berem» dep,
Bı men bolys alady kúshin satyp,
«Men qazaqtan kegińdi áperem» dep.
Jarly alady: «qyzmetpen ótkerem» dep,
Elýbasy — shar salyp, lep berem» dep.
Jalańqaıa jat minez jaý alady,
Bermeı júrseń men seni jek kórem dep.
Dos alady, bermeseń bult berem dep,
Jaýyna qosylýǵa syrt berem dep.
Buzylǵan soń men ońaı tabylmaspyn,
Ne qylyp ońaılyqpen yrq berem dep.
Taǵy bir óleńinde Abaı:
Alys, jaqyn qazaqtyń bári qańǵyp,
Aıamaı birin-biri júr ǵoı ańdyp,
Mal men baqtyń keselin uıa buzar,
Parýardıgár jaratqan nesin jan qyp.
Ant iship kúnde bergen jany qursyn,
Aryn satyp tilengen maly qursyn.
Qysqa kúnde qyryq jerge qoıma qoıyp,
Qý tilmen qýlyq saýǵan tili qursyn,
Bir atqa júz qubylǵan, júzi kúıgir,
Óz úıinde shertingen pańy qursyn, —

deıdi.

Jaqsylyq áreketinen nátıje shyǵara almaǵan Abaı, aqyrynda «Kóńilim qaıtty dostan da, dushpannan da» deıdi de, «Molasyndaı baqsynyń jalǵyz qaldym naq shynym» dep toryǵady.

Sovettik dáýirde elimizdiń basqa halyqtary tárizdi qazaq halqy da marksızm-lenınızm negizinde óziniń ulttyq konstıtýsıasyn, ulttyq zań kodeksterin jasap, bılik jaıyndaǵy ata muralarymen qoshtasty. Sonymen qatar, jasy úlkendi, áıeldi, dosty, qonaqty syılaý, birlik, bereke izdeýi sıaqty biraz izgi salttaryn álgi kúnge deıin tutynyp keledi. Bular, adamdar arasyndaǵy sosıalısik qoǵamdyq qarym-qatynas negizine quraıtyn salttar bolyp tabylady.

Bereke, birlik jaıynda qazaqtyń halyqtyq qaǵıdasy (máteli) bylaı deıdi.

Baqyt, dáýlet kelerde yrys qonady,
Yntymaǵy eliniń durys bolady.
Aǵaıyn qoǵam bolady,
Biri «oǵan» bolsa, biri «buǵan» bolady.
Kóp bolyp qonaq_attandyrady,
Kóbeıip jaýǵa attanady.
Ul uqypty bolady,
Qyz qylyqty bolady.
Qatyn qamqor, kelin kóńildi bolady,
Jarshy jalaýger bolady, Iti úregen,
Jetekte maly júregen bolady.
Berekeli el osylaı sıpattalsa, berekesiz el týraly aıtary:
Baqyt, dáýlet keterde, yrys qashady,
Bireýine bireýi áýre jasaıdy.
Aǵaıyn araz bolady,
El tolǵan ókpe, naz bolady.
AT minse — jalaq,
Qatyny salaq bolady,
Uly uqypsyz,
Qyzy qylyqsyz,
Kelin kerenaý,
Jarshy jan kútkish bolady,
Iti úrmeıdi,
Jetekte maly júrmeıdi.

Osy qaǵıdalardy esinde berik saqtaǵan qarapaıym halyq, únemi bereke, birlikke tyrysady. Ár kezde halyqtyń shyrqyn buzatyndar qanaýshy tap ókilderi.

Qazaqtyń eldigi jaıly áńgimeni jınaqtaǵanda aıtarymyz: úlken rýlar, kishi rýlarǵa bólinedi. Mysaly, Kereı Ashamaıly, Abaqqa: Abaqtyń, kópshiligi Qytaı men Monǵolıada, Ashamaılynyń kópshiligi Sovet Odaǵynda: «kópshiligi» deıtinimiz, azshylyǵynyń aralas otyra beretinderi de bolady.

Keıde úlken rýlar men atalastardyń qonystary bir bolady. Al, kishi rýlardyń, ásirese, atalastardyń qonysy mindetti túrde tutas keledi.

Ár aýyl negizinde bir atanyń balasy bola tura, ishinde ózge, keıde alystaǵy atalar men rýlardan keletin «kirme» deıtinder de boldy. Olardy «qońsy» dep te atady. Mysaly, Jarylǵas aýylynda Arǵynnyń Tómesh rýynan kelgen (jıen eken) úsh úı bolýshy edi. Aýyldyń negizgi úıleri — «Atalyq». Atalyq pen Qońsy arasy urys-janjalda kórinedi. Atalyqtar — basym, Qońsylar — qorǵalanshaq. Degenmen, atalyqtar «Kórshi aqysy, táńiri aqysy» dese de «otty kóseı berseń óshedi, kórshini qýalaı berseń keshedi», «atalastyń aty ozǵansha, aýyldastyń taıy ozsyn» dep qońsyny syılaıdy.

«Aýyl» degende onyń kóp úılisi de, az úılisi de bolady. Ádettegi. aýyldar bes-on úıden aspasa, «han aýyly», «baı aýyly» deıtinderde úı sany jıyrma-otyzǵa jetti. Odan artyq úıli aýyl bolmady.

Han aýyly: tóre-qara bolyp ekige bólindi. Tóreler han tuqymdary, qaralar nemese qarashylar — qarapaıym qazaqtar. Qarashylar tórelerge táýeldi — tóleńgitterden, ıaǵnı soǵys kezinde jaý jaqtan qolǵa túsken tutqyn «quldardan» jáne tynyshtyq kezinde qojasynyń sharýasyn tegin baǵatyn jalshylardan quralady. Olardy tóreler sovettik dáýirge deıin qul sıaqty jumsady.

Qońsylar qazaqtyń han tuqymynan basqa baı nemese bı aýyldarynda da bolǵan. Mysaly, XIX ǵasyrdyń orta tusynda. «Qusmuryn» atalǵan dýannyń aǵa sultany bolǵan Estemestiń Eseneıiniń baı atalǵan aýylynda otyzdan astam úı bolatyn edi. Solardyń kópshiligi Sıban rýynan bola týra ishinde qalmaq, túrikmen, arǵyn, alshyn taǵy basqa kirmeler de bolǵan.

Qazaqtyń sovettik dáýirge deıingi eldik qurylysy osyndaı. Sovettik dáýirde, ásirese, aýyl sharýashylyǵy kolhozdanǵan kezde rý, ata urany degender qalyp, rýlar men rýlar, halyqtar men halyqtar aralasyp ketti; rýlyq dáýir bitip, sosıalısik birliktiń dáýiri bastaldy.

4. ÁLEÝMETTİK QAISHYLYQTAR

Adam balasynyń damýyna baılanysty taptyq qoǵam dáýren súre bastaǵanynan keıin qazaq qaýymy da «baı» jáne «kedeı» atanyp, ıaǵnı qanaýshylar men qanalýshylar bolyp eki tapqa bólindi. Mysaly, maly az kedeıler óziniń shaǵyn sharýasymen kún kóre almaıtyndyqtan maly kóp baılardyń sharýasyn baǵýǵa jaldanady. Olardyń aty — «jalshylar», orys termınimen aıtqanda — batrak. Onyń kedeıden aıyrmasy, kópshiligi jyl boıy baılardyń esiginde júredi. Aýylda baı az da, kedeı kóp. Sondyqtan aýyldan shyǵa almaıtyn kedeıler aılap, jyldap baı esiginde júrgen aqysyna toqty-torym sıaqty usaq maldar alyp, baılarǵa óte arzan aqyǵa jaldanady. Mundaılardyń tamaq pen kıimi baıdyń moınynda bolady. Baı olarǵa ózi kımeıtin eski-qusqylaryn kıgizip, ózderinen qalǵan as-sý qaldyqtaryn ishkizetin. Osyndaı haldi «Qarasha jel toqsan men sol bir-eki aı» degen óleńinde Abaı shyndyqpen, kórkem tilde sýrettep, kedeılerge:

Jalǵyz júr, jat jerge ket, mal taýyp kel, Malyń bolsa syılamaı tura almas el, — Esek artyn jýsan, da mal taýyp kel, Qolǵa juqpas, esh adam kemite almas, — dep kásipti baı esiginen emes, aýyldan shyǵa izdeýdi usynady. Sol aqyldy alǵan qazaq kedeıleri, jalshylary revolúsıadan burynǵy aýyldardan ketip, kásip izdep qalalarǵa, zavodtarǵa, fabrıkalarǵa, temir joldarǵa, munaıshylarǵa, balyqshylyqqa, taǵy sondaı jumystarǵa ketetinder ondap, júzdep, keıde myńdap sanalatyn bolǵan. Osylardan qazaqtyń alǵashqy jumysshy taby toptala bastaǵan.

XX ǵasyrdyń basynda birikken qazaq jumysshylary birtindep revolúsıalyq jumystarǵa aralasa bastady. Mysaly, 1905 jyly, burynǵy Aqmola ýezine qarasty Nildi zavodynyń jumysshylary kóterilis jasaǵanda, oǵan sondaǵy qazaq jumysshylary da qatynasyp, patsha ókimeti kóterilisti qan josa ǵyp basty. Tirilerin katorgaǵa aıdaǵanda, bulardyń ishinde qazaq jumysshylary da boldy. Tarıhta aty málim Ýgar (Muqataı) Jánibekov 1912 jyly Sibirdegi Lena oqıǵasyna qatynasyp, kóterilisten keıin atylý jazasyna buıyrylǵandardyń ishinde bolady. Biraq keıinnen bul úkim ómirlik qamaý jazasymen aýystyrylady da, ony tek Oktábr revolúsıasy ǵana tutqynnan azat etedi.

Qazaqtar Rossıaǵa baǵynǵannan keıin, qazaq baılary saýda-sattyq isterimen de aınalysyp, birer ǵasyrdyń ishinde qazaq baılarynyń arasynan aqshalylar, zavod pen fabrıka ıeleri shyǵa bastady. Mysaly, burynǵy Petropavl úıezinde Áltı Kákenov, Qostanaı úıezinde Minaıdar deıtin mıllıonerler bolǵan.

Keıbir baı qazaqtar eginshilikpen de shuǵyldanyp, júzdegen desátına egin ekken. Mysaly, Qostanaı úıezinde Sylaıyl Jamanshalov degen pomeshık boldy. Qazaq arasynan shyqqan mundaı pomeshıkter az bolmaǵan. Patsha ókimetine jaqqan keı qazaq baılaryna dvorán ataǵy, keń jáne qunarly egistik jerler berilgen. Osydan baryp, aýylda da taptyq jiktelýler kúsheıe tústi. Onymen birge qazaq jerine jer aýdarylyp kelgen revolúsıonerler arqyly marksısik ıdeıalar qazaq kedeıleri arasyna keńinen taraı bastaıdy. Osynyń arqasynda revolúsıalyq sana sezimi oıana bastaǵan qazaq eńbekshileri tek zavod, fabrıkalarda ǵana emes, sonymen qatar aýyldyq jerlerde de baılardyń ozbyrlyǵyna, zorlyq-zombylyǵyna qarsy ereýilge shyǵa bastaıdy.

Osy sıaqty taptyq kúres ulǵaıa kelip, 1916 jyly Amankeldi Imanov basqarǵan halyqtyq kóteriliske aınaldy da, aqyry Oktábr revolúsıasymen astasyp, qazaq dalasyna sovettik tý tigildi.

1920 jyldyń avgýst aıynda Qazaq Avtonomıalyq Sovettik Sosıalısik Respýblıkasyn qurý týraly Lenın men Kalının qol qoıǵan dekret jarıalandy. Bul dekret qazaq halqynyń kóp ǵasyrlyq tarıhynda birinshi ret óz aldyna ay tigip, erikti memleket bolǵanyn álemge pash etti. Biraq tap tartysy doǵarylǵan joq. Sovettik dáýirdiń alǵashqy jyldarynda aýyl baılary men feodaldary ókimet bıligin óz qolynda ustaý maqsatymen aýyldyq revkomdarǵa óz adamdaryn kirgizýge jantalasa tyrysty. Tap jaýlarynyń bul áreketine qarsy Sovet ókimeti de tıisti sharalar júrgizdi. Sovet ókimeti ornaǵan alǵashqy jyldardan bastap, aýyldy sovettendirý sharasy qolǵa alyndy da, revkomdarǵa kirgen qanaýshylar ókilderin az jylda buqara halyq ókilderimen aýystyrdy. Saıası basshylyq júrgizý úshin aýyldarda, bolystarda, aýdandarda Komýnıs partıasynyń uıalary, komıtetteri quryldy. Olar Túrkistan jaǵynda «Qosshylar odaǵy», Qazaqstannyń soltústigi jaıynda «Kedeıler komıteti» degen atpen uıymdastyryldy. Bul kezde jalshylar baılarǵa shartpen qyzmet atqaratyn. Sáken Seıfýllınniń «Eńbek sharty jalshylar qorǵany» degen poemasy osy kezde shyqty. Oǵan ilese Beıimbet Maılınniń, Qalmaqan Ábdiqadyrovtyń, Orynbek Bekovtiń, Eljas Bekenovtyń, Rahymjan Malabaevtyń, taǵy basqalardyń jalshylardy tap tartysyna shaqyratyn shyǵarmalary týdy.

1927 jyly jer bólisi týraly dekret shyǵyp, baılar ıemdenip kelgen egindik, shabyndyq jerler kedeıler men Batraqtarǵa úlestirildi. Kelesi 1928 jyly, arnaıy dekretpen qazaqtyń bes júz baıynyń mal-múlki kámpeskelendi.

Sóıtip, úkimet pen partıanyń 1929 jyldan bastap júrgizilgen, aýyldy kolhozdandyrý sharalarynyń arqasynda qazaq eli jańa sosıalısik qurylys jolyna belsene kiristi.

5. SHARÝASHYLYQ JAIY

Bizdiń arheolog jáne etnograf ǵalymdarymyz keıingi kezderde: Edil, Jaıyq, Amýdarıa, Syrdarıa, Shý, Talas ózenderi men Jetisý jerindegi ózender tóńireginen kóne zamanda qazylǵan aryqtardyń, egistik tanaptardyń izderin taýyp júr. Solarǵa qarap, kóshpeliler de olardyń ishinde qazaq ta erte zamannan eginshilikti kásip etken degen joramal jasaıdy. Bul ras ta bolar. Óıtkeni kórshiles Orta jáne Ortalyq Azıanyń, Sibirdiń, Qıyr Shyǵystyń otyryqshy elderimen qarym-qatynas jasaǵan keıbir qazaq rýlary solarǵa eliktep ózderi de eginshilikpen shuǵyldanýy múmkin. Buǵan keltirer dálelimiz Kereı rýynyń, quramynda «Taryshy» dep atalatyn bir tarmaǵynyń bolýy. Bulardy sol kóne zamanda tary egýdi kásip etkendikten «taryshy» dep ketse kerek. Taryshydan: Ysmaıl, odan Aqsary, Qursary týyp, bertinde birneshe bolys el bolǵan desedi. Ataqty Birjan sal Aqsarynyń alty balasynyń biri — Nuralynyń urpaǵy. Bir joramalda «Taryshy» — «taranshy» atalatyn uıǵyrlardan shyqpady ma eken? — degen joramal da bar. Óıtkeni «taranshy» da tary egýshiler degen uǵymnan shyqqan. Jalpy joramal bolmasa qazaq halqynyń, kóne zamandarda eginshilikpen shuǵyldanǵandyǵyn dáleldeıtin tıanaqty derekter az. Bertingi kezde Syrdarıa jáne Jetisý boıyn mekendegen qazaqtardyń eginshilikpen shuǵyldanǵany ras. Biraq muny búkil qazaqqa tán qasıet dep aıtý qıyn.

Kóshpelilerdiń, olardyń ishinde, qazaqtyń kóne zamannan bergi eń kóp ósirgen maly jáne tórt túlik maldyń ishindegi qasterlep, pir tutatyny jylqy. Qazaq ólkesine qaı kezde, qaı jaqtan saıahatshylar kelmesin, báriniń de aıtary osy.

Jylqy eń aldymen, sol jaýgershilik kóne zamannyń talabyna saı óte qundy mal retinde sanaldy. Sebebi ol kezde jaýdy qýyp jetýge nemese odan qashyp qutylýǵa jylqydan qolaıly mal bolmaǵan.

Atty ásker jaıaýdan basym bolǵan. Bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi Sibirde bolǵan bir soǵysta, Qytaıdyń soltústik batysyna qurylǵan Shúrshit (Djýrdjı) memleketiniń otyz myń jaıaý áskerine, gýndardyń bir myń salt atty áskeri tótep berip, aqyrynda olaryń byt-shytyn shyǵarǵan. Al búkil Orta jáne Ortalyq Azıany, Evropanyń teń jartysyna jýyǵyn basyp alǵan mońǵol Shyńǵys hannyń kúshi de, salt atty áskeri de kóp bolǵan; sondyqtan da jer kólemi bes Fransıadaı keń dalada qazaqtar atty áskerdiń jetkiliksizdiginen jaýdy bógep tura almasa kerek. Qazaqtardyń Shyńǵys joryǵyna tótep bere almaǵan ekinshi bir sebebi, Shyńǵys jaýlap alǵan elderinde óz qol astynda soǵysatyn ásker qosynyn jasaıtyn bolǵan. Osyndaı qosyndar qazaq dalasyn mekendegen kóshpeli rýlardan da jasalsa kerek. Soǵan bir dálel, qazaqtyń keıingi usaq rýlarynda «ýán», túmek» jáne «sherý» degen esimderdiń bolýy: Ýán (van) — , túmeni — korpýs, sherý — front (maıdan) maǵynasynda.

Bul jerde eskerte ketetin bir jaı otyryqshylar atqa oń jaǵynan, kóshpeliler sol jaǵynan minedi. Onyń sebebin iri qulaqty Qurtaıdyń Muqyshy degen kisiden suraǵanda:

— Endi qalaı? — dedi maǵan. Bul jaýgershilikten qalǵan salt. Ol kezde atqa qonǵan adamnyń oń qoly bos bolý kerek. Sebebi ol barlyq qarýdy osy qolymen ustaıdy ǵoı. Al sol jaqtan mingende oń qol bos bolady. Oń jaqtan mingende qarýdy tez jumsaýǵa yńǵaısyz, oń qol bos bolmaıdy.

Sol sıaqty kóne zamandarda jylqy malyn áskerı qarasyn (sanyn) kóbeıtý retinde de jıi paıdalanyp keldi. Mysaly, shabýylshylar jaýǵa qarasyn kóbeıtip kórsetý úshin aldaryna jylqy malyn salyp aıdaǵan da, shań kótergen; qorǵanǵandar bul shańdy qalyń qolǵa joryp, odan qashqan; osy tásildi saqtar, qypshaqtar sıaqty kóshpeliler de, mońǵol Shyńǵys han da, Aqsaq temir de qoldanǵan; arǵy jaǵyn bylaı qoıǵanda, Torǵaı dalasynda, 1916 jyldyń kóterilisin basqarǵan Amankeldi Imanov ta keıde osyndaı áskerı aıla-tásilderdi qoldanǵan. Jylqy kóship-qonýǵa da tózimdi, ári yńǵaıly, qysy-jazy aıaǵynan jaıylady, onyń azyǵy (jemi, shóbi) ózge haıýandardan áldeqaıda asyl. Sol sebepti onyń eti de, súti de densaýlyqqa shıpaly ekeni erte kezden-aq belgili. Jylqy baqqan halyq onyń osy qasıetin is júzinde ańǵaryp, úıinde jylqy eti joq syrqat adamdar jylqy soıǵan úılerden emge suraǵanyn kózimiz kórdi; qazaqtyń uǵymynda, «jylqy eti jaqpaǵan aýrý adam óledi». Kókirek aýrýlardyń (ókpe týberkýlezi) kóbi qymyz iship saýyǵyp ketken. Mysaly, sondaı aýrýǵa shaldyqqan orystyń ataqty jazýshysy Lev Tolstoı kezinde Bashqurtstandaǵy Shafronovqa qymyz kýrortyna baryp, dertinen aıyqqan. Osyndaı mysaldar tolyp jatyr. Qazir Sovet Odaǵynda kókirek aýrýyn qymyzben emdeıtin áldeneshe kýrort bar.

Qaı maldyń qandaı jerde ósetinin qazaq fólklory baıandap beredi. Mysaly, qazaq óleń-jyrlarynda «Jylqymdy aıdap saldym qalyń qaýǵa» degeni beker aıtylmaǵan. Jylqy, betegeli, kódeli, seleýli, qaýdandy jerde jaqsy ósken. Qazaq dalasynyń batysynda Muǵajar taýynan bastalyp, Saryarqany qýalaı otyratyn aıaǵy Batys Sibirge tireletin keń ólkede jylqy maly kóp ósirilgen.

Aqqoshqar Saıdalynyń zamanynda
Bir kólden qyryq myń jylqy sýarypty, —

degen óleńder sol kezde týǵan. Shoqan Ýálıhanov qazirgi Qaraǵandy oblysynyń Shet aýdanynda turǵan Azna deıtin bir baıda on alty myń jylqy baryn kórdim deıdi. Bir myńnan on myńǵa deıin eretin jylqylar Arqadaǵy baılarda kóp bolǵan.

Jylqy etiniń ózine tán bir ereksheligi sol, ony qansha jeseń de kúpti bolmaısyń, tez sińedi; sorpasynyń betine shyqqan maıy, qandaı sýyq bolsa da qatpaı, tek tobarsyp qana turady, qymyzyn qansha ishseń de sińe beredi: týa sala sheshesi ólgen sábıdi jylqynyń ashymaǵan sútimen asyraıdy, qazaq uǵymynda ol «adamnyń sútimen birdeı». Qymyz óz betimen ashıdy, sondyqtan da, ıslam dininiń shartymen oraza ustaǵan adam aýyz ashý úshin eń aldymen otqa tımegen: túz, kepken jemis sıaqtylardan dám tatady, nemese azdap qymyz ishedi.

Jylqy tamaǵynyń mundaı erekshe bolýy qazaq uǵymynda jylqynyń oty men sýyna baılanysty. Jylqy kez kelgen shópti jemeıdi, ıiskep, tańdap jeıdi. Basqa mal túligi jaıylǵan jerge, basqa maldyń, aýzy tıgen shópke jylqy jolamaıdy, ózge mal soraptaı beretin ylaı sýdy ol tatpaıdy, jylqy sýdyń tunyq, taza jerinen ishedi. XIX ǵasyrda aqyn Saramen aıtysqan Birjan saldyń:

Belgili qaz moıyndy qara kókpin,
Tunyqtan júzip ishpeı qanbaıtuǵyn, —

deýi jylqy malynyń sol bir ereksheligin kórsetedi.

Jylqy terisinen jasalǵan ydys ta tózimdi keledi. Onyń qylynan shıratqan jip pen arqan da berik. Qazaqtyń «er moınynda qyl arqan shirimeıdi» deýi osydan.

Al jylqy malynyń denesine jara túskende, ol jeri qurttasa, sol qurttar teriden ótip, etine jetkende birden óledi de, domalap túsedi. Ózge haıýannyń jarasy óıtpeıdi, mysaly, «basqa» «aıyr tuıaqty» maldardyń qurt túsken jerin der kezinde emdemese, qurt ishine túsip, ólip ketetini bolady.

Jylqy malyn denesine qarap, qazaq «qazanat» jáne «qara etti» dep ekige bóledi. Qazanaty maıdy syrtyna jınaıtyndar, al qara ettisi onyń kerisinshe maıdy ishine jınaıdy, qazanat júriske shydamdy, eti tez arymaıdy, qaıta tez semiredi, eti dámdi, qazysy qalyń, ishi maıly keledi.

Sondyqtan múmkindigi bar qazaq jylqynyń qazanatty tuqymyn maldanýǵa tyrysady.

Jylqyny qazaq arǵymaq jáne jaby dep ekige bólek Qazaqta arǵymaqty joǵary baǵalaıdy. Óleńderinde jaqsy atty «arǵymaqtan týǵan qazanat» dep, «arǵymaq attyń belgisi — aryǵan saıyn tyń jortar, artymda júgim qylar dep», «qara arǵymaq arysa — qarǵa adym jer muń qylar» dep arǵymaq jylqyny maqtaýy sodan.

Biraq arǵymaq kóshpeli eldiń paıdalanýyna qolaısyz, sondyqtan qazaqtyń atamzamannan ósiretin jylqysy «qazaqy» atalatyn — jaby. Qazaqtyń tájirıbesinde, qazaqy jylqy kóshpeli turmystyń bar jaǵdaıyna da tózimdi, kóliktik jaǵynan da shydamdy, eti de, súti de asyl.

Arǵy túbi «mońǵoldyq» atalatyn boıy alasalaý keletin qazaqy jylqylar, bertin kele asyldandyrylyp, denesi iri, tózimdi, myqty bola bastady. Qazaqy jylqylardyń eń maqtaýly túrleri: júırik pen jorǵa.

Salt minýge jorǵadan jáıli kólik joq. Buǵan: «Jorǵa mingen joldasynan aırylady, kóp jasaǵan qurdasynan aıyrylady» degen maqal dálel bola alady. Sózge sheber, aıtysta aldyrmaıtyn kisini de «jorǵa» desedi.

Júırik — júrisi ushqyr, jeńil, sıdam jylqylardyń tańdaýlysy. Ol qýsa jetetin qashsa qutylatyn soǵys jáne basqadaı jaǵdaılarda kerek. Sondyqtan da qazaq «er qanaty at» dep tegin aıtpaǵan. Kóshpeli elderden, "onyń ishinde qazaqtan shyqqan ataqty batyrlardyń jan serigi tulpary» (ushqyr, júırik, eń shydamdy maǵynasynda), ıaǵnı bir-bir aty bolǵan. Mysaly, ertedegi grekterde — Pegas, orystarda Konek-Gorbýnok, arabta Ǵalıdiń dúldúli, Azerbaıjanda Kór-uǵlynyń Ǵıraty, qazaqta Qobylandynyń Taıbýryly, Alpamystyń Baıshubary, taǵy basqalar bolǵan. Bular ertegi, ańyzdarda, batyrlar jyrynda qustan da ushqyr bolyp (Taıbýryl) sıpattalady.

Kóshpeli elderdiń batyrlary minetin tulparlardy beınelegendeı, beıne, otyryqshy elderde kezdespeıdi. Mysaly, ataqty «Ilıada» jyrynda batyrdy «at úıretkish», «at baptaýshy» degen sıaqty jalpylama sıpattaýmen óte shyǵady. Al Qobylandynyń Taıbýrylyn, Alpamystyń Baıshubaryn, Qambardyń Qaraqasqasyn sıpattaýdaı teńeý otyryqshy elderdiń eposynda joq. Soǵys kezinde atqa bul gúlderdiń qolbasshylary ǵana mingen de, ózgeleri jaıaý soǵysqan. Salt attylar olardy jeńe bergen. Mysaly, Syrdarıaǵa deıin toqtaýsyz kelgen Aleksandr Makedonskııdiń jaıaý áskeriniń betin eń alǵash Orta Azıanyń (saqtar men massaǵattardyń) salt atty áskeri toıtarǵan.

Jylqy úıir-úıir bolyp jaıylatyn mal. Bir úıirde besten jıyrmaǵa deıin bıe ne baıtal bolady. Qulyndamaıtyn bıeni «bedeý» deıdi. Bedeý — miniske tózimdi keledi.

Bir úıir jylqyǵa bir aıǵyr jiberedi. Úıirge jańa jiberilgen jas aıǵyrdy sáýirik deıdi.

Sáýirikti kóbeıtpes úshin, qazaq erkek jylqylardyń kóbin taı, qunan kezinde kestiredi. Kestirilgen jylqyny «aqta at» deıdi. Qyzǵanshaq aıǵyrlar attardy da úıirine jolatpaıdy. Qazaqta «jaqsy aıǵyrdyń úıirin at jaqtaıdy» degen maqal bar, onysy «jaqsy adamnyń mańyna ózgeler úıirilimpaz keledi» degen maǵynada aıtylady. «Kisinegen aıǵyrdyń úıirin kór, shirengen jigittiń úıin kór» deý sózi men isi dál kelý maǵynasyndaǵy maqal. «At bolatyn taı saıaqqa17 úıir, adam bolatyn bala qonaqqa úıir» deıdi qazaq. «Saıaq júrseń taıaq jeısiń» degen maqal, «elden bólek júrseń» degen maǵynada aıtylady.

Jylqyny ózge mal túliginen artyq kórip, qasterleıtin qazaq adamǵa tán qylyqtardyń bir talaıyn jylqynyń júris-turysymen, túr-sıpatymen, t. b. salystyrady. Mysaly, «Attyǵa erem dep jaıaýdyń tańy18 jyrtylady» degen maqal kúsh kelmeıtin iske jarmasatyn adamdar jaıynda aıtylady. — «Taı — atqa, at muratqa jetkizedi» deý, «ornynda bar ońalar, ornynda joq joǵalar» maǵynasynda aıtylady. «Taıdaı tebisý» — tatý esý maǵynasynda.

Jylqy qulyn kúninde «saqaý» deıtin aýrýǵa jıi ushyraıdy. Budan ol tamaǵynyń bezi isinip, enesin eme almaıtyn halǵa jetedi; qunan kúninde «sút» tisteri túsip, berik tister shyǵady; muny «tiseý» dep ataıdy. Al eski daýlaryn umytpaı, qaıtalaıtyn adamdar jaıynda: «qulyndaǵy saqaýyn, qunandaǵy tiseýin qopardy» degen osydan shyqqan bolý kerek. Qazaq kegin qýmaıtyn enjar, dármensiz adamdy «jaýyrdy jaba toqıdy» deıdi, «jaýyr» — attyń arqasyna er-toqymynan túsetin jara. Osyndaı teńeýler qazaqtyń aýyz ádebıetinde óte kóp kezdesedi.

Qazaqtyń jylqymen qatar ustaǵan maly — túıe. Kóne zamannan bergi saıahatshylar muny da kóp aıtady. Qazaqta «túıeli baı qonady sortańdy alyp» dep bastalatyn óleń bar. Bulaı deýdiń sebebi, ertedegi túıeli baılar sýy tuzdy kólderdiń, teńizderdiń, ózenderdiń boılaryna ósimdigi ashshy sortań jerlerge qonady. Mysaly, qazirgi Aqtóbe oblysynyń sortańdy, shaqatty jerinde, ótken ǵasyrda Qara esimdi baı bolyp, oǵan «otyz soqyr» atalǵan túıe tabyny bitken. «Soqyr deıtini esebinen jańylmaý úshin, árbir júzinshi túıeniń sol jaq kózin shyǵarady eken. Sondaı soqyrlar, Qarada otyz bolǵan, ıaǵnı úsh myń túıesi bolǵan.

Túıe — júk kóligi. Kóshpelilerdiń, olardyń ishinde kachnýtyı, ǵasyrlar boıy kóbinese júgin kótergen mal osy túıe. Onyń ishinde eń tózimdisi, ári myqtysy jalǵyz órkeshti — nar. Qazaqtyń «nar jolynda júk qalmaıdy» deýi sodan.

Ataqty aqyn Ybyraı Sandybaev óziniń qartaıǵan kezinde shyǵarǵan áni dep aıtylatyn óleńde: «qara býra qartaıyp jar basyna shókken kún» dep sıpattaıdy. «Qara nar júk kótermes bel ketken soń» degen óleń de nar-túıeniń kúshtiligin kórsetedi. Túıe jolǵa da shydamdy. Onyń jeıtin ashylarynyń ishinde tuz da bar. Shólge jolaýshylaǵan qazaq túıesine bir qorjyn tuz artsa, túıe ony bir aıdaı azyq qyp, sodan basqa túk tatpaýǵa shydaıdy desedi.

Ashshy shópten túıeniń eń táýir kóretini sasyr men jantaq. Sasyr qoımaljyń tuz sıaqty ýdaı ashshy ósimdik, sony aýzymen oryp ap, kóbigin burqyrata shaınaǵanda, qalaısha ashyrqanbaıtyn haıýan ekenine qaıran qalasyń. Jantaq odan da beter. Ol da ýdaı ashshy shep. Túbiri jýan, butaqtary kóp, ár butaǵyna júzdegen tiken bitetin bul ósimdikti, túıe túbirimen julyp ap, aýzyn toltyra shaınaǵanda, ótkirligi ınedeı myńdaǵan tikenniń urtyna, tiline qadalmaýy, qadalsa túıeniń aýyrsynbaýyna eriksiz tańdanasyń qoregi osyndaı bolǵan túıeniń súti de asyl. Odan ashytatyn qyshqyltym ishimdikti, Batys Qazaqstan jaǵynda «shubat», Túrkistan jaǵynda «qymyran» dep ataıdy. «Qyrsyqqanda qymyran irıdi» degen maqal osydan alynsa kerek. Ǵylymnyń dáleldeýinshe shubattyń dárilik qasıeti qymyzdan da artyq sanalady.

Túıeniń etiń bul túlikti baqpaıtyn el jeńdi jemeıdi, baǵatyndary oǵan qumar. Túıeniń túbiti men shýdalary qymbat sanalady: túbitten ıirip toqyǵan kıim, eń jyly, eń tózimdi bolady; shýdadan jip, arqan esedi.

Shýda jipten baý taqqan jeıdeń qursyn,
Sary maıdan dámetken keýdeń qursyn,
Qalyńdyqpen oınaýǵa barǵanyńda,
Qarsy almaıtyn aldyńnan jeńgeń qursyn, —

deıtin qaljyń óleńdegi shýda osy.

Kóshpelilerdiń, olardyń ishinde qazaqtyń myńdaǵan jyldar boıyna berik, senimdi kóligi bolyp kelgen túıe, sovettik dáýirde qazaq dalasyna alǵash ornaǵan zavodtardyń, fabrıkalar men shahtalardyń bólshekterin tasydy. Sonyń bir epızody — «Túıemen tasylǵan zavod» degen atpen «Ómir mektebiniń»19 ekinshi kitabyna kirdi. «Túrksıb» temir jolynyń shpaldary men relsterin, basqa da saımandaryn qurylys boıynsha alǵash túıe jetkizdi. Sol túıe áli de sharýashylyqtyń arhıvine tapsyrylmaı, qumaıtty, shóleıtti ólkelerdiń senimdi kóligi bolyp keledi.

Qoı da kóshpeli elderdiń erte zamannan maldanǵan túliginiń biri. Ol ári kıim, ári tamaq. Kıim degende, onyń júninen ertedegi kóshpeli halyqqa terisi qymbat bolady. Óıtkeni qys, kúz aılarynda jyly kıim kerek. Oǵan ılegen qoı terisinen tigilgen tonnan qolaıly kıim tabylmaıdy. Sondyqtan da «Toǵyz qabat torqadan toqtyshaqtyń terisi artyq» degen qamal tegin aıtylmaǵan. Negizinde qoıdyń azyqtyq jáne kıimdik paıdasy, jylqy jáne túıe túlikterinen artyq. Onymen birge qoı maly kóship-qoný kezderinde uzaq jol júristerine shydamdy keledi. Jem-shópti onshama talǵamaıdy. Tipti ashshyly ósimdigi kóp qumdar men shólderde de qoıdyń terip jeıtin azyǵy kegi.

Eshki de sondaı. Qoı men eshki kóne zamannan beri birge jaıylyp, birge jýsap keledi. Qoıdy otty-sýly jerge eshkiniń serkesi bastaıdy. «Aıshyq múıiz aq serke qoıdy bastar, qypsha beldi jigitter toıdy bastar» degen óleńdegi el basqaratyn erkekti «serke» dep ataý da osydan shyqqan. Muzdaqty jyly bolmasa, eshki kóringen butanyń basyn shalyp, qystan aman shyǵa beredi. «Eshki ólmes» atalatyn taýlar men adyrlar qazaqtyń keń dalasynyń qaı jerinen bolsa da kezdese beredi.

Eshki men qoıdyń sútinen uıytqan aıran da, qaınatqan qurt pen irimshik te qazaqtyń súıikti asy. Jalpy qazaq halqy iri qara men qoı, eshki sútinen alýan túrli dámdi taǵamdar jasaı bilgen.

«Eti jeńil, sorpasy asyl, tez toraltady» dep syrqatynan aıyǵa bastaǵan adamdy qazaq eshki etimen tamaqtandyrady. Ot sharpyǵan adamnyń denesindegi kúldiregen jara tez jazylý úshin ony eshkiniń erigen toń maıyna malynǵan shúberekpen oraıdy. Bul kúıgen jerdiń sýyn tez soryp, jaraly jerge tez eń beredi. Eshkiniń túbitinen eń jaqsy sháli toqylady, onyń qylshyǵynan esilgen jip pen arqan, jylqy qylynan sońǵy eń berigi sanalady. «Angor eshkisi» dep atalatyn asyl tuqymdy eshkilerdiń júni óte qundy bolǵandyqtan, bizdiń sovettik Qazaqstanda olar myńdap ósiriledi.

Mal sharýashylyǵyndaǵy taǵy bir túlik — sıyr. Ertedegi kóshpeli qazaqtar sıyrdy ete az maldanǵan sıaqty. Qobyzda tartylyp oınalatyn «Tarǵyl buqa» atty erteden kele jatqan tamasha kúı baryn bilemiz. Onyń qysqasha mazmuny mynadaı: bir kezde qazaq elin jaý shaýyp, mal-janyn túgel aıdap ketkende, áldebir saıda uıyqtaǵan buqa qalyp qoıady. Oıana sala aýyldy izdegen buqany uıaly qasqyrlar qamaıdy. Solarǵa aldyrmaı alysqan buqanyń únin kóz aldyna elestetken bireý kúı shyǵarǵan. Ertede estigen bul kúıdi, ókinishke oraı, keıingi kezderi eshbir repertýardan esitpeı júrmiz. Tegi joǵalyp ketken sıaqty. Alaıda erte zamanda belgisiz bir kúıshiniń osy bir shyǵarmasyna qaraǵanda sıyr maly da qazaq arasynda erte zamannan kele jatqan tórt túliktiń biri bolǵanǵa uqsaıdy.

Biraq sıyr maly kóship-qonýdyń talabyna saı kelmeı, otyryqshylyq jaǵdaıǵa beıim bolǵandyqtan, qazaqtar qonystanyp, eginshilikpen shuǵyldana bastaǵan kezde ǵana orys bazarynyń yqpalymen jyldan-jylǵa kóbeıe bergen. Qazaqtardy beıbit jolmen baǵyndyrǵysy kelgen Rossıa ákimderi qazaq dalasynyń orystarmen shektesken shekaralyq «eldi mekenderinde «menevoı dvor» («aıyrbas qorasy») degen atpen saýda oryndaryn ashqan. Olar, mysaly, Orynbor, Troısk, Qyzyljar (Petropavl), Omby, Semeı, Óskemen, keıinirek Aqtóbe, Yrǵyz, Atbasar, Taıynsha, Qoıandy, Shý boıynda ashylǵan. «Aıyrbas qorasy» deıtinderde alǵashqy kezde qazaq aýyldarynan satýǵa ákelingen maldar, patshalyq Rossıanyń, jeńil ónerkásibiniń buıymdaryna aıyrbastalǵan. Mysaly, bir kóılektik shyttyń quny bir qoı bolǵan. Alǵashqyda mal ataýlynyń bári de osylaı aıyrbastalyp, aqsha saýdasy keıinirek shyqty. Sóıtip, qazaqtyń da aqshaly saýdagerleri paıda boldy. 1912 jyldyń bazar qorytyndysy jasalǵanda, Aqmola úıeziniń qazaq saýdagerleri maldan jáne maldyń shıki zattaryn satýdan 63 mıllıon somnyń, Orynbor bazarynda jún-jurqanyń ózinen 1 mıllıon 778 myń somnyń saýdasyn júrgizgen. Osy saýdanyń eń kóbi — sıyr...

Sıyr malynyń sondaı pýl bolýyna-qaramaı, qazaq bul túlikke mensinbegen, kemsingen kózben qarap keldi. Oǵan: qylyǵy oǵash adamdy «sıyrmysyń!» dep sógýi, «sý sıyrdan, sıyr sýdan jerıdi» deýi, qonaqqa sıyr etin asyp berýdi qorlaý dep túsinýi, taǵy taǵylardy jatqyzýǵa bolady.

Sharýasyna sıyr maly qosylyp, ony maldanǵan qazaqtar «jartylaı kóshpeli» atalatyn turmysqa qaraı oıysa bastady, ıaǵnı qys aılarynda qora-qopsylary bar qolaıly mekenderge qystap, jaz aılarynda qystaýdan uzamaı kóshetin boldy. Kúz aılarynda maldyń qysqy azyǵyna shóp daıarlady. Mundaı turmys qurýshylar Qazaqstannyń barlyq jerlerinde de oryn aldy. Olar negizinen mal azyǵyna qolaıly shebi shúıgin, sýy mol, ózen kólderdiń jaǵasynda, ásirese «óleń» qaýlap ósetin jerdi qonystanady. Qazaqtyń «óleńdi jerde ógiz semiredi, ólimdi jerde molda semiredi» degen maqaly osyǵan baılanysty aıtylsa kerek.

Al tórt túlik maldyń qaısysy qaı jerlerde basym esedi degenge kelsek, qazaqtyń jer jaǵdaıyna, aýa raıyna baılanysty qoıdyń kóp ósetin aımaǵy qazirgi Taldyqorǵan, Almaty, Jambyl, Shymkent, Qyzylorda oblystary. Bul jerlerde revolúsıadan buryn jeke sharýa ústemdik qurǵan kezde 20 — 25 myń qoıy bar baılar jıi kezdesken. Jylqy — «Arqa» atalatyn qyrattyń teriskeı jaǵynda Muǵajardan Altaıǵa deıin, munda da jylqylary bir myńnan jıyrma, otyz myńǵa jetetin baılar kóp boldy. Saýda jasaý maqsatynda bolmas.a, óz sharýashylyǵy úshin sıyr malyı tabyndap ósiretin baılar bolǵan emes, óıtkeni sıyrdy qysta asyraý qıyn. Túıesi eki-úsh myńnan asqan baılar biren-sarandap sortań jerlerde kezdespese, jalpy qazaq túıe malyn kóship-qonýǵa ǵana shaǵyndap ustaǵanymen kóptep ósirgen emes. Sortańsyz jerdegiler «eskiniń kózi» dep túıeni bes-onnan artyq esirmeıtin.

Qaı túlik bolsa da qys kúnderi qardy sýsyn qylady. Jaz aılarynda ózendi, bulaq, taý saǵalaryn nemese sırek kezdesetin tushshy kólderdi jaılaıdy.

Burynǵy kóshpeli qazaqtar «myńǵyrǵan baı» atalǵysy kelip mal túlikterin asyldandyrýǵa, sapasyn jaqsartýǵa salaq qarap, tek sanyn ǵana kóbeıte bergen. Sondyqtan da bertin kele otyryqshy elderdiń asyl tuqymdy maldaryna qyzyǵa qarap, endi maldy asyldandyrýǵa da nazar aýdaratyn boldy.

Endi osy tórt túlik maldy baǵyp-kútýshiler jaıynda qysqasha toqtala keteıik. Qazaqta eń qadyrly baqtashy — jylqyshy. Olar birneshe adamnan quralady. Jylqyshylardyń bastyǵy baıdyń ne inisi, ne balasy degendeı, et jaqyndarynyń biri bolady. Jylqyshylardyń qazaq uǵymynda «myrza baqtashylar» dep atalýy sondyqtan bolsa kerek. Olar tańdaǵan atqa minip, tańdaǵan semizdi soıyp jeıdi.

Jylqyshynyń qosy «Myrza qosy» atalyp, mal ıeleri odan baryp et jep júredi. Qysy-jazy ómirin qos mańynda etkizetin jylqyshylar ara-tura kir-qońymyzdy jýǵyzyp, er-toqym keptiremiz degende syltaýratyp jylqysyn baqqan aýyldarǵa qonyp qaıtady. Kedeıler biren-saran jylqysyn baılardyń úıirine qosady da, jalshy jylqyshylar kóbinese olardy tegin baǵady.

Jylqyshylar jyl boıy derlik, ásirese, qys aılarynda qos mańynda bolady. Qos aýyldan qashyq, shóbi shúıgin, otty, sýly jerge tigiledi. Qazaqstannyń jylqyny kóbirek ustaıtyn soltústiginde qys aılarynda boran-shashyn jıi bolyp turady. Aıaz qatty, keıde 40 — 50 gradýsqa deıin barady.

Jylqy tebindep, ıaǵnı qalyń qardy tuıaǵymen qazyp, astyńǵy shóbin terip jeıdi. Ol aıaz ben boranǵa da tózimdi keledi. Keıde qystygúni jańbyr jaýyp, kóktaıǵaq bolǵanda ǵana jylqy tuıaǵy tebinge batpaı qalady. Mundaı kezde býaz bıelerdiń «ish tastaýy» ıaǵnı qulyn tastaýy jıi kezdesedi. Jem-shóptiń tapshylyǵynan mal ashtan qyryla bastaıdy. Qys uzaqqa sozylyp, kóktemgi shóp jaı shyǵady. Mundaı apattyń atyn «jut» dep ataıdy. Jut bolǵan jyldarda baılar malynan ada bolyp qalady. Qazaqtyń «baı bir juttyq, batyr bir oqtyq» deýi osydan. Jalshylyq tarıhynda jutaý kóp bolǵan. Mysaly, sońǵy júz jylda «Taqyr qoıan», «dońyz», «ulý» atanǵan úlken juttar búkil qazaq dalasyna jaıylǵan.

Qoı da jyl táýligine óz aıaǵymen jaıylatyn mal. Sondyqtan qoıdy kóp ósiretin baılar qumaıtty, taýly jerdi mekendeıtin edi. Olar jaz bulaqty, qarly taýlardy jaılap, qysqa qaraı qar az túsetin qumdarǵa ketedi. Osylaı údere keshýden jazy-qysy tynbandy. Baıdyń, qoıyn qoıshylar, jalshylar baqqan. Olar ádette, týǵan-týysqandardan emes, jat-jaradan bolady. Qoıshy eńbeginiń óte aýyr ekendigin aqyn Kenen Ázirbaev óziniń qoıshylarǵa arnalǵan óleńinde:

Qoıshyǵa kúzettegi tań atpaıdy,
Baqqanda uzap ketip kún batpaıdy,
Tanıtyn eńbegińdi bir adam joq
Bel sheship kúni-túni bir jatpaıdy, —

dep sıpattaıdy.

Qoıy az kedeıler qoldaryndaǵy azyn-aýlaq qoılaryn qosyp, olardy kezektesip baǵatyn bolǵan. Muny «kezek» dep ataǵan. Mundaı kezekten qandaı da bolsyn sebeptermen qalý qorlyqpen teń dep sanalatyn. Muny XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Ortalyq Qazaqstanda bolǵan Sandybaıdyń Ybyraıy (1851 — 1932) men Álimbaıdyń Doskeıi (1850 — 1946) deıtin aqyndardyń arasynda bolǵan aıtystan baıqaýǵa bolady. Máselen,

Ybyraı:

Ár jerde júrgen jerim jıyn boldy,
Qoıym ólip kóńilime túıin boldy,
Elý qoıdan bes saýlyq qalmaǵan soń
Kezekten qalý aqynǵa qıyn boldy, —

deıdi.

Qazaqta «kezekke kirmeı, esepke kirmeısiń» deý osydan týǵan.

Eginsiz jerde sıyr baǵýdy tilemeıdi, óriske ózi ketip, mezgilinde aýylǵa ózi qaıtady. Bir ǵajaby qasqyrǵa sıyr maly berispeıdi. Birme-birge kelgende bir sıyr, bir qasqyrǵa aldyrmaıdy. Uıalas qasqyrlar kelse, sıyrlar usaq tólderin ortaǵa alady da, úlkenderi múıizderin tóseı aınala qorǵan jasap, qasqyrlardy jolatpaıdy. Qys aılarynda sıyr tek qorada ǵana kútiledi. Sondyqtan basqa maldarǵa qaraǵanda ol kútimdi kóbirek kerek etedi.

Dinge senetin qazaqtar ár túlik maldyń mıfologıalyq kıesi bar degenge nanady. Mysaly: jylqyda Qambar ata, túıede Oısyl qara, qoıda Shopan ata, sıyrda Zeńgi baba. Maldardyń osyndaı qudaısymaqtarynyń árqaısysy óz túligine árdaıym qamqorlyq jasaıdy-mys delinedi. Malshylardyń qazaqsha jalpy aty baqtashy, jeke túlikterdi baǵatyndar jylqyshy, túıeshi, sıyrshy, qoıshy dep bólinedi. Qoıshyny «shopan» dep ataý bertinde shyqqan tárizdi.

Endigi jerde qazaq halqynyń tórt túlik maldy jasyna, erkek-urǵashylaryna qaraı olardy qalaı ataıtynyna toqtalaıyq. Mysaly, jylqy malynyń, teli qulyn dep atalady. Bir jáne bir jarym jastaǵy júni túleıtin qulyndy — jabaǵy, eki jasqa shyqqanda — taı, úshinshi jasta — qunan, tórtinshi jasta — dónen, odan ári besti delinedi. Al bestilerdiń erkegin — sáýirik, urǵashysyn baıtal deıdi. Odan ári baıtal bıege aınalady da, qulyndamaıtyn baıtal bedeý delinedi. Qulyndap júrip toqtap qalǵan bıe qysyraq atalady. Qazaq baıtaldarǵa qosyp qysyraqtan bólek úıir jasaıdy. Jylqysy kóp iri baılar sán kórip qysyraq úıirin qara, kók, tory t. b. bir tústen qurastyrady. Mundaı jylqy úıirlerin óleńge qosyp ta aıtady. Mysaly, «úıiri qysyraqtyń maqpal qara» dep bastalatyn óleń, bar. Al, kestirilgen sáýirik — at, eseıip kestirilgen aıǵyrdy «azban» deıdi.

Alǵash qulyndaǵan baıtaldy qýlyq («qýlyq qulyn jandy» degen mátel sonan bolar) dep ataıdy. Qazaq ádette jylqynyń urǵashylaryna tán keıbir jaılardy áıelderge tán qasıettermen salystyryp otyrady. Mysaly, jańaǵy máteldi jas bosanǵan bala jandy áıelge qatysty aıtsa: «Qulyndaǵan bıeden, qudyqtaǵy sý artylmaıdy», dep jańa bosanǵan áıeldiń suıyq asqa (sorpa-sý, shaı t. b.) qumar bolatyndyǵy jaıynda aıtady. Sondaı-aq, áıelge kemsitip qaraıtyn kertartpa zamanda «baıtal shaýyp báıge almaıdy» degen de maqal qaldyrǵan. Buǵan qarama-qarsy keıinnen: «Baıtal nege báıge almas júırik bolsa» degen óleń de shyqqan. XVIII ǵasyrda Abylaı hannyń «qanatty qara baıtal» atanǵan tulpary bolǵan. Tóńiregi 150 shaqyrymdyq Býrabaı taýyn sol ǵana aınalyp shyǵypty-mys degen qaýeset bar. Ústimizdegi ǵasyrda Jetisý elinde de báıge bermeıtin «kók baıtal» atalǵan júırik boldy.

Soltústik Qazaqstanda, túıeni maldanatyn baılar biren-saran ǵana bolǵandyǵyn joǵaryda aıtyp kettik. Qazir ol elde túıe maly tipti joq, sondyqtan túıe túliginiń ataýlaryn az bilem. Degenmen, estýimshe, bul túliktiń: bir órkeshtisi: «nar», eki órkeshtisi «aıyr» túıe, solardyń arasynan (býdannan) shyqqan tutas órkeshtisin «qospaq» dep úshke bólinedi. Bir jastaǵy tóli — bota, eki jastaǵysy — taılaq, úsh jasarynyń erkegi — býyrshyn, odan ári urǵashylary — ingen, erkegi — býra, nardyń urǵashysy — úlek.

Qoıdyń tóli — qozy. Qoılar kóktemsiz tóldemes úshin, qoshqarǵa kúz aılarynda kúıek baılaıdy. Qys týatyn qoıshylar «aramza» atalady. Ol júdeýbas bolady. «Aramzanyń quıryǵy bir-aq tutam» (kishkene maǵynasynda) degen maqal sodan. Toqty bolǵan aramza — kóbdik. Mezgilinen keshirek týǵany kórpesh nemese kópeı. Balaǵa at qoıǵanda «Qozy», «Kórpesh», nemese Qozy-Kórpesh altyny sodan. Jarty jastaǵy qozy — marqa («marqaıǵan», ıaǵnı ósip-jetilgen degen uǵym osydan týǵan), bir jasta «toqty» delinedi. Ádette, qazaq soıymdyqqa pishtirilgen erkek toqtyny ustaıdy, «erkek toqty qurmaldyq» deýi sodan. Al erkek toqtylardyń tańdaýlysyn tuqymǵa saqtaıdy, urǵashy toqtyny soımaıdy. Eki jasqa kelgen erkek qoıdyń aty — isek. Jasyna jetpeı qartaıǵan adamǵa «jaman qoı iseginde qartaıady» dep kúletini osydan. Urǵashy qoı — tusaq, qozdaǵany — saýlyq, qozdamaǵany «tý qoı» dep atalady. Tuqymdyqqa jibergen erkek qoı — qoshqar. onyń da kestirilgeni — azban.

Qoshqar qazaqtyń jaqsy keretin maly, sondyqtan da ony adam atyna qosady: Qoshqar, Qoshqarbaı, Baıqoshqar, Aqqoshqar t. b. degen esim qazaqta kóp. Ataqty aqyn Nartaı Begejanov Qyzylorda oblysyndaǵy dańqty kúrishshi Ybyraı Jaqaev jaıynda:

Aǵasyn, ala taýda asqardaı-aq,
Tóbesin san bıiktiń basqandaı-aq, —

deı kelip óleń aıaǵyn:

Kózime sonadaıdan shalynasyń,
Myń qoıdyń ishindegi qoshqardaı-aq, —

dep bitiredi. Saýlyqty kemitip, qoshqardy kótermelep sóılegende, qazaq «saýlyqtyń jasy úlken, qoshqardyń basy úlken» deıdi.

Eshkiniń tóli — laq, bir jasqa tolǵan, kestirilgen erkeginiń aty — serke, urǵashysy — týsha, kestirilgen erkegi — serke, kestirilmegeni — teke, urǵashysy — eshki.

Mal túlikteriniń túr-túsine qarap, qazaq tolyp jatqan ataýlar aıtady. Bir óleńde «bolmaıdy sıyr jıren, jylqy tarǵyl» deıdi. Sıyrdyń jıren tústisin qyzyl sıyr deıdi. Aq jylqyny «boz» deıdi. Sıyrdaǵy «qońyr» tús, jylqyda «qarager», jylqynyń «qońyr» atalatyny qara-kók tús.

Qazaq maldyń ústine minip kele jatyp qulaǵanda: «túıe — shýdasyn, jylqy — jalyn, sıyr — múıizin tóseıdi» deıdi. Ol «túıe men jylqydan denesi aýyrmaı qulaıdy, sıyrdan aýyrady» degeni.

Endi qazaqtyń maldy emdeý jaıyna qysqasha toqtala keteıik: sovettik dáýirge deıin qazaq elinde mal dárigeri bolǵan joq. Biraq, aýyrǵan maldy qazaq emsiz qaldyrǵan emes. Pyshaqpen qan alý arqyly emdeıtin adamdy qazaq otashy» deıdi. Mundaı otashylar jamandat isigin pyshaqpen tilip, jara ishine saqar (siltili shóp) men buıyrǵyn (jýsannyń tyrbıǵan ashshy tuqymy) shóbiniń úgindisin sebetin edi de, aýyrǵan jylqy ólmeı, isigi oıylyp túsip qalatyn. 1932 jyly Soltústik Qazaqstanǵa osy indet kelip, keıbireýler aýyrǵan jylqyny atyp tastap jatqanda, eski otashy Orazaquly Byqas jańaǵy atalǵan emdi qoldaný arqyly jylqyny aman saqtap qalǵanyn kózimiz kórdi.

«Mańqa» atalatyn aýrý tıgen jylqyny da otashylar jamandat emin qoldanyp, tanaýyna ystyq sý quıyp, aman lyp qalady.

«Túınek» aýrýynan maldyń shegi túıiledi. Qazaq emshileri kórikpen úrleý arqyly osy túıindi de túzep jiberetin.

«Aıaǵyna qan tústi» (aqsaý) dep atalatyn aýrý baıqalǵanda jylqynyń tańdaıynan qan alady, al aqsaý turalaýdan bolsa, onyń turasyn jonady. Tura tabanǵa ósetin múıizgek. Qazaqtyń álsiregen maldy «turalap qaldy» deýi osydan.

«Shytyr» deıtin japyraqty shóp bolady. Ony túıe men bir maly jese, ishi keýip, ólip qalady. Óltirmeý sharasy qaı: tórt aıaǵyn tańyp tastap, kepken qarynnyń syrtynan jýan bizben piskilese, ishtegi gaz shyǵady da, mal ońalyp ketedi. İshi kepken túıeni jetektep jeldiredi, sonda jel shyǵyp, ishi basylady.

Sıyr «sap» (aýsyldyń aıaqtan bolatyn aýyr túri) aýrýyna shaldyqqanda qozǵala almaı qalady. Qazaq emshileri sortań sazdy qaınatyp, ony ystyq kúıinde aıaǵyna oraıdy nemese ystyq qaramaı quıǵan.

«Qatpa» (ishten bolatyn aýrý) bolǵan túıeniń aýzyna kórgish salady da, kómeıine ystyq sary maı, nemese munaı suıyǵyn quıady. Odan da jazylyp ketedi.

Qoıda «topalań» deıtin indet bar. Oǵan halyq emi qonbaıdy. Bul dert ertede qoı malyna qyrǵıdaı tıip, qyryp ketetin de, halyqty kúızeliske ushyratyp otyratyn. Qazaqtyń «topalań tıgir» degen qarǵysy osydan qalǵan.

Qazaqtyń soıýǵa eń qolaıly túligi — qoı. Eń aldymen maldy jısań qoıdy jyı, maıy ketpes sharadan», «qoıdyń súti qorǵasyn, qoıdy sókken ońbasyn» degen maqal-mátelder osyǵan baılanysty aıtylady. Qoıdyń súti de a;uǵymdy bolady. Qoıdy, ádette, kógendep, ne qosaqtap i aýady. Kógen ár qoıdyń basyna iletin tuzaq. Qozylar da kógendeledi. Qosaq dep qoılardyń moıyndaryna uzyn arqannyń kúrmelgen, tuzaq sıaqty jip sheńberin kıgizýdi aıtady. Arqan jipterdiń kóbisi qoı júninen esiledi. Kıiz úılerdiń túńiligin qazaq qatqyl júnnen basady. Bıazy jún kıiz basýǵa qolaısyz. Sol sıaqty júnnen kıimdik jáne tósenishtik órmekter toqylady. Teri-tersegi de jyly kıim bolady.

Sıyrdyń jas tólinde (buzaý, tana, baspaq) «aınalshyq» degen dert bar. Olaı aýyrǵan mal sendelip ottamaı, turǵan jerinde aınala beredi. Qazaq ony judyryqpen qulaqqa qatty soǵý arqyly jazady, sonda eseńgirep qalǵan tól, azdan keıin shóp jep, sý ishe bastaıdy. Qazaqtyń typ-tıysh bir haldi «qulaqqa urǵan tanadaı» deýi sodan.

Maldy emdeýdiń býdan basqa da halyqtyq san túri bar. Olardyń bárin bul arada túgel ataýdyń qajeti joq. Jalpy alǵanda kóshpeli aýyldar maldy erekshe qadirlegen. Sondyqtan da, amandasqan adamdar «mal-jan aman ba?» dep, maldy jannyń (adamnyń) aldyna sala sóıleıdi.

Sý máselesi. Qazaq dalasynyń tabıǵaty otqa mol, keıbir jeri sýǵa tapshy. «Ot» degeni «shóp». Maldyń shop jeýin qazaq «ottaý» deıdi. Bos nemese teris sóz aıtatyn adamdardy da qazaq «bul ne ottap otyr» deıdi. Onysy adamdy adamǵa emes, haıýanǵa teńegeni. Al sýsyz jerlerde qystygúni jaýǵan qardyń izin qýalaıtyndar áli de bar. Mysaly, jerleri otty, sýly keletin Jetisý aımaǵyndaǵy elder jazǵytury qary ketken, ári aýasy qońyr jaı, shybyn-shirkeı joq taý jotalaryn jaılaıdy da, qysqa qaraı qar túse bastaǵanda, odan qashqalaqtap, tómenge jyljı beredi. Al shóldi, shóleıtti jerlerdegi malshylar qys boıy qar sýyn barynsha paıdalanyp, jazǵytury qar kete bastaǵanda qary bar jerlerdi qýalaı kóshedi de, jazǵy jaılaýyna shyǵady. Olardyń qys túse bastaǵannan qar ketkenge deıingi maldarynyń da, ózderiniń de sýsyndary qardyń sýy bolady.

Kishi júzge qarasty qazaq aýyldary XVIII ǵasyrdyń basynda Jaıyq pen Edildiń arasyn panalady. Sonda, jaýdan ǵana emes, jut pen shóleıtten de qashty. «Aqtaban shubyryndy» jyldary Syr boıy qazaqtarynyń Arqaǵa, odan ári Batys Sibirge aýǵanyna Jońǵar handyǵynyń shapqynshylyǵynan yǵysqandyǵynan ǵana emes, Soltústiktiń mol sýyna jetýge tyrysqandyǵy sebep boldy.

Sýdy qazaq kól, ózen, bulaqtardan paıdalanýmen ǵana shektelmeı qudyqtar qazý arqyly da alyp otyrdy,

Qazaq jeriniń shóldi jáne shóleıtti jerlerinde qudyq qazý erekshe sheberlikti qajet etedi. Mundaı qudyqtar óte kóp. Ásirese, bular Sary, Qara, Qyzyl qum belesteriniń en boılarynda kóp kezdesedi. Biraq sýdyń shyǵý tereńdigi, bárinde birdeı emes. Mysaly, Batys Qazaqstandaǵy Narynda qum astynyń sýy tereń bolmaıdy. Tipti qulan sıaqty ańdar qumdy oıpatty jerlerdiń sýyn tuıaǵymen tarpyp shyǵarǵan degen sóz bar.

Ádette, qazylǵan qudyqtar kómilip (opyrylyp) qalmas úshin olardyń ishin sekseýil sıaqty tez shirimeıtin qatqyl aǵashpen eredi. Onyń atyn «shegendeý» deıdi. Keıbir derekterge qaraǵanda, mundaı shegendegen qudyq júzdegen jyldarǵa shydaıtyn kórinedi. Shóldiń qaı jerinde qandaı qudyq baryn jaqsy biletin jol kórsetýshi adamdar bolady. Eldiń kóshin solar bastap, sýy bar qudyqty aına qatesiz tabady. Arǵy jaǵyn bylaı qoıǵanda, 1918 jyly aq Kolchaktan Túrkistandaǵy qyzyldarǵa qashqan Sáken Seıfýllındi Sapalaı deıtin jol kórsetýshi bastap, Betpaq dalanyń keń shelindegi qudyqtardy tabý arqyly aman etkizgen.

Qazaqtyń shól dalalarynda kóshpeliler, qazaq rýlary myńdaǵan jyldar boıy qazǵan qudyqtar, júzdep, myńdap sanalady. Solardyń arasynda óte sheber shegendelgenderi jáne tereń qazylǵandyǵy Kaspıı teńiziniń kúngeı-shyǵysyn alyp jatqan Mańqystaý jarty aralynda.

Mańqystaý — «Myńqystaý» sózinen shyqqan eken dep te aıtady. Olaı deıtini XVII — XVIII ǵasyrda Alataý men Syr boıynan bosyp barǵan Kishi júz rýlary, ásirese adaılar Mańqystaý jarty aralynda mekendeıtin otyryqshy túrikpenderdi yǵystyryp, «Myńqystaý» mekenin basyp qalǵan eken desedi.

Adaılar men túrikpenderdiń qonysqa talasý janjaldary sovettik dáýirdiń alǵashqy jyldaryna deıin sozylǵan. Bul jóninde aıtylatyn tolyp jatqan jyrlar, áńgimeler solardyń kýási sıaqty. Ústirt jaılaýynyń soltústigindegi tereń saıdyń20 jaǵasynda «Shopan-ata» deıtin myńdaǵan adamdardyń qabiri bar. «Osylar túrikpen men adaı soǵysqanda ólgender eken», — desedi jergilikti qarıalar.

Mazarlary, ǵımarattary kóp Mańqystaý túbeginde kóp aıtylatyn ertegi, jyr, áńgime ańyzdardyń biri qudyqtar jaıynda. Mańqystaý boıynsha úsh myńǵa tarta qudyq bar desedi. Solardyń birazy kúni búginge deıin paıdaǵa asyp keledi.

Mańqystaýdaǵy Sam, Ústirt, Bozashy jaılaýlarynda qudyq óte kóp kezdesedi, Bulardaǵy tereń qudyqtardyń aty — «shymyraý» (ony basqa jerlerde shyńyraý dep te ataıdy).

Shyńyraýdyń tereńdigi júz, júz elý qulashqa deıin barady. «Qulash» — ólshem aty, bul adamnyń eki jaqqa sozǵan qoldarynyń uzyndyq mólsheri. Bul shamasy bir jarym metrdeı, sonda 150 qulash eki júz metrdeı tereńdik bolǵany.

Qudyqty munshama tereń qazýǵa múmkindik beretin sol qudyq qazylatyn jerdiń bet jaǵynan bastalyp, tereńine deıin baratyn rakýshechnık deıtin qyrtystyń bolýy. Munyń negizi bor men teńiz haıýandarynyń jentektelgen súıekterinen quralady. Bul «bor tasyn» aramen de, kúrekpen de nemese basqa temir saımandarmen kesip alýǵa bolady.. Sonymen qatar otqa da, sýǵa da, jelge de ete shydamdy. Keıingi kezde bor tas kirpishterinen záýlim úıler, saraılar qalanyp júr. Qýdyq qazýshylar bor tastyń osy sıpattaryn paıdalana bilgen.

Kóne zamanda, árbir sheberliktiń ózine tán «kıesi» bar dep túsingen halyq qudyq qazýshylardyń da sondaı qasıeti bar dep oılaǵan. Olar ádette saıań jerdiń betine esken shebine, ne butasyna qarap, jer astyndaǵy sýdyń qanshalyqty tereńdikte jatqanyń onyń ashshy ne tushshy ekeniń kóbinese múltiksiz boljaıdy.

Odan da keremeti, bir saıdyń boıyndaǵy birneshe jerdeı qazylatyn shyńyraýlardyń astyn úńgirlep, ózara jalǵastyryp, sý mólsherleriniń deńgeıin birdeı etip qoıady.

Bul, árıne, qaıran qalarlyq is. Qazirgi ǵylym júzinde mundaı úńgirlerdi ınjenerlik eseppen aldyn ala jobalap, sonan keıin qazar edi. Qudyq qazýshylarda ondaı bilim joq. Olardyń súıenetini qara dúrsin tájirıbe. Sondaı mólshermen bir emes birneshe shyńyraýdyń astyn tutastyrady!

Mańqystaý túbegindegi sheber qudyq qazýshylardyń árbir qulashqa alatyn aqylary bir tusaq. Sonymen tereń shyńyraýlar qazý úshin olar júzge taqaý, nemese júzden astam tusaq alýlary múmkin. Mundaı aqyny búkil el bólip tóleıdi. Sondyqtan mundaı shyńyraýlar barshaǵa ortaq múlik.

Shyńyraýdyń sýlaryn tartý qyzyq: qudyqtyń erneýinen eki jerden aınalyp turatyn shyǵar (dońǵalaq) ornatady Al sý tartatyn «qaýǵa» keń ydysty kóbinese túıeniń moınaǵynan (moıyn terisinen) jasaıdy. Oǵan shamasy bir tonnadaı sý erkin sıady. Keıde túıeniń, jylqynyń, sıyrdyń tutas terilerinen tigilgen qaýǵalarǵa odan da mol sý syıady.

Qaýǵanyń aýzyna maıysqaq aǵashtan, ıá, temirden sheńber salady. Eki jaǵyna myqty «qulaq» ornatady. Solarǵa qudyqtyń tereńdigine qa.raı, qyl arqan taǵady da, shyǵyr arqyly shyńyraýǵa túsiredi. Qaýǵa toldy-aý degen shaqta qos arqannyń ústińgi jaq ushyn eki túıeniń moınyna baılap, eki jaqqa qaraı aıdaıdy. Qaýǵa sýdan shyǵa aýyrlap, keıde túıelerdiń kúshi jetpeı de qalady. Sol kezde ıeleri baqyrta aıdap, taıaq batqan túıeler aldyńǵy aıaqtaryn búgip jiberip tartady. Eki túıeniń áli kelmeı de keıde arqanǵa olardy eki-ekiden parlap jegedi.

Tysqa shyǵarylǵan qaýǵanyń sýyn, sol arada bortastan jasalǵan «naýa» dep atalatyn úlken astaýǵa qotarady. Keı naýalardan júzdegen jylqy, myńdaǵan qoıdyń sýsyny qanyp shyǵady.

Sońǵy sóz «keriz» týraly. Bul Irannyń «qaraz» degen sózinen alynǵan. Onyń máni tómendegideı: jazyq jerge jetpeıtin taý basyndaǵy bulaqtyń sýyn sarqý úshin sol aradan qýdyq qazady da, oǵan jınalǵan sýlardy jyra arqyly tómenge túsiredi. Osy ádispen qudyqtardyń sýymen mal jaıylymyń egistik jerlerdi sýǵaryp otyrady. Al Keıde mundaı taý bulaqtarynyń sýyn jer astynan qazylǵan úńgirler arqyly qulatady. Bul ádisterdi de kóshpeli qazaqtar ertede paıdalanǵanǵa uqsaıdy. Óıtkeni osy sıaqty sý aǵyzý júıeleriniń silemderin Qarataý, Ulytaý sıaqty taýlardan áli de kórýge bolady. Otyryqshy shyǵys elderi (Iran, Úndistan, taǵy basqalary). «Qaraz» ádisimen bizden jıyrma-otyz ǵasyr buryn shuǵyldanǵan. Qazaq halqynyń kóshpeli kezinde sý tabý tásili de osylaı júzege asyrylǵan.

Búkil Sovet Odaǵynda, onyń ishinde Qazaqstanda sý máselesin retke, tártipke keltirýdi sovettik dáýir sheshti. Ózenderdi bógeý arqyly sońǵy jyldary Qazaqstanda Buqtyrma, Qapshaǵaı, Esil, Shardara sıaqty teńizder jasaldy. Sýy tapshy sanalatyn Esil ózeniniń «Aıýtas» atalatyn tusynan sońǵy jyldar bógelgen sý, qazir Soltústik Qazaqstan, Kókshetaý, Omby, Qorǵan oblystarynyń sýǵa tapshy birneshe kolhozdary men sovhozdaryn sýǵa molyqtyryp, «Jamanshubar» sıaqty shóleıt jerlerine s\ qubyrlaryn júrgizý arqyly sýmen qamtamasyz etýde.

Sońǵy biraz jylda Sibirdiń ataqty ózeni Ertis Semeı men Pavlodar arasynan bógelip, kóterilgen sý, qazir Qaraǵandyǵa jetti. Endi az jyl ishinde ol kanal Jezqazǵanǵa jetedi de, osy aımaqtardaǵy aýdandardyń óndiris oryndaryn sýmen qamtamasyz etedi.

Qazirgi kúnderde odan áldeqaıda zor is josparlanyn. Sibirdiń eń zor ózeniniń biri Obtyń sýy «Torǵaı oıpaty» atalatyn saımen Aral teńizine qulamaq. Aralǵa bet buǵan Ob sýy jolshybaı Qazaqstannyń eki oblysy — Torǵaı men Aqtóbe oblystarynyń birneshe shóleıt aýdandaryn sýlandyrady. Sóıtip, sýǵa qanǵan bul aýdandardyń mal jaıylymy da, egistik tanaptary da meılinshe keńı túsedi.

6. AŃSHYLYǴY

Kóshpeli elderdiń tirshiligine kóz salsań, malshylyq pen ańshylyq egiz týǵanǵa uqsaıdy. Áıtse de eń aldymen ańshylyq paıda bolǵan. Sebebi úı haıýandarynyń ózderi, alǵashynda taǵy haıýandar bolǵany málim. Adamzat eń alǵash ret solardy aýlap, tirideı ustaǵandaryn qolǵa úıretken de, úırenbegenderin aýlap, paıdalanýyn doǵarmaǵan. Myltyq shyqqanǵa deıin ańshylardyń qoldanatyn tásili qapysyn taýyp ustaý: kóne zamannyń osyndaı bir ádisi aran.

Aran. Ańdardy ustaý úshin taý arasynan eni tar qorshaý jasap olardyń jan-jaǵyna ań kirgennen keıin sheginip shyǵa almaıtyndaı ótkir istik qadalar ornatady. Munan keıin ańdardy aıdap kelip osy qorshaýǵa engizedi. Oǵan kirgen ańdar, haıýandar keıin shegine bere álgi istikke túırelip, qozǵala almaı turyp qalady. Osy kezde ańshylar olardy ońaı soǵyp alady. Tasqa qashalyp jazylǵan osyndaı ańshylyqtan qalǵan tańba-sýretterdiń kene zamandar dan bizge jetkeni az emes.

Ańdardy aýlaýdyń taǵy bir ádisi — qys kezinde qamys tyń basyn qyrqyp, muz betinde soıaýyn qaldyrý. Mundaı ádiske qoıan arandaǵysh keletin sıaqty. Qazaqtyń «erdi namys, qoıandy qamys óltiredi» deýi sodan. Bul ádis qazirge deıin qoldanylady.

Taǵy bir kóne ádis. Ańdar júretin jerlerge tor, ay, qaqpan qurý. Máselen, balyq aýlaý úshin onyń júretin jolyna aý qurylady. Sonymen qatar balyqty súzip aýlaý ádisi de bar. Ol úshin aýdyń bir shetine, ıaǵnı tómengi jaǵyna tas, temir nemese sol sıaqty aýyr nárseler baılanady da, eki jaq qanatyn qaıyqpen ilgeri súıreıdi. Aýdyń qanattaryna qaqtyqqan balyqtar osharylyp baryp, onyń orta tusyndaǵy «abaq» deıtin tarlaý qýysyna kiredi. Oǵan kirý ońaı da, shyǵý múlde múmkin emes. Qazirgi abaqtarǵa tonnalaǵan balyq sıady.

Aýmen ustaǵan balyqtardy ýaqytsha qamaıtyn qamys qorshaýdy «súzek» deıdi. Osyǵan baılanysty aıtylǵan Qoshqarbaıuly Shashýbaıdyń «Qasqyrmen aıtys» degen óleńinde jalǵyz atyn jaryp jegen qasqyrdy aqyn qaqpanǵa túsirip alady da, ekeýi kinálasady. Sonda Shashýbaı qasqyrǵa:

Kúnde súzekiden balyq jeısiń,
Qaıdaǵy semizderin alyp jeısiń.
Balyqtyń óne boıy tolǵan qyltań,
Anturǵan-aý, qaqalmaı ne ǵyp jeısiń?!.. —

deıdi.

Qazaqtyń ańshylyq ónerinde kóne zamannan kúni búginge deıin eń kóp qoldanylatyn ádisi — ıt júgirtip, qus salý,

Eń aldymen ıt týraly. Qazaq uǵymynda: «ıt jeti yrystyń bireýi». «Itti tepken yrysty tebedi», «Iesin syılaǵannyń ıtine súıek sal», ıaǵnı tamaqtandyr, t. b. aıtylady. Itti bulaı qadirleý mal sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn kóshpeli elde qajet-aq. Óıtkeni ıt — adamnyń úıde de, túzde de senimdi serigi. Sondyqtan «ıtti ıesimen qınasyn» degen. Al «Aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy» degen maqal ár ıt óz aýylynda kúshti degen jáne basqa da astarly uǵymdy bildirgen.

Ittiń erkegi — tóbet nemese arlan, urǵashysy — qanshyq, birge týǵany — uıalas. Kishkenesin kúshik deıdi.

Qazaqtar asyraıtyn ıtter tuqym jaǵynan «dúregeı», «tazy» bolyp ekige bólinedi: dúregeıi úı kúzetedi, tazysy ańǵa qosatyn júırikter. Dúregeıdiń erkegin «baraq» deıdi.

Olardyń keıbiri qasqyrǵa qotannan qoı bermeıtiń alysa ketse, jeńetin myqty bolady. Sondyqtan «Baraq» esimdi handarda, batyrlarda bolǵan.

Men kórgen aýyldarda: Áshimniń «Saryqasqasy», Temnıs, «Kóksholaǵy», Saqqudaqtyń, «Surkıigi» deıtin qasqyr alatyn ıtter boldy. Ondaı ıtter Qazaqstannyń ár jerinen kezdesedi. Men Soltústik Qazaqstannyń qazirgi Presnov aýdanynda Taıkettiń Súleımeni deıtin ańshynyń seksen qasqyr alǵan «Saryqasqasyn» kórdim. Osy jolbarys túlǵaly ıt, keıde ańǵary aýyp ketip, qasqyrdy óz betimen de alatyn edi.

Tazylar kúshti bolmaıdy, biraq deneleri sıdam, aryq, jeńil, júırik ári ójet keledi. Olar qýsa jetedi de, qashsa qutylady. Qoıan, túlki sıaqty usaq ańdardy olar qutqarmaıdy. Aqtóbeniń Yrǵyz aýdanynda «júz túlki aldy» degen tazyny kórgenim bar. Qasqyr alatyn tazy kem de kem, biraq sırek te bolsa kezdesedi. Shyǵys Qazaqstannyń Marqakól aýdanynda bir qoıshynyń uıalas tazysy aıýlar, jatatyn úńgirlerge baryp, qýalaǵan aıýdy tisteı qashyp, qaqpaqyldaı kezekpe-kezek tistelep, jasyrynǵan myltyqty ıesine qaraı alyp baratyn bolǵan. Biz, bir top jazýshy 1959 jyly barǵanǵa deıin sol ańshy osy ádispen jetpiske jaqyn aıý atyp alǵan. Al meniń kózimshe atqan bireýiniń terisin ol maǵan syılady.

Jaqsy ıtter týraly qazaqta ertegi, ańyzdar kóp. Qazaqtyń uǵymynda eń jaqsy ıt — qumaı. Halyq ańyzynda ony ıtten emes, «at-ala-qaz» deıtin qara-ala qustyń jumyrtqasynan shyǵypty-mys, — deıdi. Ol qus qasqyr men aıýdyń eski apandaryn nemese taýdyń úńgirlerin mekendeıdi. Jumyrtqalaryn da sonda salady-mys jáne kóp emes, ekeý-aq. Sonyń bireýinen kúshik shyǵady eken. Qaısysynan shyǵaryn bilse, enesi ony ýyz kúıinde jaryp tastaıdy. Eger jara almasa, qabyrshyqtan shyqqan kúshik kózin asha salysymen-aq ańǵa umtylady. Ári júırik, ári kúshti bolǵandyqtan arystan, jolbarystan bastap almaıtyn aqy qalmaıdy-mys. Osyndaı ańyz, ertegi túrinde qıaldan týǵan «ıttiń» atyn «Qumaı» dep ataıdy.

Ittiń jaqsylaryn qadirlen otyryp, úrýden basqa paıdasy joqtaryna: «ıt úredi, kerýen júredi» dese, qylyǵy, minezi jaman kisini «ıt» dep, nemese «ıtti kúshigim deseń — aýzyńdy jalaıdy», «ıt qutyrsa — ıesin qabady», ıaǵnı óshikken, jaýlasqan bireýge «ólse ıt terisi, ólmese qoı terisi», turmys aýyrtpalyǵyna shydamdy, kómpis adamdy «ıt jandy adam» dep túrlishe astarly maǵynada da maqal-mátelder aıtady.

Qazaqtar barlyq haıýanattardy «adal» jáne «aram» dep ekige bóledi. Adaly — shóppen, jemmen qorektenetinderi, ıaǵnı basqa tiri jándikterdi jemeıtinderi, al aramy — tiri jándikterdi óltirip, etpen qorektenetinderi, ıaǵnı «qan isherler». Bulardy, ádette «jyrtqysh ańdar» «jyrtqysh qustar» dep ataıdy.

Sol sıaqty árbir halyqtyń ózderiniń pir tutatyń ańyz etetin jyrtqysh qustary bolady. Bizdiń qazaqtardyń mundaı ańyz etetin qustarynyń biri — bıdaıyq. Ertegi, ańyz boıynsha bódeneden bastap aqqýǵa deıin bıdaıyqtyń, ilmeıtin qusy bolmaıdy. Biraq, shyn máninde bul qus tabıǵatta bolǵan emes.

Osyndaı ańyzǵa aınalǵan qustardyń eń zory da, eń kúshtisi de eki basty samuryq. Dúnıede munyń kúshi jetpeıtin eshbir jan-janýar joq dep sanalady. Sondyqtan patshalar, korólder ony táj-taǵynyń qorǵaýshysy kórip, onyń sýretin «gerb» atalatyn memlekettik belgilerine salǵan. Rossıanyń sońǵy patshasy II Nıkolaıdyń da gerbi — eki basty samuryq. Arǵy tegi Iran elinen shyqqan samuryq týraly ertegiler qazaqta da kegi.

Endi tabıǵatta bar, ózimiz biletin qyran qustarǵa keleıik.

Qustardyń ishinde qazaq halqy qadirleıtini — búrkit. Qazaqtardyń aıtýynsha, azýly ańda arystan ǵana eki kúshikten artyq tappaıdy. Sondaı-aq qasıetti atalatyn qus aqqý men jyrtqysh qus búrkit qana ekiden artyq jumyrtqalamaıdy. Búrkit uıasyn, eń bıik aǵashtyń, basyna, taý shyńdarynyń eń bıik tóbesine, jel men aıazdyń eń kúshti ótine salady. Sondyqtan da búrkittiń balapandary jumyrtqa kúıinde de, jumyrtqany jaryp shyqqannan keıingi balapan kúıinde de jelge, ystyq pen sýyqqa shynyǵyp somdalyp ósedi. Orman men taýdaǵy uıadan alynǵan bala búrkit túlkige túsýge taıynbaıdy dep qazaq qusbegileri ádette búrkittiń eresegin emes, ushar shaqta balapanyn uıadan alýdy durys kóredi. Taý búrkiti qazaq úshin baǵalyraq. Ol qyraǵy da, ójet te, alǵyr da. Sondyqtan eń alǵyr búrkitti qazaq «taýdyń aqıyǵy» dep ataıdy. «Qaraqus» tektes búrkittiń túsi qarasur keledi. Halyq ony «qaraqus qaıyrǵanmen búrkit bolmas» dep, ájýalaıdy. Búrkittiń kóbi qoıan, qarsaq, borsyq, túlki sıaqty usaq ańdarǵa túsedi. Al qasqyr, aıý, buǵy sıaqty iri ańdarǵa túsetinderi de bolady degen áńgime bar. Sonda olardy toqtatýǵa áli kelmeı bara jatsa, bir aıaǵymen kez kelgen zatqa, aǵashqa jarmasady eken. Munda da myqty ańdar búrkittiń denesin bólip áketetin jaılary da kezdesetin kórinedi. Ádette, alar ańyn kórgen búrkit áýeli aspanǵa shyrqaı, kóteriledi de, alatyn jemine joǵarydan tómen qaraı túıiledi. Quıylyp túsken búrkit ańdy bir aıaǵymen bastan, ekinshi aıaqpen saýyrynan qaıqaıta búrip, typyr etkizbeıdi. Keıde, qapylysta tegeýirini (tuıaqtary) qasqyrdyń nemese túlkiniń aýzyna túsip, shaınalyp qalatyn shaqtary da bolady.

Ańdar da búrkitke ońaılyqpen aldyra qoımaıdy. Olar ormannyń, taýdyń qýysy sıaqty tasaǵa panalaýǵa tyrysady. Qazaqtyń ǵashyqtyq óleńinde, jigitterdiń:

Aspanda men bir búrkit qyran-daǵy,
Qyzdar-aý, sender túlki syrandaǵy,
Qıalap, qıa shyńda júrseń-daǵy,
Qıǵashtap qanatymdy buram-daǵy, —

dep ózderin qyran búrkitke teńeıtini sondyqtan.

Osy arada bizdiń sovettik baspasózde jarıalanǵan qaıran qalarlyqtaı búrkittiń eki erligin eske túsire ketken jón.

Birinshisi, «Izvestıa» gazetine shamamen otyzynshy jyldardyń ishinde tómendegideı qyzyq habar jarıalandy. Edil boıynda balyq aýlap júrgen balyqshylar, aspanda qalyqtaǵan áldeqandaı úlken qustyń shanshyla sý betine túsip qalqı bastaǵanyn kóredi. «Bul ne?!» — dep tańdanǵan olar jan-jaqtan antalap jetse, sý betinde qanatyn jaıa qalqyǵan búrkitti kóredi. Búrkittiń astynda úlken qurtpa sý betinde qalqyp túr. Sóıtse búrkit ony aspanda júrip kóredi de, quıylyp túsip, bultartpaı ustaıdy. Biraq qurtpany kóterip áketý múmkin emes. Onyń eń úlkeniniń salmaǵy tonnadan asady. Mundaı salmaqty búrkit kótere almaıdy. Búrkittiń tuıaǵy denesine batqan qurtpa tereńge súńgıin dese, búrkit qanatyn sý betine jaıyp, jibermeıdi... Balyqshylar osyndaı tartysta turǵan taǵylardy aıyrady da, erligine súısingen búrkitti ushyryp jiberip, qurtpany oljalanyp, úılerine qaıtady.

Ekinshi bir oqıǵa elýinshi jyldarda gazetter betinde jarıalandy, ol ushyp kele jatqan samoletke búrkittiń jasaǵan shabýyly jaıynda edi. Sonda búrkit samolettiń propellerine soqqanda samolet aýdarylyp kete jazdaǵanyn habarlaǵan edi.

Bul eki mysal búrkittiń batyl qus ekenin dáleldeıdi. Búrkit te ózge qustardaı, jyl saıyn eski júnin tastap túleıdi. Jaqsy túletý úshin, qazaqtar oǵan «aq jem», qanynan aryltqan, shıki etti beredi. Sonda búrkit tez aryqtaıdy, aryqtasa tez túleıdi, semiz búrkit nashar túleıdi.

Iesi búrkitke alǵan ańnyń júregin jutqyzady. Onyń aty toıat». «Toıat» alǵan búrkit kóńildi ushady. Búrkit keıde ózi alǵan ańynyń etin terisimen, júnimen tutas jutyp, codan «qoıa» nemese «qoıaba» degen entikpe aýrýǵa ushyraıdy. Búrkit jaz túlegen kezinde tyshqandarmen qorektenedi de, olardyń keıbir kishigirimin tutas kúıinde qylǵýdan da qoıaba bolady. Odan jazý ońaı: adamnyń nesebine aralastyra jentektegen qardy asatyp jiberse, búrkit qusady, sonda tomalaqtanǵan qoıaba túse qalady. Keıde sózden shatasqan bireýlerdi «qoıabasyn shyǵardy» dep renish bildirý osydan qalǵan.

Búrkittiń qas jaýy tútin. Keýdesin tútin shalsa tabanda óledi. Sol sebepti ony tútinsiz jerde ustaıdy. Qysta qora men saraıda, jaz ashyq dalada ustalady. Ony ashyq jerde ustaǵanda jemin kórip ushyp ketpeý úshin basy, kózin jaýyp turatyn «tomaǵa» kıgizedi. Ózge qyran qustarǵa da sóıtedi...

Qartaıǵan búrkit erinshektenip, iri ańdarǵa jóndi túspeı, usaǵyna umtylady. «Búrkit qartaısa tyshqanshy bolady» deý sondyqtan. Tym qartaıǵan búrkitti erkine jiberý salty bar. Adamǵa úırengen búrkit, el mańynan uzamaı ushyp-qonady. Ondaı búrkitti búkil el bolyp syılap, árdaıym jem (shıki et) tastaıdy, ıtten, qustan qorǵaıdy, tasaǵa panalatady. Bizdiń elde «Eseneıdiń Tanakózi» deıtin búrkitti sóıtkenin óz kózimmen kórdim.

Búrkittiń jáne basqa alǵyr qustardyń babyn biletin adamdy «búrkitshi» nemese «qusbegi» dep ataıdy. Qazaqtyń óz jerinde-aq ataqty saıatshylar bolǵan. Sonyń ishinde ózimniń jaqsy biletinim bizdiń aýyldasymyz Qashan degenniń balasy Oraz. Onyń saıatshylyq jaıyn «Ómir mektebiniń» birinshi kitabynda tolyq sýrettegen edim.

Orta Azıada búrkit salatyn qazaq pen qyrǵyz. Ózge halyqtardyń azdap ustaıtyndary: tuıǵyn, lashyn, qarshyǵa, ıtelgi, turymtaı, qyrǵı, jaǵaltaı sıaqty usaq qustar. Ondaı saıatshylar osyndaı usaq qustardy baýlyǵan. Mysaly, Orta Azıanyń, Qyrymnyń, Edil boıynyń handary birinshi ýázirin «qusbegi» dep ataǵan.

Usaq qyrandardan saıatshylardyń sırek qoldanatyny ıtelgi. Qazaqtar onyń qaıyrýy (úıretýi) qıyn desedi. Al úırene qalsa, óte ejet jáne alǵyr bolatyn kórinedi. Itelginiń móldiregen qap-qara kózi óte súıkimdi. Sondyqtan jigit qyzdy maqtaǵanda:

Aldyrǵan tomaǵasyn ıtelgideı,
Kózińnen aınalaıyn jaýtańdaǵan, —

deıdi.

Tuıǵynnyń (suńqardyń) ózge qyrandardan aıyrmasy onyń aqqýǵa túsýi. Ózgeleriniń túsýge batyly jetpeıdi, áli de kelmeıdi. «Qustyń tóresi» aqqýǵa suńqardyń túsýi batyrlyq dep esepteledi. Ol júrekti de, namysty da qus. Ataqty Maksım Gorkııdiń «Suńqar týraly jyry» deıtin prozamen jazǵan poemasynda suńqardyń sondaı qasıetin de sýretteıdi.

Lashyn — eń alǵyr qus. Lashyn jaıly «Ómir mektebiniń ekinshi kitabynda biraz aıtylǵandyqtan bul araǵa úzindi qosa ketkendi maqul kóremiz.

Balǵabaıdyń Ahmeti deıtin ataqty qusbegi jaz aılarynda únemi lashyn salatyn. Ózi judyryqtaı ǵana biraq, qanat, quıryǵymen tutas alǵanda súńgýir qaıyqtaı up-uzyn kórinetin mańdaıy jaıpaqtaý kelgen, tumsyǵy jolbarystyń tyrnaǵyndaı ıilgen, sarǵylttaý, qıaǵynyń ótkirligi ustaradaı, qaraqattaı móldiregen kózderi badyraıyp, bótegesi júırik attyń omyraýyndaı, sıraqtary jińishke, sarǵylt saýsaqtarynyń basyna ımıe bitken surǵylt tuıaqtarynyń ushtary egelgen bizdeı ótkir, qanatynyń topshysynan arǵy jaǵy qarlyǵashtyń qanatyndaı oıyńqy bitken. Quıryqtary saýysqandikindeı uzynsha, qanatynyń túsi qulpyryp, keıde qara súr, keıde qara qońyr bolyp kórinedi. Bul qustyń kórkemdigine qansha qyzyqsań da, dál sol otyrǵan túrine qarap ony «qus alady-aý degenge, ásirese «qaz ben dýadaq alady» degenge sengiń kelmeıdi... Sol sózderdiń rastyǵyna, Ahmettiń, qasyna ergen kúnderde ǵana kózim jetti.

Ahmet lashyn salýǵa eki-aq mezgilde shyǵady: biri — tańnyń atýy men kúnniń kóterilýiniń arasy, ekinshi mezgili — kúnniń eńkeıýi men batýynyń arasy. Osy eki mezgildiń bireýinde onyń qasyna salt atpen erip shyǵa qalsań, bul kezderde qandaı qustardyń qaıda jaıylatynyn jaqsy biletin Ahmet: «Qazir úırekter pálen jerde, qazdar túgen jerde...» dep boljalyn aıtady da, saǵan qyzyq kórsetkisi kelgen keskinmen, «káne, qaısysyna baramyz solardyń?» — dep suraıdy.

Úırek alý lashynǵa qıyn emes. Shalshyqty kólderde tasada otyrǵan úırekterdi ol ala almaıdy. Sondyqtan olardy tasadan shyǵarý úshin árbir qus salatyn adamnyń qolynda dabyly bolady. Ol sheńberlen ıgen aǵashqa kerilgen kepken teri. Ony qamshynyń sabymen qaqqylasań, kúńgirlegen daýysy mańaıdy jańǵyrtyp jiberedi. Ybyraı aqynnyń «Gákkýinde» «qus salyp, aıdyń keldi dabyldattym» dep, osyǵan baılanysty aıtsa kerek. Dabyldy qaqsań, tyǵylyp júrgen úırek ataýlynyń bári de dý kóterile ushady. Osy kezde Ahmet oń qolyna qondyrǵan lashynnyń sózindegi tomaǵany sypyrady da, astyndaǵy jaraý atty balqyta, bytyraı ushyp bara jatqan úırekterge qaraı lashyndy siltep jiberedi...

Qazaqtyń halyqtyq óleńinde «qyran qus qısyq ushyp, túzý iler» degen sóz bar. Munyń ómir shyndyǵynan alynǵanyn Ahmet salǵan lashynnan kózimizdi jetkizdik. Alǵash siltep jibergende lashyndy qulap bara jatyr eken dep oılaısyń. Óıtkeni ol joǵary emes, tómen qaraı quldyraıdy... Jerge jaqyndap baryp baýyrlaı ushqanda, ol aqqan juldyzdaı zymyraıdy. Sol zymyraǵan qalpynda qashqan úırekterdi týra qýmaı, qıǵashtaı tartady. Sol betimen biraz qarqyndap alǵannan keıin oıysyp ushyp bara jatqan úırekterdiń astyna qalaı jetkenine kóz ilespeı qalady. Lashynnyń bir ǵajaby — ilý úshin nysanaǵa alǵan úıreginiń dál astyna jetpeı aspanǵa kóterilmeıdi. Ol jerden atylǵan oqtaı tik shanshylyp baryp kóteriledi. Sonda qýǵan úıregimen qalaı aıqasqanyn shamalap ta úlgermeısiń...

Lashyn ártúrli bolady. Bireýleri ilgen úıregin jerge ala túsedi de, endi bireýleri úırektiń ne jelkesin, ne topshysyn aspanda qıyp jiberip qulatyp, odan ári ekinshi, úshinshi... úırekterdi birinen soń birin túsirip, óz betimen kete barady...

— Qyran qustyń, — deıdi Ahmet, — eń alǵyr kózi eki jáne úsh túlektiń arasy. Oǵan deıin alańǵasarlaý bolady da, odan keıin qaıraty qaıtpaǵanmen, taqystanyp, jalqaý keledi.

Lashynmen qaz alý úırekten áldeqaıda qıyn eken: lashyn adamnan alysyraq jerde qazdy ilip tússe, qalǵandary sol araǵa qona qalyp, lashyndy qanattarymen uryp, ne taldyryp, ne óltirip ketedi. Biraq tájirıbeli lashyn alǵan qazynyń qanatynyń astyna tyǵylyp qalady da, qazdar ony qanatymen sabaımyn dep júrip, sol ilingen qazdy sabap óltiredi...

İlýde bireýi ǵana bolmasa, lashynǵa aldyrmaıtyn qus dýadaq. Ol ushqyrlyǵymen qashyp ta qutylmaıdy, qazdardaı tóbelespeıdi de. Onyń kórsetetin qaıraty, lashyn dál ústine kelgenshe buǵyp otyryp, ilýge jaqyndaı bergen kezde basyna sańǵyp jiberedi jáne kóbinese lashynnyń kezine sańǵıdy. Mundaı jaǵdaıǵa dýshar bolǵan lashyn qaıtyp dýadaqqa jolamaıdy.

Qus salýdyń eń qyzyqty kezi kóktemde emes, shilde ótken soń bolady. Ahmettiń de qus aýlaýǵa shyǵatyn ýaqyty — olar semirgen kúz mezgili. Bul kezde onyń jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, erteli-keshti ýaqytyn qus qonatyn jerlerdiń mańynda ótkizedi. Saıatqa onyń qumarlyǵy sondaı: qaı kezde uıyqtap, qaı kezde as ishetinin bilmeısiń. Qus salatyn mezgil túgil, kúndiz, kún ysyǵan kezdiń ózinde de ol saıatshylyqtyń álde ne ermegin taýyp damyl kórmeıdi. Keıbir kúnderi ol dalada qonyp qalady. «Sharýańa nege qaramaısyń» degenge:

— Baıaǵyda men sıaqty ańshy bireý dalada ań aýlap júrse, — deıdi ol qýlanyp, — - úıdegi kári atasy jáne bir atany eledi. Sonda ańshy:

Atan ólse soıylar, Atam ólse qoıylar. Bul sıaqty qan-sonar, Maǵan qashan tabylar, —

dep qaıtpaǵan eken deıdi. Sol aıtqandaı, basqara almaı jatqan ne sharýa bar mende? Shaǵyn sharýany inim Alpysbaı da atqara alady ǵoı.

Qyran qustardyń kópshiligi alǵash umtylǵanda jemin ilmese, ony qaıtyp qýmaıdy. Al qarshyǵa bolsa, kerisinshe, qashan ilgenshe tepeńdep qýa beredi.

Qarshyǵa da qazaq saıatshylarynyń kóp ustaıtyn qusy. Keıbireýler «jigit sulý kórinbes qarshyǵa almaı» degen aqylǵa súıenip, ony sán úshin de ustaıtyn bolǵan.

Qyrǵı tym usaq qus. Alatyny da bódene, toǵaı sıaqty óte kishkentaı qustar. Bódene qalyń shóptiń arasynda buǵyp otyrady, ne jorǵalap júredi. Sondyqtan qyrǵıdy kóbinese pishenshiler ustap, shóbi shabylǵan jerdegi bódenelerge salady. Óıtkeni kúzge qaraı bódeneler semiz bolady. Ony kóbinese er balalar ermek etedi. Úlkenderdiń qus salýyn kórgen olar elikteıdi de, torǵaılardy, ásirese boztorǵaılardy aýlaıdy.

Ádette, qaz ben úırek ildirgender etine, sorpa-sýyna qaryq bolyp qalady. Adal ańdardyń bári de azyq. Olardyń eń ońaı jáne eń kóp aýlanatyny — qoıan. Onyń etimen qatar terisi de iske asyp, onan kıim jasalady.

Ańshylardyń uıymdasa aýlaıtyny — qasqyr. Mal sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn eldiń olaı etpeýi múmkin emes. Keıbireýler onyń atyn «qas» (dushpan) jáne «qyr» (dala), ıaǵnı «dala dushpany» degen eki sózdiń maǵynasyn beredi dep joramaldaıdy. Onysy ras ta bolar. Negizinde, qasqyrdyń jemeıtin maly joq: ol túıeniń aldynda aýnap jata qalady, muny kórgen túıe jaqyndap ıiskegende tumsyǵynan tistep shegeredi de, sodan keıin qarnynan jarady. Jylqyǵa da sol ádisti qoldanady, eger jylqy úrkip qashsa qýalap júrip shabynan tistep jarady. Keıbir júrekti aıǵyrlar bolmasa, jylqy da qasqyrǵa qaırat kórsete almaıdy... Túıe tipti jýas. Esek baıǵus qasqyr sanyn daldalap jep jatqanda, aýzyn maljańdata bergennen basqa qımyl kórsetpeıdi. Sıyrlar qasqyrǵa múıizin tosyp jolatpaýyn joǵaryda aıttyq. Al, qoı yǵysa úrkýdi ǵana biledi. Onyń tobyna kirip alǵan qasqyr, shetinen tamaqtap óltire beredi de, sol toptaǵy qoıdyń birin qaldyrmaı túgel qyryp óltirgenshe toqtamaıdy: sondyqtan da qasqyrdy qazaq qaskúnem» deıdi.

Qasqyrdy qazaq búrkit, ıt, myltyq jáne júırik atpen qys aılarynda aýlaıdy. Sonymen qatar qasqyrdy qaqpanmen de qambaǵa túsirip te aýlaıdy. Qasqyr qaqpanynyń serippesi óte qatty bolǵandyqtan, ony jigittiń jigiti ǵana qura alady. Ádette, qaqpan ıen dalaǵa aparylyp tastalǵan mal óleksesiniń qasyna qurylady da, ústi japyraq, shóp sıaqtylarmen búrkeledi, qar jaýyp tursa tipti jaqsy. Keıde qaqpanǵa aıaǵynan, quıryǵynan túsken qasqyr, ol múshesin shaınap, úzip, bosanyp ketedi.

«Qamba» deıtinimiz, omby qardan oıyp jasalatyn or. Qaısybir ormandy, taýly ólkelerge qar mol jaýyp, boran soqqannan keıin keıbir oıpatty, shuńqyrly jerlerge úıilgen qardyń bıiktigi 4 — 5 metrge deıin jetedi. Basqa ańdar sıaqty qasqyrdyń da «jym» dep atalatyn shubyryndy izderi bolady. Qamba sol jym boıyndaǵy qary qalyń shuńqyrlarda qazylady da, qabyrǵalaryna taıǵanaq muz turǵyzý úshin ishine qý shóp jaǵady, sonda qamba qabyrǵasyndaǵy erigen qar ot sónisimen aıazdyń áserimen lezde muz bolyp qatady. Munan keıin onyń ústin búrkep jaýyp tastaıdy.

Al qambaǵa ańdaýsyzda túsken ańdar syrtqa qarǵıyn dese, muzdaqqa taıady da qambanyń ishine qaıta qulaıdy. Sonan ańshy kelip, soǵyp alǵansha qambanyń ishinde otyrýǵa májbúr bolady.

Ádette, ańshylar qasqyrdy jekelep emes, toptalyp aýlaýǵa tyrysady. Jerge alǵash jaýǵan qardy olar «qan sonar» deıdi, sebebi ondaı qarǵa túsken izge qarap ańshylar qashqan ańnyń qashan júrip ótkeniń qaıda bettegeniń qaıda tasalanatynyn ańǵarady. Ańdy sondaı qolaıly jaǵdaıda aýlaý sátti bolady da, ańshylar oljaly bolyp qaıtady, sondyqtan qan sonar shyǵar aldynda ańshylar oǵan muqıat ázirlenedi.

Qazaq halqynyń aýyz ádebıetinde qulan jaıynda kóp aıtylady. Kene kezderde qazaq dalasynda qulan úıir-úıir bolyp júrgen. Kóshpeli halyqtar olardy aranǵa, orǵa qamap, buǵalyqpen de, quryqpen de ustaǵan. Sadaqpen de atyp, soıylmen soǵyp ta alǵan.

Qulandy kóbinese sý jaǵasynda soqqan. Keıbir qarly, jańbyrly jyldarda, daladaǵy taqyrlarǵa «qaq» turyp, irkiledi de, shilde, jaz aılarynda jańbyr kóbeıe taǵy jınalady. Qulandar, kóbinese, ıen daladaǵy osyndaı qaqtardan sý ishken. Sondyqtan qazaq: «Qaǵynan qulan jerise, sý taba almaı shólde óler», — deýi osydan. Ańshylar qulannyń qaqqa nemese sýǵa keler mezgilin ańdyǵan. Sodan zapy bolǵan qulan qaqqa saqtyqpen jaqyndaǵan. Sý taba almaı, shóldegen qulandar shól jerde qazylǵan «soqyr» (eski) qudyqqa baryp, sý ıisine eńkeıgende, ishine qulap ketetin kezder de bolǵan. «Qulan qudyqqa qulasa, qurbaqa qulaǵynda oınaıdy» degen maqal da sodan shyqqan. Sol sıaqty «qulan basyna kún týsa, qodyǵyna (qulynyna) qaramas» degen maqal basyna qıyndyq týǵanda eshbir haıýan eń aıaýlysy balasyna da qaramaıdy degen maǵynada qoldanylady.

Ataqty Mahambet aqyn serigi Isataıdy joqtaǵanda, «qulandaı ashshy daýystym» deýi qulan úniniń kúshtiligin kórsetedi. «Qulan kisinese úıir jınalady» deýge qaraǵanda, qulannyń aıǵyry bekerge kisinemeı, ne úıirin jınarda, ne qaýip tóngende úıirine belgi berý retinde kisineıtin sıaqty.

Qulan jaıynda qazaqta kóptegen maqal-mátelder, óleńder, ańyzdar, mýzykalyq shyǵarmalar bar. Sondaı shyǵarmalardyń asa bir kúrdelisi — «Aqsaq qulan, Joshy han» dep atalatyn oqıǵaly kúı. Munyń qysqasha mazmuny bylaı: Ulytaýdy mekendegen Joshy hannyń (1227 jyly ólgen) balasy nókerlerimen ańǵa shyǵyp, qulannyń úıirine kezdesedi. Úıirdiń aıǵyryn qýyp jetip sanyna naıza shanshyp aqsatady da, quıryǵynan ustamaq bolǵan hanzadany aıǵyr teýip mert qylady. Jurt bul oqıǵany hanǵa estirte almaıdy. Jaman oqıǵa bolǵanyn sezgen han: «Kim de kim estirtse, qulaǵyna qyzǵan qorǵasyn quıamyn», — deıdi. Halyq sodan qorqady. Biraq hanǵa belgilegen merzimde estirtpese nóker ataýly jazalanady. Bul buıryqtan halyq múlde sasady. Bireý ólimdi kúımen estirtedi. Balasynyń ólgenin túsingen han jazalaý nıetinen qaıtpaı, ystyq qorǵasyndy qobyzdyń shanaǵyn japqan sirige quıǵyzady. «Sodan beri shanaq qaptamasynyń aldyńǵy jartysy oıyq bolǵan», — deıdi halyq ańyzynda.

Han onymen de tynbaı, qulandy Qorǵaljyn kóliniń tushshy sýyna jetkizbeý nıetimen, jolyna tereń or qazdyrady. Oǵan keıin sý túsip, «Qulanótpes» degen ózen paıda bolady. Qorǵaljynǵa batys jaqtan quıatyn bul ózenniń sýy keri aǵatyndyqtan ony «Terisaqqan» — dep ataıdy.

Jalpy ańshylyqtyń qaı túri bolsa da qazaqtyń ulttyq sportynyń bir túri, ol jóninde óleń, jyr, mýzykalyq shyǵarmalar da az emes. Sonyń ishinde arǵy-bergi qazaq poezıasynda, ańshylyq týraly eń ádemi jazylǵany Abaıdyń «Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa» degen óleńi. Ol bul óleńinde:

Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa,
Tastan túlki tabylar ańdyǵanǵa,
Jaqsy at pen tatý joldas — bir ǵanıbet
Yńǵaıly yqsham kıim ańshy adamǵa.
Sylań etip jolyqsa qaıtqan izi,
Saǵadan sympyń qaǵyp iz shalǵanda.
Búrkitshi taý basynda qaǵýshy oıda.
İzdiń betin túzetip ańdaǵanda.
Tomaǵasyn tartqanda bir qyrymnan,
Qyran qus kózi kórip samǵaǵanda.
Tómen ushsam túlki erlep qutylar dep,
Qandy kóz qaıqań qaǵyp shyqsa aspanǵa.
Kóre tura qalady qashqan túlki
Qutylmasyn bilgen soń qur qashqanǵa.
Aýzyn ashyp, qoqaqtap, tisin qaırap,
Ol da talas qylady shybyn janǵa.
Qyzyq kórer, kóńildi bolsa ańshylar.
Shabar jerin qaramas jyǵylǵanǵa.
Qyryq pyshaqpen qyrjyńdap turǵan túlki,
O-daǵy osal jaý emes, qyran pańǵa.
Segiz naıza qolyńda, kóz aýdarmaı.
Batyr da aıal qylmaıdy erteń tańǵa
Qanat, quıryq sýyldap, ysqyrady
Kókten qyran sorǵalap quıylǵanda.
Jarq-jurq etip ekeýi aıqasady,
Jeke batyr shyqqandaı qan maıdanǵa.
Bireýi — kek, bireýi — jer taǵysy,
Adam úshin batysyp qyzyl qanǵa...
Qusy da, ıesi de qorazdanar,
Alpys eki aılaly túlki alǵanda.
«Úıirimen úsh toǵyz» dep jymyńdap,
Jasy úlkeni janyna baılanǵanda... —

dep qazaqtyń aqyndyq ónerin poezıa tilimen sheber sýretteıdi.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

MATERIALDYQ MÁDENIETİ

1. TURAQ JAIY

Tarıh jáne etnografıa ǵylymdarynyń zertteýlerine, dálelderine qaraǵanda, «qazaq dalasy» atalatyn keń ólkeniń ón boıynda talaı kentter, otyryqshy mekender salynyp ta, joıylyp ta ketken. Bul jaıynda jazylǵan maqalalar da, kitaptar da, qalyń tomdar da tolyp jatyr. Solardyń biri K. M. Baıpaqov pen L. B. Erzakovıchtiń Almatydaǵy «Ǵylym» baspasynan 1971 jyly orys tilinde shyqqan «Qazaqstannyń kóne qalalary» degen kólemdi eńbegi. Munda ondaǵan qalalar men kentterdiń tizimi atalady. Olardyń kóbi jaýgershilik zamandarda, ásirese mońǵol Shyńǵys hannyń nemese ol qurǵan handyqtardyń joryǵy kezinde (XIII — XV ǵasyrlarda) typ-tıpyl bolyp joıylyp ketken.

Qazaq dalasyndaǵy joıylyp ketken úlkendi-kishili kentterdiń arheologıalyq zertteýleri áli kúnge deıin oıdaǵydaı bolmaı keledi. Evropada bul jumys erte bastaldy. Mysaly, kóne Gresıanyń — Akropol, kóne Rımniń — Pompeı atalatyn qıraǵan qalalary áldeqashannan zerttelip, jan-jaqty taldandy. 1961 jyly Evropaǵa saıahat j.asaǵanymyzda, álgi atalǵan qalalardyń budan myńdaǵan jyldar buryn da materıaldyq mádenıettiń ǵajap oshaqtary bolǵandyǵyn ańǵardyq.

Rossıanyń arheologıalyq qazba jumystary kesheýildep, ótken ǵasyrdyń ortasynan qolǵa alynǵanymen, az ýaqytta atqarylǵan istiń nátıjesi de edáýir. Alaıda qazba jumysy tek sovettik dáýirde ǵana erekshe óristedi. Sovet arheologtary Edil boıynyń, Orta Azıanyń, Kavkazdyń kóptegen kóne qalalarynyń ornyn zerttep, ǵylymǵa paıda keltiretin qısapsyz materıaldar tapty.

Qazaq dalasynda búlinshilikke ushyrap, jer astynda qalǵan kóne qalalardan, sońǵy jyldary qazý jumysy bastalǵany Syrdarıa boıyndaǵy kóne Otyrar qalasy. İrgesi bizdiń dáýirdiń alǵashqy myń jylynyń sońynda qalanypty delinetin bul qalany áýeli mońǵol Shyńǵys han, odan keıin Aqsaq Temir talqandaǵan. Zamanynda asa mádenıetti, kórikti qalalar qataryna jatqan bul mekenniń qazba jumysy ázirge aıaqtalǵan joq. Sondyqtan da osy tárizdi qalalardy qazý, zertteý jumystary jetkiliksiz bolǵandyqtan olardyń mán-jaıy týraly bilerimiz áli de az.

Qazaq dalasynda kóne zamannan bizge jetken qurylys isterinen kózge túseri az bolsa da osy keń ólkeniń ár jerinen «kúmbez», «mazar», «saqana», «din», «qaýym» dep atalatyn eskertkish tárizdi qurylystardy jıi ushyratamyz.

Kóshpelilerge eń aldymen qajeti — baspana, ıaǵnı turaq jáı. Sondaı qajettiktiń biri — kıiz úı bolǵan. Kıiz úıden buryn úńgirlerdi mekendegen kóshpeliler (qazaqtar da), eń aldymen «kúrke» atalatyn qosta tura bastaǵan. Qabyrǵasy aǵash qadalarmen bekitilip jasalǵan kúrkeler qamys, shóp sıaqty jeńil ósimdiktermen búrkelgen. Odan keıin balyq terisi sıaqty jamyltqylardy paıdalanǵan. Mundaı jamyltqylar Sibir jáne Soltústik jaǵynda kúni búginge deıin qoldanylady.

Qoı ósirýmen shuǵyldanatyn kóshpelilerde jamyltqyǵa eń qolaıly materıal kıiz. Ol júnnen basylady. Óıtkeni erterekte qoı júni ete arzan bolǵan. Qoıy kóp baılar, qoı júnin kedeılerge berý ornyna, nadandyq pen qaranıettiktiń saldarynan ony otynǵa paıdalanǵan.

XVIII ǵasyrdyń aıaǵynda, qazirgi Lenın aýdanynyń (Soltústik Qazaqstan) jerinde turǵan 25 myń, qoıy bar Qosshyǵul degen qoılarynyń jabaǵysymen qurt qaınatady eken. Sony kórgen Qyzyljarda turatyn Danıar Tastemirov deıtin ózbek jyl saıyn bir jáshik qant, shaı «syılap» maıalaǵan júndi baılardan tegin alǵan. Sodan Tastemirovter az jyldyń ishinde-aq baıyp ketedi.

Qazaq dalasyn Rossıa bıleı bastaǵan kezde saýdagerler júndi, ásirese kıizdi orys bazarlaryna ylaýlap jóneltip, baǵasyn kótergen XIX ǵasyrda jasaǵan aqyn Shortanbaı Qanaıulynyń:

Baıdy qýdaı atqany,
Jabaǵy jún satqany, —

dep bastalatyn óleńi sol kezde shyqqan. Kıizge orystyń, tatardyń, t. b. ulttardyń qalada turatyn baılary qushtar bolyp, olar ony úılerin jabdyqtap, jylylaý úshin paıdalandy. Ondaı kıizderdi qazaq jerinen ortalyq qalalarǵa jetkizý úshin júkshiler ondaǵan, júzdegen ylaý attaryn ustaǵan. Syrtyna kıiz shegelenip, sylanǵan sol kezderdegi úıler Moskva, Lenıngrad sıaqty qalalarda qazir de kezdesedi.

Qazaq kıizderi Qazaqstannyń soltústik shekarasyndaǵy orys qalalary: İrbit (Irbıt), Makarja (qazirgi Gorkıı)» Omby, Orynbor, Saratov, Astrahan qalalarynda kóp ótetin bolǵan.

Ádette, qoıdyń júni kóktemde bir ret, kúzde bir pet qyrqylady. Kóktemgi qyrqýdan alynatyn júndi «jabaǵy», kúzgi qyrqýdan alynatyn júndi «kúzem» deıdi.

Kóktemgi jabaǵy jún uıysyp jatatyndyqtan ony jyly kıimniń astaryna salady.

Mundaı kıimniń aty — kúpi. Qoıdyń ıá túıeniń jabaǵysynan jasalǵan kúpi salqyn kezde, qysqy aıazda kıetin eń jyly kıimderdiń qataryna jatady.

Kúzem jún jip-shuǵa, órmekke, kıiz basýǵa paıdalanylady.

Kıiz jasaıtyn júndi ydyrata tútýdi «sabaý» deıdi. Bul «urý» maǵynasynda qoldanylatyn sóz. Rasynda da s olaı: jentektelgen, uıysqan júndi ydyratyp tútý úshin shybyqpen sabaıdy. Onyń aty — sabaý.

Jún sabaıtyndar, kóbinese jastar bolady. Olar jún sabaıtyn úıge jınalady da, sabalatyn júndi kıiz úıdiń ortasyna tóselgen týlaqqa (kepken, ılenbegen teri) úıedi de, aınala otyra qalyp, eki qolyna alǵan sabaýmen ura bastaıdy. Ádette, jastar buǵan oıyn-saýyq úshin de jınalǵan. Sebebi jún sabaý ústinde jastar jarysa qımyldap, ony oıyn-kúlkige, ázil-ospaqtarǵa aınaldyryp áketken. Sabaýdy ustaı, ura bilmegender kórshilerine kúlki bolady, ári alaqandaryn oıyp alady.

Tútilgen jún, shıdiń ústine bir tegis etip jaıylǵannan keıin shıdi júnimen dóńgelete, jumyrlaı búkteıdi. Munan keıin ústine ystyq sý quıyp baılaıdy da, 2-3 kisi jippen domalata tartyp, dóńgeletip otyrady, qalǵandary artynan aıaqtarymen kezek-kezek tepkileı beredi. Uzaq ýaqyt qýalaı tebilgen jún kirige uıysyp boldy-aý degen shaqta, ony shıden bosatyp ap, jas áıelder bilekterimen nyǵarlaıdy. Bul nyǵarlaýda eń yntaly kıiz ıesi bolady. Qazaq «kıiz kimdiki bolsa, bilek sonyki» dep soǵan qatysty aıtady.

Kıiz basýǵa aýyl jastary túgel jáne tegin qatysady. Osyndaı ádispen basylǵan kıizdiń aty — kesek. Bir kıiz úıdi jabýǵa on kesek kıiz kerek. Onshalyqty kıiz tabylmasa, kesekterdi sharýalar jyldap jınap, úıdiń tozǵan kıizin jańa kıizben birendep aýystyrady. Sondyqtan orta sharýalardyń kıiz úıleri aq, qońyr, qarasy aralasyp, ala-qula bolyp turady.

Shymqaı aq úıler qoıy kóp iri baılarda ǵana bolady. Kedeıdiki kóbinese — qaraqurym. Biraq qazaq halqy úıge jabylatyn kıizdiń túsi aq bolǵanyn unatady. Ondaı túske keltirý úshin kıizdiń ón-boıyn aq júnnen basýdyń qajeti joq. Onyń syrty aq bolsa da qanaǵat etedi. Óıtýge jún tabylady. Keıde sándirek bolsyn dep aq qozynyń júnin óńdeıdi.

XIX ǵasyrdyń orta kezinde jasaǵan, Dýlat rýynan shyqqan Maıkót aqynnyń Sarybaı degenniń asyna kelgen jergilikti jurtqa:

Men keldim Áýlıe-ata oıazynan,
Kedeıdiń úıi jyrtyq, qoıy azynan.
Baı bolsam men de úıimde jatpas pa edim,
Dáýlettiń kele qaldym saıazynan, —

dep kıiz úıdiń ala-qula bolýynda taptyq mán, teńsizdik jatqanyn ańǵartady. Sol sıaqty «Aryq atqa qamshy aýyr, jyrtyq úıge tamshy aýyr», degen halyq maqaly da taptyq teńsizdikti kórsetedi.

Syrdarıa boıynyń eli «kıiz úı» deýdiń ornyna, qazirge deıin «qara úı» deıdi. Muny bir orynnan jyljymaıtyn qoıy az eginshiler shyǵarǵan bolý kerek.

Kıiz úıdiń jamyltqysy: týyrlyq, úzik, túndik dep úshke bólinedi. Tórt bólshekten quralatyn týyrlyq kıiz úıdiń tómengi kerege jaǵyn jaýyp turady da eki úzik ýyqtyń ústińgi jaǵyn túndik shańyraqty jabady. Kıiz úıdiń «súıek» atalatyn ishki qańqasy: kerege (qabyrǵa súıegi), úıdiń shańyraǵyn keregemen jalǵastyryp turatyn ýyq jáne shańyraqtan quralady. Býlardyń bári «tez» dep atalatyn saıman arqyly jasalady. Tezge salyp qajetti túrge keltiretin aǵashty qolamtaǵa (shoǵy aralas ystyq kúl) súńgitip, balqytyp alady, sonda ol ıýge jyldam kónedi. Halyqtyń: «Tez qasynda qısyq aǵash jatpaıdy», deýi osydan shyqqan.

Kerege sanyna qaraı kıiz úı: tórt, alty, segiz, on eki, on tórt qanattardan qurastyrylady. Jeke aǵashtardan, taldan nemese terekten jonylǵan keregeni bir-birine biriktirip, baılaýdy «kekteý» deıdi. Tigiletin kıimderdiń bólshekterin alǵash sırek shanshyp tigisin biriktirip alýdy kókteý» deıtini de, osy «kókteýden» shyqqan. Kekteýge eń qolaılysy túıe moınaǵynyń terisinen tiletin qaıys. Ol keregeni jınaǵanda da, jaıǵanda da úzilmeıdi.

Keregeniń kózderi jalkóz jáne torkóz bolyp ekige bólinedi. Jel kózi keń de tor kózi tar bolady. Daýylǵa jelkóz shydamdy keledi de, jaýynǵa torkóz shydamdy keledi.

Ýyq ta tal men terektiń butaǵynan jasalady, al shańyraq qaıyńnan jáne onyń «saý» atalatyn syńǵaǵynan emes, «qyzyl» deıtin ıýge shydamdy buırasynan ıiledi.

Qazaqta «kerege toqsan basty, seksen ýyq» dep bastalatyn óleń bar. Sondaǵy «bas» degeni, keregelik eki soıaýdyń ústińgi jaǵynyń uıqasýy. Aýylda kóp ushyraıtyn alty qanat úıdiń ár keregesi on bes bastan, altaýy toqsan bas bolady. Keregeniń qosylatyn tusyndaǵy qysqa soıaýlar — saǵanaq dep atalady. Belgili aqynymyz İlıas Jansúgirovtyń alǵashqy óleńder jınaǵy «Saǵanaq» degen atpen shyqqan edi. Ýyqtyń «seksen» atalatyn sebebi kerege basy baılana bermeı, arasynda bos bastar qalý kerek, áıtpese súıektiń jelge shydamdylyǵy oıdaǵydaı bolmaıdy. Ýyqtyń shańyraq tesigine suǵatyn basy «qalam» dep atalady. Shańyraq tesigi de seksen. Igen qursaýdyń ortasyn baılanystyratyn qadalar «kúldireýish» dep atalady.

Kıiz úıdiń esigi kóbinese tutas taqtaıdan jasalady. joǵarǵy jaǵy mańdaısha, asty tabaldyryq, eki jaqtaýy — Keıde ony seldir qadalardan quraıdy. Esiktiń «kásheginiń» bosaǵa, jaqtaýlary ergenek dep atalady.

Esik aldynan jel soqqanda pana bolsyn dep esik syrtyna kıizben qaptalǵan shıden qorshaýysh jasaıdy da, ony kıiz esik» dep ataıdy. Munyń shıin toqyp ish jaǵynan órnektep, áshekeılep astarlaıdy. Jelsiz kúnde kıiz esik túrýli týrady. Kıiz úıdiń ishin ekige bólgende ot jaǵatyn oshaqtan joǵary bóligi — tór, esik jaq bóligi — bosaǵa atalady. Top — qadirli qonaqtar úshin. Sondyqtan da úıge kirgen kisige: tórge shyq, — deıdi. «Esikten kirip, tórge ozba» degen maqal otyrar ornyńdy bil, degen maǵynada aıtylady. Esikten kirgen bettegi oń qol jaq ıaǵnı oń bosaǵa qartańdar men balalardiki, sol jaq bosaǵa jastardiki sanalady. Qazaq ǵurpynda kelin tórge shyqpaıdy. Qyzdyń eń baqytty shaǵy oń jaqta, ıaǵnı ákeniń úıinde turatyn kezi. «Júk» atalatyn tósek jabdyqtary tórge «júkaıaq» atalatyn kótermege jınalady. Onyń aldyna otyrý úshin tekemet, alasha, kilem, syrmaq sıaqty tósenishter jaıylady. Qazan, oshaq, aıaq, tabaq sıaqty ydystar, qymyz ydystary oń bosaǵaǵa, kólik saımandary sol bosaǵaǵa qoıylady. Qarttardyń aǵash tósegi oń jaqqa, jastardiki sol jaqqa qoıylady. Azyq sandyǵy kebeje de, oń jaqta. Qarttar tósegi men júk arasyna kıim iletin butaqty aǵashtan «adalbaqan» tireıdi. Úıdegi aǵash múlikterdiń beti kúmispen, súıekpen áshekeılenedi.

Túndikti ashatyn nemese jaýyndy kúni, úıdiń bir buryshyn tirep qoıatyn uzyn aǵashty «syryq», al qatty jel, daýyl soqqanda úıdi ishinen tireıtin úı tigip nemese ony jyqqanda shańyraq kóteretin tireýishti «baqan» dep ataıdy.

Kıiz úı súıeginiń shańyraq tóbesinen bastap, irgesin deıingi formasy kúmbezge uqsaıdy. Mundaı úı daýyldy jelge de, nóserli jaýynǵa da jaqsy tótep bere alady. Kı iz úı týyrlyqtaryna taǵylatyn jipter eń aldymen jylqy qylynan nemese túıe shýdasynan oraǵan júnnen esiledi. Oǵan daıarlaǵan júndi «shúıke» deıdi. Osyndaı qyldan esilgen jip ete berik bolady.

Qazaq kıiz úıdiń keregeleriniń arasyn qosatyn tańǵyshty, kerege bastaryn bekitetin basqurdy, shańyraqqa asatym jelbaýdy óte áshekeılep, kilem tústi órnekpen qulpyrta toqıdy. Ásirese, munyń ishki baýlarǵa qatysy bar. Úı ishin kóriktendire túsý úshin kilem álpetti órnekteıtin kerege men týyrlyq arasyna ustalatyn toqymalar bolǵan. Týyrlyqtyń úzik jıekterine kıizden, shuǵadan oıýlar, dedegeler jasaıdy.

Kıiz úıdiń qanat sanyna qaraı úlkendi-kishili bolyp keletinin joǵaryda aıttyq. Handar men baılardyń úıleri on eki — on tórt qanattan jasalǵan. Olardyń ýyq, keregeleri, tal emes, terekten jonylady. Eńsesi bıik bolǵandyq tan shańyraǵyn kóterýge jaıaý adamnyń boıy jetpeı, qarýly eki jigit at ústinen kótergenin kózimizben kórdik. Jáńgir hanmen jaýlasqan Mahambettiń «eńsesi bıik aq orda, eriksiz kirsem dep edim» degendegi bıik úı osy. Súıegi taldan jasalǵandyqtan ba, álde únemi taýda, qumda kóship júrgendikten be, Qazaqstannyń ońtústigindegi aýyldarda qazirgi kezderdegi kıiz úıdiń eńsesi onsha bıik bolmaıdy.

Kıiz úıdiń eń qasıetti sanalatyny shańyraǵy. Aǵaıyndy kisiler enshi alysqanda, shańyraq, ıaǵnı ata-ananyń turǵan úıi kishi ulyna tıedi de, ol «úlken úı» atalady. Ondaı úıdi ózge «otaý» atalatyn kishi úıler erekshe qasterlep, arýaqtyń sybaǵasy» dep, jazǵy, qysqy dáminiń aldyn tatyrady; jańa túsken kelinshekter qadirli múlkin syılaıdy. «Úlken úı» — «Qara shańyraq» degen uǵymdar kúni búginge deıin saqtalyp keledi.

Kıiz úı ózge kóshpeli elderde de bolǵanymen, shydamdylyǵy, qolaılylyǵy jaǵynan qazaq kıiz úıi olardyń bárinen de sapaly sıaqty. Soǵan qaramastan keıbir sharýashylyq uǵymdarynyń qyrsyzdyǵy saldarynan kıiz úıler daıarlaý isi tym baıaýlap ketti nemese sapasyz jasalatyn boldy. Kóshi-qony kóp malshylarǵa kıiz úıdiń qolaıly ekenin eskere otyryp, Qazaqstan úkimeti 1967 jyly kıiz úı salýdy jaqsartý týraly qaýly qabyldady.

Qoryta aıtqanda kıiz úıler qazaq halqynyń otyryqshylanyp úlgermeı, kóshpeli ómir súrgen kezeńderindegi eń qolaıly turaq jaılary bolǵandyǵy málim.

Alaıda, Qazaqstan Rossıaǵa qosylǵannan keıin keıbir eldi pýnktterde, qystaqtarda áskerı bekinisteri ornatylady, sol jerlerge jańa qalalar men selolar ornady. Olardyń kópshiliginiń aty jergilikti turǵyndar qoıǵan ataýlarmen ataldy. Mysaly, Yrǵyz, Torǵaı, Atbasar, Aqmola, Baıan, Qarqaraly. Kókshetaý, Kókpekti, Aıakóz, Lepsi, Qapal, Áýlıeata, Shymkent, Mankent, Aqmeshit, Orda, Qostanaı t. b. Sondaı-aq bul kúnde oryssha atalyp júrgen keıbir qalalardyń da qazaqsha attary bolǵan. Mysaly, Gýrev — Úıshik, Ýralsk — Teke, Orsk — Jamanqala, Petropavlovsk — Qyzyljar, Pavlodar — Kereký, Vernyı — Almaty, taǵy taǵylar.

Erte kezde qazaqtar otyryqshy mekenniń, bárin de «qala» dep sanap, olardyń bárin «kent» dep ataǵan. Shymkent, Tashkent, Mankent Qumkent degender osydan shyqqan. Qala turǵyndaryn qazaq kent jurty desedi.

Qazaqstanda kóshpeli aýyldardy jappaı qonystandyrý naýqany negizinen alǵanda Oktábr revolúsıasynan keıin, jıyrmanshy jyldardyń orta tusynan bastaldy. Qonystanǵan eldi pýnktterde, aýyldarda aǵash úıler, monsha, mektep, dúken (magazın), klýb, elektr stansıasy, sheberhanalar salyndy. Kolhozdar men sovhozdar qurylǵannan keıin eldiń de, jerdiń de ajary kirdi. Óndiris oryndaryna barǵan qazaqtar sándi úılerge ornalasty. Burynǵy óndiristik qalalar kórkeıip, qazaq dalasynda: Balqash, Qaraǵandy, Jezqazǵan, Kentaý, Temirtaý jáne taǵy solardaı jańa kórikti qalalar ornady. Sóıtip, qazaq halqynyń qonysy, turaq jaıy sovettik dáýirde túbirimen jańardy. Keıingi jyldary, joǵaryda aıtylǵandaı kıiz úı tek «shopandardyń» enshisi ǵana bolyp qaldy.

2. YDYSTARY

Ertedegi kóshpeli qazaqtar as ishetin ydystardyń birazyn teriden jasaǵan. Ondaı ydystyń eń úlkeni saba.

Saba molshylyqtyń, baılyqtyń belgisi. Jylqysy kóp iri baılar sabanyń mólsherin bástesip, básekelesip jasaǵan. Bizdiń elde «bes myń jylqysy bolypty» degen Eseneı sabany alty aıǵyrdyń terisinen tiktirip, atyn «taı júzgen» qoıǵan eken. Sol sabany ysqa qoıǵanda, aýyz jaǵy qýrap ketip, buǵan ashýlanǵan Eseneı ys salǵan adamnyń úıirge túsip turǵan aıǵyryn soıǵyzyp, terisin sabanyń qurǵaǵan aýzyna jamatqan. Sabadan sońǵy úlken kón ydys — súıretpe. Ol — jumyrlaý, ári tikeleý keledi. Eshki terisin biteý soıyp, pushpaqtaryn baılaıtyn kón ydys — mes (shanash), jolaýshylaǵanda qanjyǵaǵa baılaıtyn kishkentaıyn jantorsyq dep ataıdy. Bıeniń sútin saýatyn ydysty — kónek, qudyqtan sý tartatyn kóńshelekti — qaýǵa, sheberlik aspaptaryn salatyn siri-kóńdi — tálke, t. b. deıdi.

Ádette, kón ydysty tózimdi bolady dep, tek jylqy terisinen ǵana jasatady. Teriniń júnin shıki kúıinde qyrǵyzady da, oń jaǵyn ishine keltire, ár ydystyń ózine tán formalaryna qaraı tiktiredi. Ony túıeniń, shýdasynan ıirgen jippen tigedi. Ol tez úzilmeıtiń shirimeıtin eń tózimdi jip. Tigilgen ydystardyń ishine topyraq nemese qum toltyryp, terini kún kózine keptiredi. Sodan keıin ysqa qoıady.

Ystaý úshin or qazylady da kúnge kepken ydystardyń ishindegi qumyn tógip bosatqannan keıin or túbine ornatylǵan syrǵaýyldarǵa ilinedi. Onyń tóbesin jabady da ekinshi jaǵynan ot jaǵatyn tesik shyǵaryp ot jaqqanǵa ilingen ydystardy qýalaı júrip, arǵy basynan shyǵady. Sondaı halde aı jarym ystalǵan kóp ydys meılinshe kebedi de, tepi túsi qara-sarǵylt bolady.

Qazaqtardyń uǵymynda eń dámdi qymyz ystalǵan ydysta jasalady. Keıin qymyzdy aǵash kúbige ashytatyn kezde otqa ustap onyń da ishin ystaıtyn boldy. Osydan soń, ár túrli jora-joralǵylar isteledi. Shamasy «qymyz muryndyq» atalatyn káde qazaq halqynda sodan qalsa kerek. Onyń mánisi alǵashqy qymyzdy jurtqa ishkizý (tattyrý).

Al kúzgi sońǵy qymyzda (aýyl adamdaryna) tattyrýdy (ishkizýdi) «sirge móldireter» dep ataıdy.

Saba «kıeli» ydys sanalǵan. İshinde qymyzy tursa da nemese bos bolsa da oǵan aıaq tıgizbegen.

Saba ishindegi suıyqty (qymyz, nemese irkit) tolǵap (pisip) turatyn quraldy: — pispek deıdi. «Sabasyna qaraı ıispegi, murtyna qaraı iskegi» degende osy saba men pispekke baılanysty aıtylady. «Taı júzgenniń» pispegin arqanǵa kóredi eken de, eki qarýly jigit áreń kóterip pisedi eken. Pispektiń joǵarǵy jaǵyn qazaq kúmis jáne súıekpen áshekeılep jasaǵan.

Sabadan keıin sýsynǵa arnalyp kónnen jasalatyn ydys — súıretpe. Onyń túbi buryshsyz jumyr keledi. Syıly qonaqqa súıretpeden qymyz berý ersi sanalady. Sondyqtan oǵan tek sabanyń qymyzynan ǵana beredi.

Súıretpeden keıingi ydys — mes. Ony biteý soıylǵan eshki terisinen jasaıdy. Bul sezdi halyq jaǵymdy nemese jaǵymsyz maǵynasynda da qoldana beredi. Mysaly, Aqyn Mashhúr-Júsip Kóbeev, óziniń qoljazbalaryn tirkep otyratyn jınaǵyna mes dep at qoıǵan. Mes kádeli ydys emes. Syıly kisige odan da qymyz quımaǵan.

Qazaqta: «kónegi keregege iliný» degen sóz bar. Onyń mánisi — jutap qalý degendi bildiredi. Sondaı-aq kónnen ydystar salynatyn «aıaqqap» atalatyn qorjyn jasaldy. Al ılenbegen teriden jasalatyn tósenishti týlaq, ılengenin tóstek degen. «As», «toı» sıaqty úlken jıyn jasasa, maldy ıesi soıady da, qymyzǵa «saýyn» aıtqan. «Saýynǵa» kóptegen ydyspen jan-jaqtan qymyz ákelinedi. Jıynǵa qymyz ákelgenderdiń ydysyna soıylǵan maldyń jilikterin salyp jiberý yrymy bolǵan.

Erte zamannan as pisirýge arnalǵan ydys — baqyr. Bul tegi mystan, al keıinnen shoıynnan quıylǵan bolsa kerek. Ol qazan sıaqty túbi shuńǵyl keledi. Bertinde zavodta quıylatyn qazan shyqqannan keıin, baqyr qazandy túzdegi jylqyshylar nemese jolaýshylar ǵana qoldanǵan. Alǵash ony «jer oshaq» atalatyn qazylǵan shuńqyrǵa ornatqan. O dan keıin qazan úsh sıraqty temir (mosyǵa) oshaqqa asyldy. Qazandy tutatyn qolǵapty «tutqysh», ishin tazalaıtyndy temir «qyrǵysh» dep ataǵan.

Tipti kóne zamanda sý, sút sıaqty suıyq nárseni «tas qoryqpen» qaınatady eken. Ol tasty otqa qyzdyryp alyp, suıyq quıylǵan ydysqa tastasa, birazdan keıin suıyq burqyldap qaınaıdy. Bul tásildi aýyldyń qoıshylary sońǵy kezge deıin qoldanyp, dalada «tas qoryqpen» sút qaınatyp ishken. Osyndaı tásilmen pisirilgen dámdi sútti ózimiz de iship kórdik.

Ertedegi kóshpeli aýylda kepken aǵash untaǵyn shaqpaq taspen tutatqan.

Sý qaınatatyn «tas qumǵan» erterekte tastan oıylyp jasaldy da keıinnen shoıynnan quıylǵany bazarda satylǵan. Onyń aty da «tasqumǵan» dep atalady. Al «samaýyr» nemese «samaýyryn» atalyp ketken orys «samovarlary» qazaq arasyna Rossıaǵa qosylǵannan keıin tarady. Bizdiń elde samaýyrdy XIX ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda birinshi ret İrbit bazarynan Eseneı aldyrǵan eken. Ony qaınataıyn dese, sýdy qalaı quıyp, otty qalaı jaǵýdy elde eshkim bilmeıdi. Sodan kórshiles qazaq-orys stanısasy Qutyrlaǵanǵa (Ekaterınovkaǵa) kisi jiberip bireýdi aldyrady da, samaýyrdy qalaı qaınatý ádisin kórsetkendigi úshin oǵan Eseneı bir jylqy beredi. Biraq yrymshyl Eseneı, «shúmegi tómen qarap tur eken, eldi tómen qaratpaı qoımas» dep samaýyrdyń shaıyn ishýden bezgen eken desedi.

3. AZYǴY

Revolúsıadan burynǵy aýyldardyń azyǵy — maldyń eti men súmesi (súti) boldy. Sondyqtan da etten túrli taǵamdar jasady. Ony sýǵa pisirip te, maıǵa qýyryp ta jedi. Jaz aılarynda, buzylyp ketpes úshin, ony súrleıdi, ıaǵnı etti tuzdap, tuz sińgennen keıin tútinge nemese kúnge, jelge qaqtap keptirgen. Jalpaıta súrlengen maıdy ázet-qaqpysh, bólshektengenin qaqpysh-borsha dep ataǵan. Túz sińip, súrlengen et buzylmaı uzaq saqtalady da, sapasyn da joımaıdy. Qazaq súr etti súısine jeıdi. Sondyqtan da jigitterdiń óleńinde:«Qyzdar súıip jeıtuǵyn tátti súrmin» deıtin jol kezdesedi. Etti shashlyq tárizdi otqa qaqtap ta jeıdi. Ony «kebep» deıdi. Al janashyr eki jaqyny arazdassa, qaısysyna bolysaryn bilmeı, «eki ottyń ortasynda kebep boldym-aý» dep keıý osydan shyqqan.

Qazaq úıinde asar eti bola tursa da qadirli qonaq kelse, arnap mal soıady. Al qonaqqa kóp soıylatyn mal — qoı bolǵan. Tipti qadirli qonaq bolsa qulyn nemese taı da soıady. Kóp qonaq kelse bıe soıylǵan.

Qoıdyń basyn qadirli qonaqqa, bedeldi aqsaqalǵa tartady. Biraq, bul salt ár jerde ártúrli bolǵan. Qyrǵyz eli qonaqqa qoı soıǵanmen, basyn jeroshaq tóńiregindegi, qatyn-qalash, bala-shaǵaǵa beredi. Uly júz ben Orta júzdiń keı rýlary basty qadirlegenmen, qulaǵyn balaǵa beredi. Al Kereı men Ýaqta qulaqty shal jeıdi. Qalaı da qazaq ǵurpynda qadirli qonaqqa bas tartpaý (arnap qoı soımaý) uıat sanalǵan.

Eski aýyldyń qadirli sanaıtyn qonaqtary: syıly, bedeldi aqsaqaldar, ákimder, quda-qudandalar, jekjattar bolǵan. Olarǵa salynatyn qoı músheleri tómendegideı: qoıdyń bastan keıingi qadirli múshesi — jambas. «Ákeń jaqsy kisi edi jambas jegen» deıtin óleń sol jaıdy ańǵartady. Bul búkil qazaqqa tán bolmasa kerek. Óıtkeni, qudaǵıǵa jambas, qyz ben jigitke asyqty jilik, balalarǵa búırek, qulaq beretin de jaǵdaılar kezdesedi. Jambastan soń kári jilik, odan keıin asyqty jilik. Ózge músheleri osylarǵa qosalqy. Jylqynyń eń qadirli múshesi — jaıa, odan keıin: qazy, qarta, jal dep sanaǵan: «Jaqsynyń jeıtin asy — jaıa men jal» dep bastalatyn óleń de bar. Munymen qatar halyq arasynda túrli yrymdar men dástúrler de bolǵan. Mysaly: Ákeń óledi dep ákesi tiri balaǵa basty ustatpaıdy, byljyr (jýas bolasyń dep mıdy.jegizbeıdi. Kishkene balaǵa sýǵa ketesiń dep julyn jegizbeıdi. Asyrap alǵan ulǵa asyqty jilik ustatady. Acqa, toıǵa qymyz aparǵan ydysqa asyqty ne kári jilikter salyp qaıtarady. Kári jilikti qartaıǵansha otyrady dep qyzǵa ustatpaıdy. Qonaqqa asqan etke moıyn atalatyn músheni salmaıdy. Jas bosanǵan áıelge balanyń moıny tez bekıdi dep ystyq moıyn tistetken. Al tes atalatyn múshe kúıeý men uzatylǵan qyzdyń sybaǵasy. Tabaqtyń ishine tós salynbasa, kúıeý ókpelegen. Soıǵan qoıdyń tósinen tóstik alady. Ony tuzdap otqa qaqtaıdy da quda qonaqqa ózge etterden buryn tattyrady. Muny qazaq asa qatty unatqan. Qudaǵa beretin sebebi, «tóske tósti taqasqan jaqyn boldyq» degen uǵymdy bildirgendikten. Uzatylǵan qyzǵa súrlengen tos jiberý de mindetti bolyp septelgen. Bul jóninde tómendegideı qaljyń bar: kelinshekke bireý «iniń kele jatyr» dese, áldenege inisine ókpelep júrgen kelinshek «inim inge kirsin» depti. Anaý «inińniń qorjynynda tósi bar» dese, rıza bolyp ketken kelinshek: İnimniń menen basqa kimi bar» depti-mis.

Pisken etten úı ıesine nemese qudaǵa aldymen asatatyn — bir tilim quıryq pen baýyr. Sondyqtan qudalardy «qudaı (ýáde) desken, quıryq-baýyr jesken» dep jaqyndastyrady.

Syıǵa tartylatyn tabaqtar adamyna qaraı: bas, orta, aıaq bolyp úshke bólinedi. Qoı soıǵanda bas tabaqqa qoıdyń basy, jambasy, asyqty jiligi, súbesi, beldemesi, bir bilem quıryq pen baýyry salynady; orta tabaqqa bir jambas, kári jilik, uzyn omyrtqa, bir súbe salynady; aıaqqy tabaqqa kári jilikten bastap, qatyn omyrtqa, buǵana, bir jaýyryn salynady. Mundaı sybaǵa bermeý ókpege aparyp soqqan. Qoıdyń ishki júıelerinen baýyrdan basqasy tabaqqa «jórgem» dep atalatyn ashshy jáne tushshy ishekterdiń órilgen bir býmasyn, qaryn ókpe, júrek sıaqtylardan bir-bir tilimin, aldyńǵy jáne artqy úıitilgen sıraqtardyń bir-birin tabaqtyń aldy-artyna qoıady. Jalpy alǵanda ishek-qaryn, ókpe-baýyr atalatyn ishki músheler úı ıeleriniń sybaǵasy.

Jylqy etiniń syıly, sybaǵaly músheleri: jal, qazy, qarta. Ózgeleri solarǵa qoıylady. Asa qadirli sanalatyn qonaqqa qoı soıǵanda ústine jylqy etiniń súr jaıasyn, qazy-qartasyn salady. Jylqynyń shekesin qazaq «naýryz» atalatyn meıram kúnderinde ǵana asqan. Kóshpeli elderdiń, mysaly, monǵol halqynyń ádetinde, ettiń bir qaınaýyn ishinde qaldyryp, shala pisiretini bar. Qazaq etti eziltip, dámdi etip pisiredi. Etti bulaı etip pisirý as qorytý organdarynyń jumysyn jeńildetetini málim. Sol sıaqty «et etke, sorpa betke» dep onyń da as qorytýǵa úlken kómegi baryn qazaq ertede-aq bilgen. Qazaqtyń taǵy bir ulttyq tamaǵy «kespe» nemese «salma» dep atalady. Alǵashqysyn ılengen qamyrdy jińishkelep kesip jasasa, «salmany» unnan, tarydan, kúrishten dán salyp pisiredi. Jylqy etiniń sorpasy suıyq bolǵandyqtan, kespege jaramaıdy. Kespege qazaq «qara mal» atalatyn sorpasy bar qoıyrtpaq aıyr-tuıaqtylardyń etin qoldanady. Ásirese, sıyrdyń «qıma» atalatyn aınaldyrǵan tushshy ishegin kóbirek paıdalanady. óıtkeni ol ete maıly bolady.

Jylqy sorpasyna qazaq ashshy qurt ezedi. Ol — qazaqtyń «qysqy qymyz» dep ataıtyn eń jaqsy tamaǵy. Al jylqyshylardyń jaqsy kóretin tamaǵy ezilgen qurttyń qaldyǵy — malta. Jolaýshylaǵan ne mal baqqan adamdar maltany qaltaǵa sala júrip, sýsaǵanda, qarny ashqanda qorek etedi. Qysty kúni jylqy sorpasyn tezirek sýytqysy kelgen qazaq onyń ishine muz salyp ishedi. Muny — «tomyrtqa» dep ataıdy.

Qazaq halqy maldy mindetti túrde baýyzdaıdy. Koreı, monǵol sıaqty keıbir el, soıylatyn maldy baýyzdamaı, tunshyqtyryp ta óltiredi. Sondaǵy dáleli, maldyń eń paıdalysy — qany. Tunshyqtyrsa qan etke sińip, adamǵa paıdalyraq bolady. Baýyzdalmaǵan maldyń eti qazaqta — aram sanalady.

Erterek kezde et asatyn ydystyń az nemese joq shaǵynda kóshpeli elder olardyń ishinde qazaq etti sol soıylǵan maldyń óz qarnyna pisirip jeıtin bolǵan. Qaryndy buzbaı alady da, tazalap jýyp, ishine etti syıǵanynsha toltyryp, oǵan mólsherlep tuz salady. Onymen birge sorpa qaınaǵanda bý shyǵyp turý úshin qarynnyń aýyz jaǵyna qýys qýraı nemese maldyń eki basy shabylǵan jiligin shyǵaryp baılaıdy, sonan keıin et salynǵan qaryndy qumǵa kómedi ústine ot jaǵady. Solaı pisirilgen, «silikpe» atalatyn et kóshpeli elderdiń dámdi asynyń biri bolǵan. Qazaqtyń uǵymynda, ár maldyń eti óz qarnyna sıady. Qazaqtar asqan ettiń tuzyn tatyp jeıdi. Et salǵan tabaqqa tuzyn ish.ylaý ǵyp quıatyn sorpanyń aty tuzdyq.

Kóshpeli aýyldardaǵy et taǵamdaryn ázirleý túrleri osyndaı.

«Súme» erterek kezde «jelin», «emshek» maǵynasynda aıtylǵan. Bertinde «sút» maǵynasynda aıtylady. Et taýyp jeýge múmkindigi joqtar «maldyń súmesimen kún kórip otyrmyz» deıtin. Óıtkeni qymyz jasaýǵa árkimniń múmkindigi bola bermegen. Kóshpeli qazaq halqynyń basym kópshiligi, aıyr tuıaqty qara maldyń, súmesimen (sútimen) kúnin kórgen. Olar túıeni de, sıyrdy da, qoı men eshkini de saýatyn bolǵan.

Saýylǵan sútten aıran uıytyp nemese sútti iritip, aq qyzǵylt tústi irimshikter men ýyz da qaınatqan. Jas balalar úshin sútti qazanda qoıylta qaınatyp, dámdi balqaımaq ta turǵyzǵan. Qaınamaǵan shıki súttiń betine turǵanyn kilegeı» dep ataǵan. «Kilegeıdi» jınap, ádette, odan maı aldy. Qazannyń túbine turǵan sút qaǵyn «qaspaq» dep p andy. Ol, kóbinese qazan ustaıtyn áıelder men erke balalardyń sybaǵasy. Maldyń súti qaınatylmaı kóbirek tursa, irip ketip, paıdaǵa aspaıdy. Sútti uıytqy quıý arqyly uıytsa, aıran bolady. Aıran ashyp ketse, «irkit» deıdi. İrkitten «ashshy» jáne «tushshy» qurttar qaınatylady. Tushshy nemese syqpa qurt nan ornyna paıdalanylady. Ashshy qurt sýsynǵa nemese sorpaǵa ezýge ǵana qajet. Jolaýshy shyqqanda «jan torsyq» atalatyn ydysqa sý quıyp, ishine ashshy qurt tastasa, shaıqalyp ezilgen ol, ári sýsyn, ári tamaq bolady.

Qurt pen irimshik buzylmas úshin jaz aılarynda «sóre dep atalatyn bıikke jaıylady da, kún kózine keptiriledi. Kóp tirilgen bul tamaqtar, áýe raıynyń barlyq jaǵdaıyna da buzylmaı shydap, uzaq ýaqytqa saqtalady.

Ashyǵan aırandy kenep qapqa quıyp súzedi de, oǵan a:i dap túz qosady. Ony «súzbe» deıdi. Súzbeden de qurt jasap, serege keptiredi de, qys aılarynda sorpaǵa qatyp ishken.

Qymyz «kıeli» asqa sanalady, bıeniń sútinen qymy i jasaý úshin ony torsyq atalatyn kón ydysqa jyly kúıinde emes, salqyndaǵan qalpynda quıady. Jyly quısa qymyzy ashshy bolady. Torsyqqa quıylǵan qymyzdy pispekpen álsin-álsin pisip turady. Qymyz neǵurlym kóp pisilse, soǵurlym, tushshy, dámdi keledi. Az pisilgen qymyzda irimtik kóp bolyp, ishýge jaǵymsyz keledi.

Qymyz tez tunady, tunǵanda joǵarǵy jaǵy kógildir suıyq,asty qoıýlanyp turady, ekeýin pisip aralastyrǵan da ǵana qymyzdy adam súısinip ishedi.

Úıine kirgen kisige qazaq as tatyrmaı jibermeıdi. Sondaǵy beretini bar bolsa qymyz, ol bolmasa aıran, irimshik, qurt sıaqty taǵamdar bolǵan.

Qymyzdyń shala ashyǵany saýmal. Ondaı qymyzdyń dámi buzylatyn shaǵy bolady. Ony qazaq «aınymal» nemese «tatymal» deıdi. Aınyǵan qymyzdy baılar ózderi ishpeı, jalshylaryna bergen. Jalshylardan artylǵanyn jeroshaqqa tógip tastaıtyn.

Qazaqtyń qymyzdan basqa sýsyny — kóje. Ony qaınat qan sýǵa bıdaı, tary ne un salyp ashytady. Shamasy barlar oǵan sút qatady. Sút qospaǵan qatyqsyz «qara kóje» kedeılerdiń sýsyny sanalǵan. Ony da ıeleri dámge sanap, qasterlegen.

Ataqty Birjan sal jolaýshylap kele jatqanda orys poselkesinde mal baǵyp otyrǵan jataqtyń qaraqurym úıine kezdesedi. Úıge jaqyndaǵan ol «sóıles» dep dybys berse, úıden boıjetken, qarapaıym kıingen qyz shyǵady, Birjan shóldegenin aıtsa, qyz «túsińiz, barymyzdy beremiz», — deıdi.

Jasaýsyz úıdiń tórine shyqqan Birjanǵa qyz bosaǵada turǵan kúbiden (aǵash ydys) bir ketik saptyaıaqqa ortalaý quıyp kóje usynady. Birjan qarasa byjyldap turǵan qatyqsyz qara kóje eken. Birjan ony mensinbeı, kójege ernin de tıgizbeı, qyzǵa aıaqty qaıtara beredi. Qyz aıaqty almaı:

Jaqsynyń jeıtin asy jaıa men jal,
Shyǵady naq qyrsyqtan osyndaı sal,
Dámnen úlken dúnıede esh nárse joq,
Kójege kekireımeı ernińdi mal! —

depti. Sonda Birjan uıalyp qap:

Jetedi toqsan jasqa erdiń eri,
Atandyq aqyndyqpen «Birjan seri»,
Qaryndas, aıtqan sóziń, ótip ketti,
Kójeńdi basyp-basyp ápkel beri! —

dep toltyryp alǵan aıaqty túbine deıin qotara salǵan eken.

Arabsha «dám», «taǵam» degen sózdiń qazaqsha maǵynasy «as», «tamaq». Dámdi joǵary tutatyn qazaq, «dám-tuzymdy tat, rasyńdy aıt» deıdi. Qastandyq qylǵan bireýdi dám-tuzyna tapsyrady», «tatqan dámge qas qylǵan jigit ońbas» degendi óleńine qosady. Mundaı mysaldar tolyp jatyr.

Úıine alystan kelgen adamǵa birneshe kún tegin tamaq berý qazaqtyń erteden kele jatqan ata daǵdysy. Sol daǵdy kúni búginge deıin bar. Qazaqtyń ár úıi «tátti-dámdi» deıtin asyn ózi tatpaı, qonaq kelse «uıalyp qalamyz» dep, kópke deıin soǵan saqtaıdy.

Qonaqqa beretin tamaq «qonaǵasy» dep atalady. Qonaǵy kelgen kisisine qaraı árqıly bolady. Biraq qazaq úıine kelgen qonaqtyń, qandaıyn bolsa da toıǵyzbaı attandyrmaıdy. Qazaq jaz aılarynda qonaqqa maldy sırek soıady. Baılar jazdaı súr jeıdi, kedeıler jaz aılary maldyń sútin qorek etip, etti kóp jemegen.

Qysqy azyqqa, ıaǵnı soǵymǵa iri qara mal soıylǵan. Ásirese soǵymǵa jylqy maly kóptep soıylady. Orta dáýlettiler biren-sarandap, al tutas jylqy soıýǵa áli kelmeıtinder birigip bir jylqynyń etin jartylap nemese sıraqtap bólip alatyn bolǵan. Tutas maldyń etin jartyǵa bólý ońaı da túsinikti, al sıraqtap bólý degenimiz. — tutas maldyń etin tórtke bolý. Mundaı bóliske jatatyn mal etin alýshylardy rıza qylatyn qasapshylar. Olar óz isiniń sheberi sanalady. Sondyqtan qazaq sheberlik jaıy sóz bolǵanda nemese sózin jóndep sóıleı bilmeıtinderdi kekesin retinde «búırekten sıraq shyǵarady» deýi osydan.

Túıe, jylqy, sıyr etteriniń bólisi osyndaı. Qoı, eshki, taı, tana sıaqty usaq maldardyń etteri bóliske túsken emes. Mundaı usaq maldar orta dáýlettilerdiń, kóbinese kedeılerdiń soǵymy. Kedeıler ádette, toqty-torym, buzaý, taıynsha degen sıaqty usaq maldy soǵym qylǵan.

Kóshpeli qazaq halqy eginshilikpen az shuǵyldansa da nannyń qadirin jaqsy bilgen. Keıde astyq shyqpaı jutaǵan kezde «altyń kúmis tas eken, arpa, bıdaı as eken» degen maqal shyǵarǵan. Ertede negizinen etpen sút taǵamdarymen tamaqtanatyn qazaqtar dándi astyqtan jasalatyn taǵamdardy tańsyq kórip, súısine jeıtin-di. Sondyqtan bir tamaqty qumartyp jegen adamdy qazaq arpadaı asaıdy deıdi.

Ovoshty (sábzeni) mal baqqan aýyldar sırek qoldanǵan. Olar «taý jýa, qyr jýa» atalatyn shópterdi kespege týrap ta, shıki kúıinde de jegen. Sazdy jerge ósetin kartop tuqymdas jaýjumyrdy (býyltyqty) qolamtaǵa kemip, pisirip jeıtin bolǵan. Qamys tamyry «súırik» dep «maı qoǵany» da jegen. «Qarǵa tuıaq» atalatyn shel shóbiniń tamyryn da qazyp jegen. Taýda ósetin dámi qyshqyltym shópti de súısinip jeıdi. «Bazarda bul bolady pisken qaýyn, Qyzyl alma alady kózdiń jaýyn» nemese qarny ósken adamdy «qarny qabaqtaı» («asqabaqtan alǵan») deýine, sondaı-aq órik pen meıizge qumarlyǵyna qaraǵanda ońtústikti mekendegen qazaqtardyń eginshilikpen, baqshashyldyqpen ertedegi zamandardyń ózinde shuǵyldanǵany baıqalady.

Astyq jaıyna taǵy da oralaıyq.

Sovettik dáýirge deıin nanǵa qazaq aýyldary jarymaı «ash qaryn», «toq jaraý» bolyp kelgen. Tek Sovet ókimeti ornaǵannan keıin ǵana oǵan muqtajdyq joıyldy. Úkimet pen partıanyń, Qazaqstan tyńyn ıgerý týraly 1953 jylǵy qaýlysynan 1956 jyly birinshi ret, 1972 jyly ekinshi ret bir mıllıard puttan asa astyq jınaldy. Sóıtip, sovettik Qazaqstan astyq óndirý jóninen Sovet Odaǵy boıynsha RSFSR-den keıingi orynǵa shyqty. Astyqtyń molaıýy, maldardyń erte soıylmaı, semirýine de jaǵdaı jasady. Qazir maldyń qaısysy bolsa da semizdikten «jonynan jarylady». Qoıdyń súbesi men jylqynyń qazysyn burynǵydaı birer elimen emes, súıemdep, qarystap ólsheıdi. Sebebi qazir maldy asyldandyrý jumystaryn keńinen júrgizýdiń arqasynda sıyrdyń súttiligi, qoıdyń semizdigi, t. b. jyldan jylǵa arta túsýde.

Burynǵy qazaqtar molshylyq turmysty «ıt basyna irkit tógiledi», «saıdan maı aǵatyn bolady» dep, sondaı zamandy arman etetin edi. Sol molshylyq qazir barlyq sovet halyqtarymen birge qazaq aýylyna da ornap, buryn jemese de maı jaqsy» dep maı tatýdy arman etetin eńbekshi sharýalar, ózge azyqpen qatar, maıǵa da molyqty.

Sosıalısik qurylys ál-aýqat, turmys molshylyǵyn jasaıdy.

4. KIİM-KESHEGİ

Adamǵa aýa raıynyń qolaısyz jaǵdaıynan qorǵaný úshin jáne kóriktilik úshin de kıim qajet. Ertedegi adamdardyń kıim-keshekteri mal terisinen jasalatyn edi. Ásirese, terini syrt kıim úshin paıdalanatyn-dy. Onyń biri — ton. Ol «qaptama», «qamzolsha» atanyp ekige bólingen. Qaptamasy sýyqqa syrttan kıetin ton. Mahambettiń «Qaptaı soqqan boranda, qaptama kıgen tońar ma?» — deıtini osy. Qamzolshasy etegi tizeden joǵary keletin ton. Ton ornyna qasqyrdyń, túlkiniń, qarsaqtyń, kúzenniń, basqa ańdardyń terisimen astarlap, syrtyn matamen tystap tigetin kıimniń aty ishik. İshiktiń tolyp jatqan túrleri bolady. Mysaly, túlki terisinen, onyń jon, baýyr, aıaq terilerinen — qaraıaq ishikter jasalady. Keıde, qundyz, bulǵynnyń qymbat terilerinen de ishik jasalady. Oǵan Abaıdyń Aqylbaı degen balasy shyǵarǵan án sózindegi «Bulǵyn ishik men kıdim, qundyz jaǵa» degen joly kýá.

Qundyz qazaqta asa baǵaly ań sanalǵan. Qazaqtar onyń sala-qulash terilerin tórdegi kerege basyna sán úshin ilgen. Ertede bul ań qazaq dalasynda kóp bolǵandyǵyna «Qundyzdy» atalatyn ózen men (Qostanaıda), «Qamqa» (qundyzdyń bir túri) atty kóldiń bolýy kýá. Keıin el jıilene kele bul sýlardan qundyz ben qamqa aýyp ketken.

Qulynnyń, terisinen astarsyz tigiletin tondy «jarǵaq» deıdi. Onyń qara qulynnyń terisinen sándep tigiletini joǵary baǵalanady. Qasqyr terisinen astarlanatyn ishik te qymbatqa sanalady. İshikti qazaqtar tystap qıgen.

Kedeı adamdar ishikti qoıan, taraq quıryq (saryshunaq) sıaqty arzan terilerden de jasaǵan. Biraq olardyń sapasy onsha bolmaıdy. Sondyqtan «bir jylǵa qoıan terisi de shydaıdy» deýde de mán bar.

İshiktiń tysy, ádette shuǵa, máýiti sıaqty qalyń matalardan tigiledi. Teri men tystyń arasyn qalyńdatý úshin tozǵan matalardan, júnnen «bıdaı» sanalady.

Tonnyń jaǵasy joǵary etip jasalady da, boran-shashynda ony kóterip alsa, basqa sýyq tıgizbeıdi. «El aǵasyz, ton jaǵasyz bolmaıdy» deý sodan. Jaǵaǵa qymbat ań terisi, qozynyń, laqtyń buıra eltirisi sıaqty teriler salynady. Tonnyń beli tarylyp tigiletinderi «qyna mal», qynamaıtyndary «qaptal» dep atalady.

Qysqy kıimniń bireýi — kúpi. Ol qoıdyń jáne túıeniń jabaǵasynan jasalady da, jylylyǵy teri tonnan kem bolmaıdy.

Jazdyń syrtqy kıimi, túıeniń ıá qoıdyń júninen toqylatyn shekpen, túıe júninen toqylǵan shekpen dáýletti adamdardyń qolyna túsken. Shamasy kelmegen kedeıler shekpendi qoıdyń júninen jasaıdy.

Toqý ádisiniń aty — órmek. Ol kóne zamannan kele jatqan qol óneri.

Órmek toqý uzaq ýaqytqa sozylady. Órmek toqýdan buryn júndi qylshyqtap, tútedi. Ony shúıkelegen soń, urshyqpen ıirip, ıirilgen jipti tógedi (domalaqtaıdy). Domalaq jipti uzyndyǵyn on qulashtaı etip kerýge jáne toqýǵa álgi jumys prosesteri atqarylǵan soń ǵana kirisedi. Jipterdi biriktirip toqýǵa arnalǵan quraldy «mosy» deıdi. Mosyǵa asylǵan órmektiń arasynan ótip turatyn jipti — arqaý, arqaýdy nyqtaıtyn quraldy qylysh, jipterdiń joǵarǵylary men tómengilerin aýystyratyn quraldy «adarǵy», toqylǵan ermektiń eki shetin «kenere», taǵysyn taǵylar dep ataǵan.

Órmekti tek áıel ǵana toqıdy. Ertede, qalaǵa baryp, aralaspaıtyn kóshpelileri ishki kıimderdi (kóılek, jeıde men ish kıimdi) ózderi toqyp kıgen.

Órmekten qazaqtar alasha sıaqty tósenishter de, qorjyn aıaq-qap sıaqty ydystar da, at-jabý sıaqty jamylǵylar da jasady. Tipti keı jerlerde kilem de toqıtyn bolǵan. Keıinnen ónerkásip buıymdarynyń kóptep shyǵaryla bastaýyna aılanysty órmek toqýshylar azaıdy.

Kóshpeli qazaq aýyldary birneshe ǵasyr boıy Orta jáne Ortalyq Azıa nemese Edil boıynyń qalalaryna baryp saýda-sattyq jasaǵan. Onda dáýletti adamdar jibek pen manat (qalyń toqylǵan jibek) satyp alatyn bolǵan. Edil boıyndaǵy qalalardan (ásirese kóne bolǵarlardan) alatyny kóbine bylǵary eken. Osy alys-beristiń nátıjesinde bolǵarlardan aýysqan buıymnyń «bylǵary» atalýy sondyqtan bolsa kerek.

Kedeı sharýalardyń erte zamannan beri ishkıim úshin paıdalanatyn matasy — bóz.

Dáıim meniń kıgenim bez kóılegim,
Jaman jaqsy bolsa da óz kóılegim,
Kórmegeli kóp aıdyń júzi boldy,
Aman-esen júrmisiń kóz kórgenim.

nemese

Jatyr edim dalada pishen shaýyp,
Bóz kóılegim sý boldy jańbyr jaýyp, —

degendegi «bóz» osy mata.

«Bóz» — otyryqshy kásipqorlardyń qoldan, maqtadan toqıtyn matasy. Jibekten qalyńdy-juqaly etip toqıtyn matalar «qazıne» dep atalady. Burynǵy qalyn, malǵa satylatyn qyzdardyń:

Qazıne kamzol kıdim qıylmaǵan, Japanda jatyr jylqym jıylmaǵan, Bar ma eken qyzdan sorly bul jalǵanda, Topyraq týǵan jerden buıyrmaǵan, — degende osy «qazıne» sóz bolady.

Syrtqy jáne ishki kıimderden qazaq órnektelgen qamzol men shalbar (sym) kıedi. Áıelderden «sym» kıetinderi tek únemi kóship-qonýǵa qatysy barlary. D. N. Ýshakovtyń túsindirme sózdiginde» qamzol fransýz sózi deıdi. Qamzol men shalbar qazaqta kóne zamannan kele jatqan kıim bolǵanǵa uqsaıdy.

«Alpamys» batyr jyrynda Ultanquldy «kón shalbary kótine qatqan» dep sıpattaýyna qaraǵanda, ertedegi qazaqtar shalbardy kón teriden de istegen sıaqty. Jumsaq ılengen eshki terisinen qazaqtar kesteleı sándep jyryq balaq oıran-shalbar kıgen. Bertindegi qamzol, shalbarlardyń kóbi orys bazarynan alatyn kezdemelerden jasalǵan.

Ertedegi áıelder men erkekter kıetin qamzoldyń beli qynamal, jeńi shyntaqtan ǵana keletin sholaq bolǵan. Mundaılardyń jeńsizi «tes qamzol» dep atalady.

Qamzol tysty, astarly bolady. Onyń eki arasynda bıdaı» atalatyn eski shúberek salady.

Kóne zamanda shaldar (elder) kıetin etek-jeńi keń kóılekti «jeıde» dep te ataǵan. Jeıdeniń jaǵasyna júnnen nemese shýdadan baý taǵady. Jeıdeniń jaǵasy keń keledi. Ony «úshkil» dep ataıdy. Jeıdeniń qaltasy bolady. Shaldar ýaq-túıek qajetin soǵan salyp júrgen.

Kıim pishý týraly. Kóshpeli qazaqtar ishki-syrtqy kıimderiniń bárin júrip, turýǵa bóget jasamaıtyndaı etip yqshamdap tikken. Kıimniń qoltyq tusy keń bolýy úshin qoltyrmash, etegi keń bolý úshin búıirden shabý qoıǵan.

Pishken kıimdi tigetin negizgi qural — ıne. Qazaqtar ıneni qaı zamannan bastap paıdalanǵany belgisiz. Qashap bolsa da, ol qoldan jasalmaǵan, óndiristik buıymdarmen birge kelgen sıaqty. Ineniń úlkeni — teben nemese jýaldyz atalady. Onymen kıiz sıaqty qalyń nárseni ǵana tigedi.

İske olaq kisini «kók ıneni kezine túrte bilmeıdi» dep sógedi. Ineni qoldanardan buryn otqa qyzdyryp jasytady. Sonda ıneniń syrtynda juqa qabyrshaq paıda bolady. Onyń aty «jasý». Keıde qol qabysy joq, bos júretin adamǵa «ıneniń jasýyndaı paıdańdy kórmedim» deýi sodan. Ár bir is oıdaǵydaı oryndalǵanda qazaq: «sabaqty ıne sátimen» deıdi.

Kıim pishilgennen keıin bólshekterdi dolbarlap qurastyrýdy «kókteý», tigisti irileý etip shanshýdy «qabý», usaqtap shanshýdy «tepshý», «qaıý» jaǵa-jeńin áshekeıleýdi «kesteleý» deıdi.

Qazaq halqynyń bas kıimderi bórik, tymaq, qulaqshyn, jalbaǵaı, delbegeı dep atalady. İshi eltiriden nemese aq terisinen jasalatyn matamen tystalatyn bórik — jazdyń kıimi. Túlkiniń pushpaǵynan jasalatyn bórikti Arqada «taqıa» deıdi. Áıelderdiń jeńil, úkili, sándi taqıa úlgisi qazaqqa tatardan kelgenge uqsaıdy. Semeı oblysyndaǵy, ásirese tobyqty rýyndaǵy qazaqtar bórik ornyna «jekeı» atalatyn eltiri tymaq kıgen.

Tymaq — qysqy bas kıim. Ony kedeıler — seńseńnen, baılar túlkiden jasaıdy. Túlki terisinen jasalǵan tymaq — eń sándi, baǵaly tymaq sanalady. Jalbaǵaı — jazǵy jaýyn-shashynnan qorǵanatyn delbegeı — masadan qorǵanatyn jeńil bas kıimder. Olar ne órmekpen toqylady, ne matadan tigiledi. Qazaq «baǵym aýady» dep bas kıimdi eshkimge syılamaıdy.

Qazaqtyń aıaq kıimderi — baıpaq, etik, kebis, mási. Etikti bylǵarydan kıýge shamasy kelmeıtinder, ásirese shaldardyń bertinge deıin, jazy, qysy sirimen qaptaǵan kıiz baıpaqpen júrgenin kórdik. Etikti erte kezde ılegen teriden, bertinde bylǵarydan kıgen sıaqty.

Bylǵary qara, sary, qyzyl nemese basqa da túrlerge boıalady. Odan oıýlap, kestelep, áshekeılep tigilgen etikti áıelder kıgen: «myrza» atanǵandar da sóıtken. Negizinen alǵanda erkekter qara, kek tústisin ǵana kıgen. Sondyqtan erge tımeı kóbirek otyryp qalǵan qyzǵa «kek etikti kelmeıdi, kóń etiktige barmaıdy» deıtin bolǵan.

Mási — bul da aıaq kıimniń bir túri. Onyń etikten aıyrmasy ókshesi bolmaıdy, syrtynan kebis kıedi. Bulardy tigetinder «etikshi» dep atalady. Ondaı mamandar ár aýylda bolǵan. Etiktiń bólshekteri: bas, qonysh, bas pen qonysh arasy beltir, tabanyn — ultan, ultan men bastyń ushtasqan jerin julyq dep ataǵan. «Julyq jalaǵan jarymaıdy» degen maqalǵa qaraǵanda, ony tigý aqysy mardymsyz bolǵanǵa uqsaıdy. Balýan Sholaqtyń: —

Qamalap qansha dushpan tursa-daǵy, Kelmeıdi Syrdyń sýy julyǵymnan, — degendegi julyq ta osy. Aıaq kıimniń ishine tóseıtindi «ultaraq» deıdi. Artqy jer basatyn jaǵy — ókshe, Ultan men ultaraq arasyna qaıyńnyń qabyǵynan astar jasaıdy. Ókshege de solaı etedi.

Etikti maldyń aıaq sińirinen shıratqan taramyspen tigedi. Óıtkeni, ol ózge jipten áldeqaıda berik bolady. Óksheli mási men ókshesi shuqyr kebisti «qosaı kebis» nemese «shońqaıma» dep te ataıdy. Uzaqqa shydaıdy, sógilmeıdi dep etiktiń ultanyna aǵash shege qaǵady. Shegeniń, ornyn nemese bylǵaryny túıreıtin quraldy «biz» deıdi. Ol keregine qaraı jýan jáne jińishke bolady. Saryla otyryp, uzaq tigetin etikshiniń ashýlanshaqtaý da bolatyn kezderi bar. «Etikshige jolama — bizi tıer kózińe, sózi tıer ózińe» degen naqyl sodan shyqqan.

Etik pen másiniń ishinen aıaqqa oraıtyn matany «shulǵaý» dep ataıdy. Baıdyń ul-qyzdary, seri men saldar shulǵaýdy jibek matadan oraıtyn bolǵan, keıbir seriler atyn jibekpen tusaǵan. Bylǵary etiktiń qystygúni jyly bolýy úshin ishinen jún baıpaq (uıyq) kıgen. Ondaı úlken etiktiń aty saptama. Qoıdyń jabaǵysynan jasap, jeńil etiktiń ishinen kıetin shulyqty «baıtaba» degen.

Bertin kele halyqtar arasyndaǵy saýda qatynasy jandana bastaǵan kez kóshpelilerdiń kıim-qeshegimen ydys-aıaǵyn, úıdiń basqa múlikterin, kólik saımandaryn, qolóner quraldaryn ońaı tabýǵa múmkindik týdy. Sóıtip osy kezeńderden bastap aýyldyń qolónershileri azaıdy. Sonymen qatar, qalalyq úlgimen belgili bir buıymdar jasaıtyn sheberler aýyldan da shyǵa bastady. Mysaly, esimi meniń shyǵarmalarymda kóp atalatyn Sháıin Qojahmetuly Tilegenov, muǵalimdigimen qatar, asqan tiginshi de edi.

Sondyqtan uzatatyn qyzy, úılendiretin uly barlar ony izdep kelip, qolqalap úılerine áketip, kıimderin tikkizetin. Ony jurt «qalanyń eń sheberi» dep talasatyn.

5. KÓLİK TURMANY

Qazaqtyń materıaldyq mádenıetinde kıiz úıden keıin, erekshe kóńil bóletini attyń «er turman» atalatyn ábzel-saımandary. Sondyqtan kóshpeliler «er turmandy» jasaýǵa bar enerin salǵan. Bul turmandy «er-toqym» dep ataǵan. Erdi aǵashtan, toqymdy kıizden jasaıdy. Qazaq eri — «qurandy» jáne «qalamaqy» er bolyp eki túrge bólinedi. Qurandy er — usaq bólshekterden qurastyrylady da, tynyshtyq jaǵdaıda, sánge jasalady. Qyzdardyń óleńinde:

Dáıim meniń mingenim qurandy erim,
Qurandy erge jarasar burań belim, —

deýi sondyqtan. Al, qalmaqy erdiń aldy-arty tutas, jalpaq bolady da, otyrýǵa ornyqty, qozǵalysqa shydamdy keledi. Mundaı er alys jolǵa joryqqa jáne jaýgershilik jaǵdaılarǵa arnalady.

Er-toqymdy at arqasyna bekitetin turman dar: salt atty jolaýshy órge shyqqanda, orden tómen túskende, jelgende, shapqanda, er-toqym at arqasynan ilgeri ne keıin ketpeý nemese aýyp túsip qalmas úshin qyzmet etedi. Attyń omyraýynan ótkizetin qaıystan jasalǵan buıymdy ómildirik: yldıǵa júretin attyń, er-toqymy shoqtyǵyna ketpeý úshin, erdiń artyn quıryq túbimen jalǵastyryp tartyp turatyn «quıysqan», arqadaǵy er-toqym ońǵa nemese solǵa aýmaý úshin attyń baýyryn ala kóldeneń keltirip, tartyp baılaıtyndy tartpa tas-aıyl jáne shap-aıyl deıdi. Erdiń artqy jaǵyna qorjyn nemese ań, qus sıaqty shaǵyn júkti baılaıtyn bóktergi, qanjyǵa dep atalatyn qaıys taǵylady. Sondaı-aq tebingende ókshe men úzeńgi at qabyrǵasyna qatty soqpas úshin toqymnyń úzeńgimen taralǵy tusyna qaıys tigedi. Ony «tebingi» dep ataıdy. Er attyń arqasyna batpas úshin onyń astyna «terlik» jáne «jona» qalyń kıizden jasalyp, bylǵary nemese terimen qaptalatyn «toqym» salynady. Erge otyrǵanda aıaqty tireıtindi «úzeńgi», «úzeńgini» erge jalǵastyratyn qaıysty «taralǵy» dep ataıdy.

Jyldam júriske erdiń aldyńǵy qasynan (taıanyshynan) artqy qasy qajettirek sıaqty. Oǵan qazaqtyń «aıyrylar dos erdiń artqy qasyn suraıdy» degen maqaly dálel bolsa kerek. Eki aıyldan (tartpadan) atqa kóbirek batatyny — qarynnan tartylatyn shap-aıyl. «Artqy aıyldyń batqanyn ıesi bilmes, at biler, aǵaıynnyń azǵanyn jaqyny bilmes, jat biler» degen maqal osydan týǵan bolý kerek. Shapqanda bolmasa, shap aıyldy qazaq bos ustaıdy. Tas aıyl únemi qatty tartylady, óıtkeni ol qaýsyratyn tusta tynysty qorǵaıtyn tós súıek bar.

Mingen atty erkine kóndirý, onyń basyn qalaǵan jaqqa burý úshin qoldanatyn turman — júgen. Onyń temirden jasalǵan shyǵyrshyq, ilgek, aýyzdyq tárizdi bólshekteri bolady. Olardy tek jol júrgende ǵana paıdalanady. Onymen at jem jep, sý ishe almaıdy. Sondyqtan da «at basyna kún týsa aýyzdyqpen sý isher, er basyna kún týsa etigimen sý kesher» deıdi qazaq maqaly. Rasynda da, jaıshylyqta aýyzdyq sý ishýge bóget jasaıdy... Aýyzdyqpen at aıdaýshynyń qolyn jalǵastyratyn baý — «tizgin» atalady. «Júgensizdik» degen sóz adamǵa qatysty aıtylǵan da betimen ketýshilik, tártip buzýshylyq, dóreki minezdi maǵynasynda qoldanylady.

Aýyzdyq pen tizgindi jalǵastyratyn temirdi shyǵyrshyq, ıaǵnı shaýjaı deıdi. Birjan men Sara aıtysqanda: «Bireýi — attyń ustap sháýjaıynan» degendegi «shaýjaı» osy.

At basyna aýyzdyqsyz kıgiziletin turman — noqta. Oǵan «shylbyr» baý ǵana (noqta bolmasa, júgenge de) taǵylady da, toqtaǵanda atty sonymen baılaıdy. Qazaqta «noqta aǵasy» — úlken, basshy maǵynasynda qoldanylady. Olaı deıtini, kóne zamanda áke balalaryna enshi bergende kósh aldyna júretin noqtaly túıeni úlken ul jetektegen.

Sodan «noqta aǵasy» atanǵan.

Atty minýden bosatqanda ottamasyn dese, tizginin shoqtyǵyna qańtaryp (baılap) jiberedi, bos ottaǵanda uzap ketpes úshin aldyńǵy jáne artqy bir-bir aıaǵyna óre salady; tipti jaqynda ottasyn dese úsh aıaǵyna shider, sekirip ottasyn dese aldyńǵy eki aıaǵyna ǵana tusaý salady; ashyqpaı aınala ottasyn dese qaqqan qazyqqa arqandaıdy. «At aınalyp, qazyǵyn tabar» deý sodan shyqsa kerek.

Qazaq halqy attyń turmandaryn áshekeıleýge kóp kóńil bólgen. Ol úshin altyń kúmis sıaqty qymbatty metaldardy paıdalanǵan. Mysaly, erdiń qastaryna toqym-tebingileriniń betine, úzeńgilerine basqa turmandardyń ón-boıyna neler kórkem órnekter salyp qymbat tastarmen ádemileı túsken; ondaı turmandardyń túgel bir kompleksin jasaǵany úshin sheberge — jylqy, túıe sıaqty iri qaralardyń birin aqyǵa tólegen. Áldilerge jaǵynǵysy kelgen keı sheberler olardyń ul-qyzyna ádemi er-toqym jasap aparyp, syıyna úıirlep mal aıdap qaıtatyn kezderi de bolǵan.

El aǵasy atanǵan syıly adamdardy aqyndar:

Bir taıpa eldiń basy edi,
Altyn erdiń qasy edi, —

dep maqtaǵan. Keıbireýleri mýzeılerde saqtalǵan ondaı turmandar názik sheberliktiń kýási ispetti. Alaıda halyqtyń qasterleıtini sándi altyn turmany emes, aty bolǵan. Sondyqtan: «altyn eriń atqa batsa,, altynyn al da otqa jaq» degen maqal qalǵan.

Ádemi turman ádette jaqsy atqa salynady. Qazaq jylqy túsiniń bárinen de ádemilik tabady. Solardyń ishinde eń sándi kóretini daqsyz, shymqaı qara tústisi. Óte jarasymdy dúnıe jaıynda aıtqanda: «qara atqa kúmis turman salǵandaı eken» deý sol jarasymdylyqtyń belgisin kórsetedi. Sondaı-aq óleńde: «Salǵanym sal qara atqa kúmis turman» deý de osydan. Men biletin shymqaı qara tústi bir ataqty júırikti jurt keıde «qara torǵaı» nemese «qara súlik» dep te ataıtyn edi.

Er-turman bólshekteriniń kópshiligi qaıystan jasalady. Qaıysty túıeniń, jylqynyń, sıyrdyń júnin jıditken qalyń teriden isteıdi. Júndi kúbide astyq dáninen ashytqan «malma» atty kóje salý arqyly jıditedi. Ony kúbi ishinde aýdarystyryp turýdy «sapsý» deıdi.

Júni jıdigen terini jaıyp keptiredi de, onyń qurys-tyrysyn jazý úshin «talqy» atalatyn tisteri kedir-budyr saımanmen sozǵylaıdy. Mine, osy ılengen, talqylanǵan teriniń aty — qaıys. Turman, kóbinese osyndaı qaıystan tilinip jasalady. Tilingen qaıystyń aty — taspa. Ol óziniń qoldanylýyna qaraı jalpaqtaý da, jińishke de tilinedi. Jalpaǵy — túıin úshin, jińishkesi — órim úshin paıdalanylady. Júgen, noqta, qamshy sıaqty turmandy túıip te, órip te jasaıdy. Ondaı sheberdi «órimshi» dep ataıdy. Órimshilerdiń aıtýynsha, erimniń, shydamdylyǵy erýge baılanysty emes, túıýge baılanysty. Turman túıinnen tozady deıdi. Ataǵy shyqqan keıbir órimshilerdiń túıini sol turmannyń tozyǵy jetkenshe ydyramaıdy.

Sondaı ataǵy shyqqan órimshiniń bireýi men týǵan aýyldaǵy Dúısenniń Qaseni degen edi. Onyń asqan sheberligine sol mańaıdaǵylardyń bári tańdanatyn-dy. Qyzyljar, Qorǵan sıaqty jerdiń baılary, saýdagerleri, ásirese ylaýshylary izdep kelip, jegin kólikteriniń saımandaryn jóndetip, jańadan turman jasatqanyn kórdik.

Taspany órerden buryn, bir jaq qyryn pyshaqpen sypyryp (maıdalaı jonyp) alady, sonda órim bir jaǵynan jumyrlanyp syrty kedir-budyrsyz jylmaǵaılaý keledi. Ataqty aqyn Doskeı Álimbaıuly ózi aıtysqan qyzdy maqtaǵanda: «Syrylyp qoıǵan taspadaı, syrtyń sulý» deıdi.

Taspadan óretin qamshy eki túrli: atty qatty urmaı demep qana otyratyn úsh-tórt taspadan eretin tórt órim qamshyny «shobyrtqy», áldeneshe taspadan óretin qamshyny «doıyr» deıdi. Taspa sany jıyrma tórtke deıin baratyn doıyrdyń ishine qorǵasynnan ózek salady. Balýan Sholaqta sondaı bir doıyr qamshy bolǵan eken, — desedi jurt. Ol qashqan qasqyrdy qýyp jetip, onymen jonnan tartqanda, qabyrǵalarynyń kóbesi, omyrtqalary sógilip ketedi eken: Qashaǵan jylqylardyń qandaıy bolsa da, qabyrǵalaryn qýalaı tartyp ótkende, etpetinen túsetin kórinedi. Mundaı qamshyny qarý retinde urys-janjaldarda da paıdalanǵan.

Aryqtaǵanda júni túsip qalatyn túıeni «qara qaıys» deıdi. «Asharshylyqta jegen quıqanyń, dámi ketpeıdi, qara qaıysta soqqan túıeniń taby ketpeıdi» deýi de osyndaı.

Qosh túıesin sándeýdi «qomdaý» deıdi. Negizinde «qom» — túıeniń órkeshinen tómen qaraı jaıylatyn maıly qyrtys.

«Qos-qos orda, qos orda,
Qosylyp qonbas maldan soń,
Qospaq órkesh sary atan,
Qom jasamaı maıdan soń», —

deý sodan qalǵan.

Zamandas aqynymyz Kenen Ázirbaevtyń «Bazar — Nazar» atty ániniń óleńinde «Kóshtiń sáni bolmaıdy, túıesi joq» degen jol bar. Kóshpeli qazaqtardyń kóne zamannan beri kósh kóligi — túıe. Túıeni kesh kóligi etý salty Jaǵalbaıly, Jappas, Tama, Tabyn, Adaı atalatyn rýlarda sovettik dáýirdiń alǵashqy jyldaryna deıin oryn alyp keldi.

Kóshtiń túıesin qomdaý — qazaq ómirinde eń sándi kórinetin, biri. Qomdalatyn túıelerdiń ústine órnekti kilemder jabylady. Qomnyń ózin de toqylǵan kilemnen jasaıdy.

Túıege júgen kıgizbeıdi. Onyń bas turmany — noqta. Noqtanyń ózi de, baýy da kilem tárizdi toqylǵan qurdan jasalyp, qundyz ben kómkeriledi. Salpynshaqtary qymbat tastarmen, kúmispen áshekeılenedi.

Túıege artylatyn júkterdi «tek» deıdi. Ol — kıizge ne kilemge býylǵan úı múlikteri. Mahambettiń Isataıdy joqtaǵan «Munara» atalatyn óleńinde, talan-tarajǵa ushyraǵan halyqtyń muńyn aıta kep, bir jerinde «Býýly teńdi sheshken kún» degendegi teńi osy. Baılardyń býylǵan teńi, kóshpegen shaqta sheshilmeı, tórinde jınaýly turady. Bul júkterdiń «teń» dep atalýy júkti túıeniń eki jaǵyna aýmastaı teńdep artýdan shyqqan sóz. Balýan Sholaq óziniń ǵashyǵy Ǵalıaǵa «Aýǵan túıe júgindeı beıimdelseń» dep, túıe júginiń aýyp túsýin adam sezimine teńeý retinde qoldanady.

Túıege býmalardan basqa, kebeje, sandyq sıaqty aǵash múlikter de artylady. Olarǵa jas balalardy da otyrǵyzady. Kóshpeli aýylda týǵan qazirgi belgili arhıtektor Tóleý Básenov pen belgili ádebıetshi Muhamedjan Qarataev «túıe ústinde, kebeje ishinde óstik» desedi.

Sıyr men ógizge er-toqym da, qom da qolaısyz. Sondyqtan olardyń arqasyna salatyn turmandy «ashamaı» dep ataıdy. Onyń astyna da toqym nemese eski kıizden jasalǵan toqym — zálti jelqom tóseledi.

Sıyr da túıe sıaqty noqtalanady. Oǵan yryq bermese munyń da tanaýyn tesip, baýyna súıekten ne aǵashtan jasalatyn bir jaǵy tuıyq tyǵyryq ótkizedi. Bulaı etkende mal yryqqa tez kónedi. Til alǵysh adamdy «tyǵyryqtalǵan túıedeı» deýi sodan. Aıdaýdy kóp kórip, «qamshy kesti» bolǵan keıbir túıe men ógizdiń tanaýlary jyrylyp, erikke kónbeı de qoıady. Minezi qıqar adamdy «tanaýy jyrylǵan» dep te aıtady.

Jaqyn jerlerge kóshkende jeńil júkterdi sıyrǵa da artatyn bolǵan.

Ertede saltanatty kóshti ádette baıdyń, bıdiń t. b. bedeldilerdiń báıbishesi bastaıtyn bolǵan. Shoqan Ýálıhanov jınaǵan kóne jyrdyń bireýinde:

«Iir-ıir kóshýge
Irek atan bolsa-shy.
Jetekteýge atandy,
Qoıan-qoltyq, kerme qas,
Báıbisheler bolsa-shy, —

degen joldar kezdesedi.

Túıe kóligi aýa raıynyń bar jaǵdaıyna, uzaqqa júrýge de tózimdi. Qazaqstan dalasynda XIX ǵasyrda ashylǵan zavodtardyń bar júgi túıemen tasylǵan.

Kóshý — jastarǵa, balalarǵa kóńildi saýyq ispetti áserli is retinde sanalǵan. Salt mingen qyz-kelinshekter, jigitter taı-qunan minip, olarǵa ergen eresek balalar men jarysyp jemister terip, óleńdetip, saýyq-saıran qurǵan.

«Arba» qazaq keshine keıinirek aralasty. Oǵan deıin kólikke minýge jaramaıtyn kári-qurtań, bala-shaǵaǵa arnap súıretki» atalatyn saıman jasaǵan. Ol úshin uzyn eki syrǵaýyldyń basyn salt kóliktiń erine, ashamaıyna, qomyna baılap, túp jaǵynyń ústine toqymdap ıá taqtaıdan jáshik ornatady. Oǵan otyrǵandy salt kisi súıretip otyrady. Bul súıretkige otyrǵandarǵa onshalyqty jaıly bolmasa kerek. Óıtkeni, uzaqqa sozylǵan bir isti halyqtyń súıretkige saldy» dep ony balama etýi tegin emes sıaqty.

Súıretki bergi zamanǵa deıin kelgen tárizdi. Mysaly, Baıanaýyl tóńiregin mekendegen Súıindik rýynda XVIII ǵasyrda Shoń deıtin (Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń arǵy atasy) ataqty bı qartaıǵan shaqta toqalyna ókpelep, aýly kóshkende eski jurtta qalyp qoıady.

— Sony, — deıdi, olardyń keıingi urpaqtarynyń biri dombyra jasaýshy ataqty sheber Qasym Qambarov, — jurt keıinnen bilip, aýyl qonǵan jerge súıretkimen áreń jetkizgen.

«Qazaq arba» atalatyn alǵashqy arba aýylǵa, jartylaı otyryqshy bolǵan, ıaǵnı jaz kóship, qys bir orynnan qozǵalmaıtyn shaqta paıda bolǵan sıaqty. Ol eki dońǵalaqty, bir arysty arba dońǵalaqtarynyń qursaýy (syrty) kıiz úıdiń shańyraǵy sıaqty tutas qaıyńnan ıiledi, ony «kúpshek» deıdi. Bilikke kıgiziletin ortasy oıylǵan jýan aǵash pen kúpshek arasyn jalǵastyratyn tireý aǵashtardy soltústik qazaqtary «shabaq», ońtústik qazaqtary «keńeı» deıdi. Kúpshektiń ortasyn oıatyn temir saımandy «uńǵy» deıdi. Eki dońǵalaqtyń arasyn tutastyratyn jýan aǵash — beldik. Beldikke bekitilip, kólikke jegiletin jetekterdi «arys» nemese «dárte» dep ataıdy. Arystar kóliktiń moınyna kıgizetin moıynturyqqa, qamytqa qulaq baýmen jalǵasady.

Qazaq arbanyń da sheberleri bolady. Biraq arba jasaý onshama qundy sanalmasa kerek. Oǵan Birjan men Saranyń aıtysynda Júsipbek qojaǵa muńyn shaqqan Saranyń:

Qojaeke, kúni qursyn urǵashynyń,
Erigi bolmaǵan soń bir basynyń.
Bergen soń teri-tersek ıt te alady,
Bulyndaı baǵasy joq arbashynyń, —

deýi dálel.

«Kúıme» atalatyn tórt dońǵalaqty, ústi bylǵary ıá taqtaımen jabylatyn esikti arba qazaq jerine alǵash ret orys saıahatshylary arqyly kelgenge uqsaıdy. Alaıda bertinde kelgen saıahatshylar kúımeniń qazaqta, ásirese handar men bılerde erte zamandarda bolǵanyn sıpattaıdy. Bul orystyń «povozka» (qazaqsha páýeske) dep ataıtyn arbasy. Záltti «Qyz Jibek poemasynda da kúıme bar. Bergi kezeńdegi baılardyń kúımesi — súr, qurt-maı sıaqty azyq-túlik salatyn ústi jabyq arba bolǵan. Páýeske minetin dáýlettiler de qazaq arasynda kóp bolǵan. Oǵan ádette nar nemese úsh at jegiledi.

Óndiris buıymdarynan qazaq arasyna, ásirese, soltústik qazaqtaryna kóp taraǵan arba — «tarantas» atalatyn tórt dońǵalaqtysy. Mundaı arbalar bertinde kóbeıip, ony qoldanatyndar salt minýdi qoıǵan. Oǵan dálel bertinde shyqqan mynadaı óleń joldary. Onda tıgen kúıeýine rıza bolmaǵan bir áıel:

Tarantas arba jektim qaramaılap.
Qoıdy ǵoı bir jamanǵa basty baılap, —

dese, Balýan Sholaq:

Oınap kúlip birge ósken, Ǵalıajan,
Kel ekeýmiz mineıik tarantasqa, —

deıdi. Tarantas týraly maqaldar, óleń-jyrlar qazaqta kóp. Tarantasqa jeke nemese par at jegiledi.

Tarantas turmandarynyń aty túgeldeı derlik qazaq tiline ıkemdelip alynǵan orys sózderi. Mysaly, qamyt — homýt, doǵa — dýga, qamyttyń qaıystan tamaq baýy — supyn — sýpon, qulaq baýy — postiremke — postromka, bojy (keı jerde — delbe) — vozjy, shilıa — shılá, táji — tága, atty aıdaıtyn qural — qunt — knýt( keı jerde — bıshik). Tarantas ıá basqa arba ústine taldan toqyp jasaıtyn bóligin qorap — korob taǵy taǵylar dep ataıdy.

Soltústik Qazaqstandyqtardyń tarantasqa úırengendigi sonsha mashına kóbeıgenge deıin kolhozshylar, brıgadırler, basqarmalar áýdem jerdegi jumysqa da tarantasqa minip baryp júrdi. Ońtústik turǵyndary, ásirese taýlyqtar áli de salt atpen júredi.

Qazaqtar ústimizdegi ǵasyrdyń basynan bastap júk tasýǵa orystyń «brıchka» (birishke) arbasyn da qoldandy. Oǵan kúshi kelmeıtinder, soǵan uqsas qyp qoldan jasaıtyn rydýandy (rydavan) jekti.

Qysqy jegetin saımany — shana. Bul orystyń «saná» degen sózinen shyqqan. Onyń júk tasýǵa arnalǵan jaıdaǵy da jolaýshy júrýge arnalǵan «káshoba» dep atalatyn ádemilep jasalǵan qorapty, yqshamdysy da bolady. Ondaı jeńil shanany dáýlettiler ıemdenip, kedeı sharýalar tek jaıdaǵyn ǵana paıdalandy.

Shananyń jegilý jabdyǵy tarantaspen birdeı. Aıyrmasy — qystyq qana jáne eni tar jolǵa eki kólikti parlap qatar jegýge bolmaıdy, sondyqtan eki kólik qajet bolsa, bireýi — túpki attyń aldyna jegiledi. Onyń aty — kósem («aldyn bastaý» degen maǵynada). Osydan qazaq halqynda «qys — arbańdy, jaz shanańdy daıarla» degen maqal bar.

TÓRTİNSHİ BÓLİM

JAN AZYǴY

Oryssha «ıskýsstvo» degen sózdi qazaqsha «óner» dep aýdaryp júrmiz.

«Óner» dep tabıǵat turpatyn adamnyń qajetine, muqtajyna jararlyq etip, soǵan beıimdeı ózgertýdi aıtamyz,

Abaı ónerdi «tán azyǵy» jáne «jan azyǵy» dep ekige bólgendigi jaıynda joǵaryda aıttyq. Tán (dene) azyǵy tirshilikke qajet buıymdar, ıaǵnı ekinshi sózben aıtqanda materıaldyq mádenıet.

Al jan azyǵy degenimiz — kórkem óner. Bul tabıǵattyń boıyndaǵy ásemdikti, kúsh-qýatty adamnyń qajetine sáıkestendirip, qol ıá til arqyly kóriktendirip jiberý. Mundaı kórkem ónerdi Abaıdyń «jan azyǵy» deý sebebi ol janǵa, ıaǵnı kóńil kúıine, sezimge qatty áser etedi.

Otyryqshy elderde, ásirese Evropada kórkem ónerdiń, shyńyna jete órkendegen kóp túrleri bar. Mysaly, arhıtektýra (ǵımarat), skýlptýra (músin), jıvopıs (sýret salý óneri), mýzyka (án-kúı óneri), til óneri (ádebıet), taǵy taǵylar. Osylardan revolúsıadan burynǵy kóshpeli qazaq aýyldarynda eń kóne zamannan halyqpen birge úzdiksiz, jarysa jasap kele jatqandary án-kúı men til ónerleri. Ózgeleri bertinde ǵana týa bastady.

Ǵımarat, ıaǵnı baspanalar jasaýdyń keıbir kórkem úlgilerin arheologtar Mańqystaý túbegindegi, ıá basqa jerlerdegi úńgirlerden, qıraǵan qalalardyń úıindilerinen, saqtalǵan meshitterden, kúmbezderden izdestiredi. Bul áli túgel zerttelip bitpegen, ıaǵnı jańadan bastalyp, tereń zerttelý ústindegi sharýalar.

Al sýret óneri de sondaı halde. Keıbir oqymystylar ony tastarǵa qashalǵan tańbalardan izdeıdi. Biraq olardyń qaı zamanǵa qashalǵanyn jáne qaı eldiń, kimniń qashaǵanyn anyqtaǵan adam joq. Qazaqta birinshi ret sýret salǵan, onda da qaryndash qalammen ǵana salǵan adam — Shoqan Ýálıhanov. Olar Almatyda 1972 j. orys tilinde shyqqan «Shyǵarmalar jınaǵynyń» 5 tomdyǵyna toptaldy. Jalpy alǵanda bul óner, tek sovettik dáýirde órkendep. bilimdi sýretkerler urpaǵy ósip, jetile bastady.

Qazaq halqynyń kóne zamannan beri kele jatqan jan serigi án men kúı jáne til óneri ekenin joǵaryda aıttyq. Endi osy máselege azdap toqtala keteıik.

«Azdap» degen sózdi ádeıi qoldanyp otyrmyz. Sebebi halyqtyq kóne zamandardan kele jatqan ushan-teńiz mádenıetin tolyq taldap shyǵý bir kisiniń qolynan kele beretin is emes. Bizdiń áńgimemiz mýzykalyq dybystardy tek qulaqtyń qabyldaý sheńberinde ǵana bolmaq.

Qazaq mýzykasy týraly óleń túrinde alǵash pikir aıtqan Abaı Qunanbaev. Onyń da súıengeni estý qabileti. Áıtpese, oqý oryndarynan alǵan onyń mýzykalyq saýaty bolmaǵan. Biraq uly oıshyl, qazaqtyń mýzykalyq ónerin tereń túsingen, sodan úlgi alyp, ári oǵan eliktep, óz janynan da jaqsy ánder shyǵarǵan.

Orys ǵalymdarynan qazaq ánderi týraly eń alǵash utymdy baǵa bergen adam G. N. Potanın. Ol: «qazaqtyń keń dalasy maǵan úlken teńizdiń arnasyna uqsaıdy, onyń óleń-jyrlary sol keń arnaǵa syımaı kemerinen tasqyndap tógilip jatqan sıaqtanady» degen. Biraq osy pikirin qoldamaǵan.

Qazaqtyń án-kúıleri tek sovettik dáýirde ǵana molynan jınala bastady. Zamanymyzdyń belgili mýzykanty Aleksandr Zataevıchtiń bir ózi jınaǵan qazaqtyń án-kúıleri eki myńnan astam. Onyń jınaqtary dúnıe júzilik ataqty ǵalymdardan, jazýshylardan joǵary baǵa aldy.

Zataevıch izimen Ahmet Jubanov marqum da qazaq án-kúılerin jınaýmen qatar, bul ónerdiń ókilderine arnaǵan «Zamana bulbuldary» degen eńbegin jazdy. Ataqty bulbuldarymyzdyń ómiri men daryndylyq qasıetin tereńirek uǵynýda bul eńbekter úlken rol atqarady. Sonymen qatar syn esebinde aıtarymyz, osy bulbuldardyń árqaısysynyń ózine tán tabıǵı daryndylyǵy men ereksheligi áli de in"i's taldanbaǵanyn kóremiz.

Ahmet Jubanov týraly sóz bolǵanda, onyń qazaq mýzykasynyń damýyna sińirgen eńbekterin erekshe atap ketý qajet. Eń aldymen onyń qazaq ult aspaptarynyń orkestrin qurýyn aýyzǵa alamyz. Bireýler «qazaqtyń kóne zamandaǵy aspaptary birtalaı eken» degen pikirler aıtylyp júrgenmen, sońǵy kezge deıin saqtalyp, orkestrde paıdalanyp kele jatqany úsheý-aq: dombyra, qobyz, sybyzǵy.

Ahmetke deıingi dombyra halyq aldyndaǵy qyzmetin kıiz úıdiń ishi sıaqty tar jerde, azǵantaı adamǵa ǵana atqarǵan.

Osy az úndi aspaptardyń basyn qosyp, qazaqtyń dúnıe júzine tanylǵan ulttyq orkestrin jasaǵan birinshi mýzyka ǵalymy Ahmet Jubanov. Ekinshiden, qazaq halyq kompozıtorlarynyń atasy atalyp júrgen Qurmanǵazy Saǵyrbaevty (1806 — 1879) dúnıe júzine birinshi ret áıgilegen de Ahmet Jubanov.

Qazaqtyń halyqtyq mýzykasy negizinde «Aıman — Sholpan», «Qyz Jibek», «Er Tarǵyn», «Jalbyr», «Birjan — Sara» sıaqty kóptegen qazaq operalary týdy. Konserttik uıymdar men jekelegen ánshiler de halyqtyq mýzykany keńinen paıdalanýda. Alaıda osynshama mol baılyǵymyzǵa áli kúnge deıin arnaýly zertteýler bolǵan joq, «Qazaq mýzykasy baı» degen jalpylama sózge qulaq asýmen ǵana kelemiz. Al onyń baılyǵy nede, olardyń, qaı zamanda, qalaı paıda bolǵanyń oǵan qandaılyq áleýmettik jaǵdaılar sebep bolǵanyń sondaı-aq olardyń ózara órnek (stıl) ózgeshelikterin bashaılap taldaǵan ǵylymı eńbek áli bolmaı keledi. Muny jasaý aldaǵy ýaqyt mindeti. Mýzyka máselesinde arnaýly daıyndyǵymyz bolmaǵandyqtan, biz de bul máselege budan ári barmaımyz.

Bizdiń keńirek taldaǵaly otyrǵanymyz kórkem ádebıet baılyǵy. Óıtkeni ózge halyqtar sıaqty qazaq halqynyń da qaı zamanda qalaı turǵanyń oı-sanasynyń, qalaı órkendeýin kórkem ádebıetten basqa aıqyn kórsetetin qural joq. Sondyqtan da Abaı óziniń «segiz aıaq» atalatyn óleńinde:

Ótkirdiń júzi,
Kesteniń bizi,
Órnegin sendeı sala almas, —

dep beker aıtpaǵan.

Qazaqtyń da kórkem ádebıeti «aýyzsha» jáne «jazbasha» bolyp ekige bólinedi. Aýyzshanyń da úlkendi-kishili tolyp jatqan túrleri bar.

Qazaq ádebıetinde ejelden jarysyp kele jatqan eki túrli jyr bar. Biri, ár joly jeti býynnan quralyp, uıqastary erkin keletin jyr: ekinshisi, ár joly on bir býynnan quralatyn qara óleń. Bul ekeýi qazaqtyń ózekti (sújettik) jyrlarynda aralas kelip otyrady. Mysaly, Alpamysta:

Jetkizbeıdi Shubar at,
Atqan oqtaı zyryldap.
Quıyndaı ushyp keledi,
Jal-quıryǵy sýyldap, —

dep shyǵarma jyr túrinde bastalady da, keı jerinde:

Baıbóri osylaısha oılap oıdy,
Qaırynyń ishindegi bárin jýdy,
Balaǵa tańsyq bolyp júrgen baıǵus
Úıine alyp kelip qyldy toıdy, —

dep oǵan qara óleń aralasyp ketedi.

Jalpy alǵanda qazaqtyń aýyz ádebıetinde qara óleńmen qurylǵan óleń-jyrlar kóp.

Qazaq aýyz ádebıetin (fólklor) eki túrge bóligi qaraýǵa bolady. Onyń biri avtory belgisiz bolǵandyqtan halyqtyq dep atalyp ketken shyǵarmalar bolsa, ekinshisi, avtory belgililer. Birinshisine maqal-mátel, taqpaq, jumbaq, ertegi, keıbir kóne aıtystar sıaqty usaq janrlar jatady. Ekinshisi «Batyrlar jyry», «Ǵashyqtyq jyry» sıaqty kúrdeli shyǵarmalarmen túıindeledi.

1. BATYRLAR JYRY

Bul taqyryp Sáken Seıfýllınniń, Muhtar Áýezovtiń, Málik Ǵabdýllınniń, taǵy basqalardyń baspada jarıalanǵan shaǵyn jáne kólemdi eńbekterinde keń jáne dáleldi talqylanǵan. Bizdiń de bul máselege aralasymyz bolǵan. Endigi maqsatymyz osy avtorlardy qaıtalaý emes, keıbir túıindi qorytyndylar jasaý. Olar mynalar:

Birinshiden, epos atalatyn batyrlar jyry, kóp halyqtarda bar. Kólem jaǵynan alǵanda olardyń óte uzaqtary da bar. Mysaly kóne grek aqyny Gomerdiń «Ilıadasy» men «Odısseıasynyń» árqaısysynda 20 myńnan astam óleń joldary bar. Fın men qalmaq halqynyń «Jangarynda», Shota Rýstavelıdiń «Jolbarys tondy jortýylynda», taǵy basqalardyń kólemi osyndaı. Solardyń, báriniń ústinde asqar taýdaı bolyp, kólemi júz myń joldan artyq qyrǵyzdyń «Manas» jyry turady.

Qazaq epostarynyń, kólemi bulardaı úlken emes, olardyń kólemi birer myń óleń jolynan aspaıdy.

E k i n sh i d e n , qazaqtyń kólemdi epostary, kóbinese

óleń jyrlarynan jasalady. Proza olarǵa qysqasha mólsherde ǵana qatynasady. Iran fólkloryndaǵy «Totynyń taraýy», arabtardaǵy «Myń bir tún» sıaqty kólemdi prozalyq fólklor qazaqta joq. Qazaqta mundaı shyǵarmalar qysqa kólemde ǵana.

Ú sh i n sh i d e n, qazaq epostarynyń birtalaıy (mysaly, «Edige», «Qobylandy», «Shora», «Baıan», t. b.) qazaq halqynyń ómirinde bolǵan naqtyly oqıǵalardan alynǵan.

Tórtinshiden, qazaq epostarynda mıfologıa (tabıǵattan tysqary qýat) joqqa teń. Olar realısik (shyndyq) túrde qurylǵan. Attardyń shabysy sıaqty kóterińki sıpattar tek ásireleý (gıperbola) ǵana.

Besinshiden, qazaq epostary túgelimen derlik drama. Onda shıelenisken oqıǵalar, sahnalyq keıipkerler kóp. Sondyqtan da bizdiń kóptegen epostarymyz («Qobylandy», «Er Tarǵyn», «Alpamys», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Qyz Jibek», «Aıman — Sholpan») qazirgi teatr sahnalaryna qolaıly bolyp júr.

A l t y n sh y d a n, qazaq eposynda batyr, onyń senimdi súıgen jary, senimdi tulpar aty taǵanyń «úsh emshegi» sıaqty qatar turady. Solardyń bireýi bolmasa, qalǵan ekeýimen tura almaıtyn temir oshaq tárizdi qulaıtyndaı kórinedi.

Jetinshiden, qazaq eposynda áıelder obrazy («Qobylandyda» — Qurtqa, «Alpamysta» — Gúlbarshyn; «Qambarda» — Nazym taǵysyn taǵylar) meılinshe sheber jasalǵan. Bul jónde keıin jasalǵan keıbir dramalyq shyǵarmalarda burmalaýshylyq bar. Mysaly, «Er Tarǵynda» — Aq Júnis Tarǵynnyń eń senimdi serigi: al Qamal Saǵyrov jazǵan pesada — aldamshy, aıar, turaqsyz áıel. Mundaı burmalaýǵa men qarsymyn.

Segizinshiden, attyń jaqsy sıpatyn tek monǵol, qalmaq, qyrǵyz, qazaq sıaqty kóshpeli elderdiń aqyndary ǵana jasaı alǵan; otyryqshy elderde olaı emes. Mysaly, kóne grekte Pegas, kóne orystarda Konek-Gorbýnok sıaqty tulparlar bolǵanymen olar shyndyqtan góri mıfke jaqyn. Qazaq tulparlarynda Qobylandynyń Taıbýryly, Alpamystyń Baıshubary adamǵa tán qylyqtar jasap, ıelerimen adamsha tilge kelse, bul mıften góri ásireleýge beıim.

Buǵan mysal retinde Edige batyrdyń «Boz tarlan» atalǵan tulparyn aqynnyń tómendegishe sıpattaýyn alaıyq:

Qulaǵyn bizdeı qadaǵan,
Kekilin qyzdaı taraǵan,
Júrgende izin sanaǵan
Baýyry tyrtyq jaraǵan,
Qysyr jylan ózekti,
Qoltyraýyndaı (krokodıl) tanaýly,
Saptyaıaqtaı erindi,
Sarymsaqtaı azýly,
Ot ornyndaı tuıaqty,

Osyndaı tamasha sıpatty tulparlar qazaq batyrlarynyń bárinde de bar. Bir ǵajaby batyrlardyń minez-qulqynyń bir-birine uqsamaýy sıaqty, olardyń tulparlary da bir-birine uqsamaı erekshelene sıpattalady.

Attyń shabysyn sıpattaýda jyrdyń Taıbýryldyń shabysyn ásirelegen jeri asa sheber baıandalady. Onda:

Shúý, janýar, shúý deıdi,
Shúý degende gýleıdi,
Tabany jerge tımeıdi,
Taý menen tasqa órleıdi,
Tórt aıaqty sermedi,
Qulaqtyń túbi terledi
Ter shyqqan saıyn órledi.
Adyrdy kózi kórmedi,
Kóldeneń jatqan kók tasty,
Tiktep tıgen tuıaǵy,
Saz balshyqtaı ıledi, —

dep, attyń shabysyn qımyldaǵan saıyn, údete túsedi dep aqyrynda:

Bir tóbeniń shańdaryn,
Bir tóbege qosady...
Qulaq menen bulandy,
Kıik penen qoıandy,
Ozdyrmaı aldyn tosady,
Kól jaǵalaı otyrǵan
Kók qutan men Qarabaı,
Kóterilip ushqansha
Belinen kese basady...

Sodan ári:

Joǵarǵy erni kók tirep,
Tómengi erni jer tirep,
Daýsy kúndeı kúrkirep,
Jańbyrdaı teri sirkirep, —

bolyp, tabıǵattan tysqary shabysqa aınalyp ketedi. Biraq bul joǵaryda aıtqandaı mıfologıa emes, gıperbolalyq ásireleý. Osy shabyspen Qobylandy buryn ketken joldastarynyń bárin de qýyp jetip, Qazan turǵan qyryq kúnshilik jerde bir kúnde jetip barady.

Toǵyzynshydan, qazaq tiliniń bar baılyǵy fólklordan góri eń aldymen epostan kórinedi. Tili jatyq, kórkem bolǵandyqtan tez jattalyp, aýyzdan aýyzǵa kóship otyrady.

Aqyry, epostyń oryndalýy ǵajap. Oryndaýshylar jattaǵan shyǵarmalarynyń ishindegi keıipkerlerdi óz qalpynda kórsetýge tyrysady. Mysaly, men týǵan aýylda Tájiniń Qazybegi degen aýyz ádebıetiniń bilgiri boldy. Ol «Alpamys batyrda» sıpattalatyn keıipkerlerdiń «áıel-erkekterdiń, kári-jastardyń rolin oryndaǵan sıaqty óz daýysyna salyp aıtatyn edi. Sonda tyńdaýshylaryn retine qaraı qýantyp kúldirip te, oılatyp ta, qaıǵyrtyp ta, jylatyp ta otyratyn.

Teatry, kınosy joq eski aýylda, ásirese, oıyn-toıǵa az aralasatyn egdeler men qarttar úshin epos kóńil kóteretin jan azyǵynyń biri bolatyn.

2. ǴASHYQTYQ JYRLARY

Lırıkalyq epos ta qazaq fólklorynda keń óristegen janr. Endi sonyń birneshe úlgilerine toqtala keteıik.

«Qozy Kórpesh — Baıan sulý». Barlyq zertteýshilerdiń kelgen toqtamyna qaraǵanda bul túrki elderiniń birazyna ortaq, eń kóne jyrdyń bireýine uqsaıdy. Eń aldymen osy jaıǵa azdap toqtalaıyq. Qazirgi fılologıa ǵylymynyń doktory Ysqaq Dúısenbaevtyń anyqtaýynsha, bul jyr túrki tildes elderdiń jıyrmadan astamynyń aýyz ádebıetinde bar kórinedi.

Solardyń ishinde uıǵyr tilinde de bar eken. Uıǵyr men qazaq, onyń ishinde Jetisý ólkesin mekendeıtin Úısin rýy, bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi gýn zamanynan qat-qabat aralasyp kele jatqan halyqtar.

Al «Qozy Kórpesh» jyry qaı zamanda shyqsa da Jetisý topyraǵynda týǵan sıaqty. Oǵan bir dálel. Qozy men Baıan mazarynyń qazirgi Semeı oblysynyń Aıakóz aýdanynda bolýy. Al «Aıakóz» osy ólkedegi jeti ózenniń Shyǵys — teriskeı jaǵyndaǵy bireýi.

Ekinshi bir dálel, óleńdegi sózderde tek Úısin rýlaryna ǵana tán «ly» jurnaǵynyń aralasýy. Mysaly, Shoqan Ýálıhanov bul jyrda:

Meken izdep jigitter kel keteli,
Kók tóbeniń ortasyn belgi eteli.
Qulaq salyp, jamaǵat, tyńdasańyz,
Qozy Kórpesh — Baıandy terbeteli, —

degen shýmaqta kezdesetin «ly» - larǵa qarap, muny kóneliktiń belgisine jatqyzbaq bolady. Rasynda olaı emes. Kórshiles qyrǵyzǵa eliktep «ly» jurnaǵyn Úısin — Dýlat rýlary, qysqasy, jetisýlyqtar kúni búginge deıin qoldanady. Bul jurnaq: keteli, júreli, otyraly, atqa, mineli, as isheli, uıyqtaly, t. b. degen sıaqty bolyp keledi de, retine qaraı ár maǵyna berip otyrady. Endeshe, bul Shoqan aıtqandaı, kóneliktiń belgisi emes, bul rýlyq dıalekt ǵana.

«Qazaqtiki» deıtin «Qozy Kórpeshtiń» jıyrmadan astam nusqasy bar. Bular halyq aýzynda ǵasyrlar boıy jyrlanyp kelgenmen, qaǵaz betine ótken on toǵyzynshy ǵasyrdyń ortasynan beri ǵana túsken. Ony eń alǵash jazyp alǵannyń bireýi — Shoqan Ýálıhanov. Biraq ony «kóne jyrdyń bireýi» dep qana kelgen de, egjeı-tegjeıin baıandaýmen shuǵyldanbaǵan. Shoqan jazyp alǵan nusqa, on toǵyzynshy ǵasyrdyń orta tusynda, Ulytaýdaǵy Baǵanaly rýynda týyp-ósken Janaq aqyndiki kórinedi. Shoqan ol aqynmen kezdesken.

Janaqpen qatar bul jyrdy kóp aıtqan Shóje aqyn sıaqty. Qart Jambyldyń aıtýynsha, Shóje, qazaq arasyna sińip ketken qyrǵyz. Oǵan, — deıtin Jambyl, — Shójeniń:

Aı qasynda týady Sholpan juldyz,
Aıdyn kólde túnde oınar qamshat qundyz,
Óz rýyn jasyrǵan múrtet degen,
Etim qazaq bolǵanmen, zatym qyrǵyz, —

degen sózi kýá.

Shójeniń nusqasy keıingi kezde kóp jerden tabyldy. Biraq qashan, qaıdan tabylsa da, bul jyr Uly jáne Orta júzderdiń ishinde ǵana taraǵan. Kishi júzde bul jyr joq.

Qashan jáne qaıdan shyqsa da, bul tek kóshpeli elde ǵana týatyn taqyryp. Másele, mal sharýashylyǵyna jáne ańshylyqqa baılanysty. Oǵan jyrdyń mazmuny kýá. Munda Qarabaı jáne Sarybaı deıtin eki dos ań aýlap júrip, úılerindegi júkti áıelderin eske alady da, bosanǵan shaqta, qaı jaǵynan bolsa da ul men qyz týsa, quda bolýǵa ýádelesedi. Qarabaıdan qyz týyp, atyn — Baıan, Sarybaıdan ul týyp, atyn — Qozy qoıady. «Baıan» — kóne qazaq tilinde «turaqty» degen sóz: qozy — qoıdyń teli. Mal baǵatyn el teldi jaqsy kórgen. Sondyqtan da ata-ana balalaryn: qozym, qulynym, botam dep erkeletken. Biraq «buzaýym» dep aıtqandy estigen emespiz.

Kenje týǵan qozyny qazaq: kórpesh, kópeı dep te ataıdy. Ondaı tóldi halqymyz tipti jaqsy kóredi. Sondyqtan Sarybaı ulyn «Qozy» dep qana qoımaı, «Kórpesh» degen atty da qosqan.

Quda bolǵan kezde Qarabaı men Sarybaıdyń ekeýi de baı eken. «Baı bir juttyq» degendeı, bir kezderi Sarybaıdyń maly jutap, kedeı bolyp qalady. Keshikpeı ózi de óledi. Ertegide ony «ańshylap júrgende býaz buǵyny atqan eken sonyń kıesinen ólgen eken» desedi.

Sarybaı ólgen soń Qarabaı kedeı ulǵa qyzyn bergisi kelmeıdi. Al balalar es bile kele bir-birine ǵashyq bolady. Qyzyn bergisi kelmegen Qarabaı Sarybaı úıinen irgesin bólgisi kep, aýlaqtan qonys izdeıdi. Jyrda: «Meken izdep jigitter kel keteli» dep bastalýy sodan.

Qazaq ertegi-ańyzdarynda sarań baıdy qalaı syqaqtasa Qarabaıdy da sondaı sarań ǵyp sıpattaıdy. Ǵabıt Músirepovtyń osy jyr negizinde jasaǵan «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» pesasynda sarań maljandy Qarabaıdyń beınesi jaqsy kórsetilgen. Qulqy jaman, uly joq Qarabaı Qozyǵa qyzyn qımaıdy emes, túbinde malymdy ıemdenip ketedi, dep qorqady.

Osy nıetpen áldeqaıdaǵy shol dalany kezip kóshken Qarabaıdyń qyzyna kishkene kúninde qul-bala bolyp kirgen qalmaq Qodar qyzyǵady. Qozy jigit bolǵan shaqta, óziniń ǵashyǵy ári qalyńdyǵy Baıandy izdep shyǵady da, kóp azappen qum arasynan tabady. Alǵashynda jónin aıtpastan «Qotyr-taz» degen atpen Qarabaıdyń qoıyn baǵady.

Biraq qansha jasyrynǵanmen Baıan bilip ekeýi kezdesedi. Aqyry qyzǵanǵan Qodar Qozyny óltiredi. Baıan Qozynyń ústine mazar ornatyp, súıgeni úshin ózin-ózi qurban etedi. Qodardy jurt óltiredi. Ertegi boıynsha halyq «Qozynyń molasyna Baıandy qosa jerleıdi. Sol eki qabirdiń arasyna tiken esedi. Ol, qyzǵanshaq Qodardyń beınesi» — delinedi, ańyzda.

«Qozy Kórpesh — Baıan sulý» mahabbat taqyrybyna arnalǵan dúnıe júzindegi aýyz ádebıetiniń (fólklor) tórinen oryn alady. Biraq, bul mazmuny jaǵynan. Al, qurylymy mazmundaǵy ádemilikke sáıkes kelmeıdi. Qazaqsha, aıtylatyn jyrlardyń qaısysynyń nusqasyn alsań da óleńdik jaǵy joǵary bolmaıdy. Solardyń bárinen oqıǵanyń bastalý, órbý, shıelenisý, taraý jaǵynan Tverıtınniń «Skazanıe o Qozy Kórpesh ı Baıan sulý» degen atpen orys tilinde aq óleńmen (ıaǵnı uıqassyz óleń túrinde) 1927 jyly jarıalanǵan nusqasy táýirirek.

Tverıtınniń ómir baıany áli zerttelgen joq. Aýyzsha málimetke qaraǵanda, ol qazirgi Kókshetaý oblysynyń Shýche aýdanyndaǵy kazak-orystardyń (kazachestvo) Qotyrkól stansıasynda týyp-ósken, on toǵyzynshy ǵasyrdyń aıaq kezinde ómir súrgen ofıser kórinedi. Ol mańaıda, jalpy Sibir men Jetisýdaǵy kazak-orystar arasynda qazaq tiline jetikteri kóp bolǵan. Tverıtın solardyń biri.

Onyń atalǵan shyǵarmasy aýdarma emes, qazaqtyń ertegi-ańyzdaryna, jyrlaryna súıene otyryp, oryssha ózi jazǵan jyr. Oqıǵalyq jaǵynan Tverıtın nusqasy qazaqshalardan tolyǵyraq, dramalyq jaǵynan túıindirek.

Bul poemanyń sújeti talaı adamdardy qyzyqtyrǵan. Mysaly, A. S. Pýshkınniń arhıvinen, uly aqynnyń osy taqyrypta shyǵarma jazýdy oılaǵandyǵy anyqtalyp otyr. Orys ǵalymdary: Berezın, Katanov, Baranov, Beláev, Potanın, Frolov, Radlov, taǵy basqalar, sovet ǵalymdarynan: Seıfýllın, Áýezov, Dúısembaev, Bertels, Jırmýnskıı, Klımovıch, Sokolov taǵy basqalar, bul oqıǵa týraly tolyp jatqan qundy pikirler aıtty.

«Qozy Kórpesh» poemasynyń qazaq tilinde kóptegen nusqasy bary joǵaryda aıtyldy. Solardyń biri «Láıli — Májnún» dep te atalady. Bul nusqanyń oryssha mazmunyn 1908 jyly «Torǵaı gazetiniń» 20-sanynda, N. Ivanov degen kisi jarıalaǵan. Munda qyz — Láıli, jigit — Aryslan atalady. Al oqıǵanyń órbýi «Qozy Kórpeshten» aınymaıdy.

Nege bulaı? — degen suraýǵa beriletin jaýap: arǵy negizi arab ertegisinen shyqqan «Láıli — Májnún» oqıǵasyn Azerbaıjan aqyny Fızýlı ǵashyqtyq jyryna aınaldyrǵan. «Qozy Kórpeshte» ǵashyqtar kezdesetin jer, Láıli men Májnúnde de (Májnúnniń aty — Ǵabdýýálı, «Májnún» degen laqap at ǵashyqtyq dertinen delquly bolyp ketkendikten berilgen), bar. «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» men «Láıli — Májnúndi» jurttyń uqsas deıtini osydan; Láılini izdegen Májnún teńizderdi kezip ketedi de, Baıandy izdegen Qozy qum-shaǵyldardy kezedi. Biraq Májnún jyndanyp óledi de, Qozyny Qodar óltiredi...

Bulardyń attarynyń aýysý sebebi, Ivanov jarıalaǵan nusqa bashqurttar arasyna taraǵan sújetten alynǵan.

Ivanov bul oqıǵanyń jelisin, Jaıyqtyń joǵarǵy jaǵyn mekendeıtin Jaǵalbaıly elinen jazyp alǵan. Ol jerde bashqurt nusqasynyń qoldanylýy múmkin. Al «Qozy Kórpesh molasy» atalatyn oba Bashqurtstannyń Krasnogor aýdanynyndaǵy «Sovanák» sovhozynyń jerinde baryn óz kózimizben kórdik.

«Qozy Kórpeshtiń» bir nusqasy «Boz jigit» atalǵanǵa uqsaıdy. Osyndaı bir jyrdyń oryssha aýdarmasy shyǵysty zertteýshilerdiń biri — A. V. Vasılevıchtiń qolynan 1907 jyly Orynbor qalasynda jarıalanǵan, Mazmunyna qaraǵanda, bul teginde Irak arabtarynan shyqqan bir ertegimen aralasyp ketken sıaqty. Mazmuny mynadaı: Molte atalatyn qalanyń hany Taımastyń Apýza deıtin sulý qyzy bolady.Ol túsinde Bozjigit esimdi sulý jigitti kórip ǵashyq bolsa, Bozjigit te tús kórip, oǵan ǵashyq bolady. Ekeýi birin-biri uzaq izdep, kóp azaptan soń, ushyrasyp tabysady. Olardyń qosylýyna qarsy bolǵan Taımas han Bozjigitti óltiredi.

Oqıǵanyń órbýi «Qozy Kórpeshke» óte uqsas. Oǵan eń uqsas keletin jeri poemalardyń sońǵy bóligi: Máselen, Baıan Qozy Kórpeshtiń halyqtyq nusqasynda bir kerýen basyna «saǵan tıem» dep Qozynyń qabiri ústine kúmbez ornattyrady da, ol salynyp bolǵannan keıin ishine kirip, ózin-ózi qanjarmen jaryp óltiredi. Bozjigitte de dál osylaı: ákesi óltirgen Bozjigittiń qabiri ústine Apýza taǵy bir aty Saqypjamal) bir sáýdegerge «saǵan tıem dep kúmbez saldyrady da, eskertkish bite, ol da sonyń ishinde ózin ózi óltiredi...

«Bozjigit» qazaq arasyna áıgili shyǵarma emes. Ony kez kelgen adam bile de bermeıdi.Al, tatar poezıasynyń klassıgi Ǵabdolla Toqaı «Medirese Ǵalıa» atalatyn oqý ornynda dáris (leksıa) oqyp, tatarda fólklor azdyǵyn, ásirese, epos joǵyn aıtyp, «Bozjigit qazaq jyry» degende, kitaptyń qaǵazdary tatardyń kóz jasynan shirigenin aıtqan.

«Qozy Kórpesh» nusqalary Qazaqstanda tek sovettik dáýirde ǵana túgel jınalyp, tolyq zertteldi jáne baspa betin kórip, halyq arasyna keńinen tarady.

Qazaqtyń mahabbat taqyrybyna arnalǵan lırıkalyq eposy birtalaı. Olardyń ishinde «Qozy Kórpeshten» ózge baspa betin kórgenderi: «Qyz Jibek», «Aıman — Sholpan».

«Qyz Jibekte» erekshe este qalatyn kórinis qazaq kóshiniń saltanaty men qazaq qyzdarynyń obrazdary. Jyrdy halyq aýzynan jazyp alyp jarıalaýshy, belgili fólklorshy Júsipbek Shaıhoıslámuly (onyń qaı jyly týǵany, ómirbaıany áli zerttelgen joq). «1927 jyly Jetisý «elinde oǵan jolyqqan edim» — deıtin Muhtar Áýezovtiń. kózine qaraǵanda, Júsipbek sol kezde 75-ter shamasynda bolǵan.

Halyq nusqasy solaı ma, álde Júsipbek óz janynan qosty ma, áıteýir, biz oqyǵan «Qyz Jibektiń» negizgi ıdeıasy ámeńgerlikke saıdy. Olaı deıtinimiz: Tólegendi Bekejan óltirgennen keıin aıtqan óleńinde Jibek:

Áýelde bas qosqanym Jaǵalbaıly,
Jylqysyn kóptiginen baǵa almaıdy,
Barlyǵy Sansyzbaıdyń ras bolsa,
Jesirin izdep kelip nege almaıdy?!... —

deıdi. Sansyzbaı Tólegenniń týǵan inisi. Tólegenniń, eli — Jaǵalbaıly, Aq Jaıyq (oryssha — Beloreska) ózeniniń, saǵasyn mekendeıdi. 1936 jyly aralaı barǵanymda sol eldiń qarttary: «Sansyzbaı jesiri Jibekti izdep kelip, eline alyp ketkende, olardan urpaq taraǵan» degendi aıtqany bar.

«Aıman — Sholpanda» bir úlken jıynda Maman degen baıdyń Kótibar batyrdy qorlaǵany, oǵan ashýlanǵan batyrdyń Mamannyń eki qyzy Aıman men Sholpandy tartyp alýmen birge baıdy shaýyp ketýi sóz bolady. Otyzynshy jyldardyń aıaǵynda osy jyr tóńiregine marqum Muhtar, Áýezovpen baspasóz betinde pikir talastyrǵanym bar. Sonda, menińshe, Kótibardyń qylyǵy rýshyldyq qara dúrsindilikke jatqanymen, onyń negizinde áleýmettik astar, ıaǵnı. baıdyń qorlyǵyna kedeıdiń qarsy qımyly bar. Men áli de sol pikirdemin.

Qazaqtyń baspada jarıalanbaǵan, mahabbat taqyrybyna arnalǵan jyrlarynan meniń estigenderim: «Maqpal»,. «Sulýshash», «Balqıa — Jıenbaı».

Júsipbek Basyǵarınniń (bizdiń .ǵasyrdyń basynda jasaǵan adam) aıtýynsha «Maqpal» oqıǵasy Syrdarıa boıynda bolǵan. Al aýyldas aqyn Qabanbaıdyń Ǵabdolynan bala shaǵymda estigen «Maqpal» bylaısha bastalatyn:

Ýaǵda — sózge qazyq lebizbenen,
Bir sózdi eki qaıtar degizbegen.
Sarqylyp saǵasyz sý sap bolady,
Telegeı teń bolmaıdy teńizbenen.
Aıyryp dosty — dostan, jardy — ashyqtan,
Sum dúnıe kimderge boq jegizbegen.
Qys qystap Syrdyń boıyn, jaz Arqada,
Ótipti bir sal jigit «Segiz» degen.
Qańtarda jylqy yǵady. Aqpanmenen,
Ustaıdy jymnan túlki qaqpanmenen,
Segizge ólip-óship ǵashyq bolǵan,
Bir sulý aıdan artyq Maqpal degen.
Segizdiń ózi seri, jyly taýyq,
Kórmegen ómirinde qater-qaýyp.
Bir jyly Syrda jut bop, seri Segiz,
Jónelgen jylqyny aıdap Arqaǵa aýyp.

Segiz solaı kete barǵanda, Qaraqalpaq eliniń qyz tańdap júrgen batyry Jaby Maqpalǵa kezigedi de, ákesine qalyńyn tólep, alyp ketedi. Osy oqıǵa qulaǵyna tıgen Segiz qos atpen Jabynyń sońynan qýyp barady. Ol da seri, batyr jigit eken. Ekeýi kúsh salystyryp, Maqpaldy qaı kúshi asqany almaq bolady. Osy sertpen kúreskende, Segiz Jabyny jyǵady. Alaıda sertten shyǵa almaı, qalyńdyǵyn amalsyz qıǵan Jabyǵa, Segiz birge týǵan sulý qaryndasyn berip, ekeýi ómirlik dos bolady.

Oqıǵa munymen tynbaıdy. Arqaǵa súıgen erimen barǵan Maqpal tósek tartyp jatyp alady. Baqsyǵa kórsetse «sary kezik» degen syrqat deıdi. — Emi Syrdyń sýy, ony ishse — jadyraıdy, ishpese — aýyrady. Býǵan kózderi jetken ǵashyqtar Syrdarıa boıyna qonystap, eginshilikpen shuǵyldanady da, balaly-shaǵaly bolyp, baqytty ómir súredi.

Ideıalyq jaǵynan alǵanda mundaǵy keıipker jerden kóterilse kúshinen aırylatyn kóne Grek ertegisindegi Anteı batyrǵa uqsaıdy.

«Maqpal» oqıǵasy Jetisýda bolǵan eken degen de sóz bar. Oǵan İlıas Jansúgirovtiń biraz joldary baspada jarıalanǵan «Maqpal» atty poemasy kýá.

«Sýlýshashtyń» Ǵabdol aıtatyn jyrynda:
Bát qundyz qyz balaǵa jarasqandaı,
Tuman kep er jigitke adasqandaı,
Saǵasyn Sary Torǵaıdyń mekendegen —
Bolypty Tileýberdi — bir asqan baı,
Sulýshash asqan baıdyń jalǵyz qyzy,
Sıpaty hor qyzyna talasqandaı. —
Sol kezde on segizge kelgen jasy,
Sholpysy bes myń somdyq qazynasy,
Iisi kúndik jerge mol jetetin
Iismaı, qalampyrlap órgen shashy, —

dep bastalatyn da, «kúıeýi

Sulýshashtyń sur qasqa taz» bolyp, qyz «Altaı atty bir sal, mańǵazben» oınap-kúletin.

Sony sezgen «Surqasqa» qalyńdyǵy Sulýshashty zorlyqpen almaq bolady. Jyrdyń aıaǵy ertegige ulasyp, qyz úırekke aınalyp qashady, Surqasqa qarshyǵa bolyp qýady. Biraq Altaı da birge qýyp, Surqasqadan buryn iledi de, maqsatyna jetedi. Men jazǵan «Sulýshash» poemasy basqasha ıdeıada qurylǵan.

«Balqıa — Jıembaıdy» da Ǵabdol aıtatyn. Ol:

Esildiń arǵy beti malǵa jaıly,
Balalar úıretedi asaý taıdy,
Jamaǵat qulaq salyp tyńdasańyz,
Aıtaıyn Sibir ketken Jıembaıdy, —

dep bastalady da:

Úsh jigit qysty kúni shyqty jolǵa,
Shanaǵa qar túser dep jekti jorǵa,
Túbinen sholaq saıdyq kezigedi,
Úsh tóre, eki marja oǵan sorǵa.
Bir marja tartyp ótti betine onyń,
Shyp etip tilip ketti betin onyń,
Marjanyń bul qylyǵy qaı qylyq dep,
Umtyldy aıdahardaı k... (sońyna) onyń.
Bárin de qýyp jetip qaldy basyp,
Bárinen de bulardyń kúshi asyp,
Ózgesin tunshyqtyryp óltirgende,
Bir marja ajaly joq ketti qashyp... —

dep jalǵasatyn. Qorlaǵandar patshanyń ákimderi bolyp shyǵady. Qashyp qutylǵan marja úkimetke habarlap, Jıembaı joldastarymen ustalady. Sóıtip, ony ıtjekkenge (Sibirge) aıdap jiberedi. Jıembaıdyń qalyńdyǵy Balqıa jolda kóp azap shegip, ony izdep baryp, ekeýi Sibirde qosylady.

Bul da oqıǵaly ári qyzyqty qurylǵan aýyz ádebıetiniń bir qymbat týyndysy bolatyn. Mahabbat taqyrybyna arnalǵan osyndaı jyrlar qazaq arasynda kóp taraǵan. Olar Qazaq SSR Ǵylym Akademıasy arqyly jınastyrylýda.

3. QISSALAR TÝRALY

Kórkem ádebıettiń epıkalyq túrine qosylatyn bul janr qazaq tiline negizinde arab, ıran, shaǵataı tilderinen keldi. Bul janrdy da epıkalyq dep ataıtyn sebebimiz, munyń oqıǵasyna da kóp adam qatynasyp, olardyń qylyq-minezderi dramalyq túrde shıelenisip baryp aıqyndalady. Sóıtip, bul da belgili bir dáýirdiń shyndyǵynan kórinis bererlik qyzmet atqarady.

«Qıssa» — arab sózi. Onyń qazaqsha maǵynasy «dátteý», «baıandaý» degenge keledi. Mysaly, ıslam dininde paıǵambar atalǵan adamdardyń ómirlerin, isterin baıandaıtyn kitapty «Qıssa-sál-ánbıa» deıdi. Qıssalarda óleń men qara sóz (proza) aralasyp, keıipkerlerdiń is-áreketin sıpattaǵanda aıtýshy óleńdetip, óz janynan qosatyn sózderdi qara sóz túrinde: «álqıssa, kúnderdi bir kún» dep áńgimeletip ketedi. Qazaq tilindegi qıssalardyń basym bóligi osyndaı sıpatta týǵan.

Qazaqsha qıssalar azamattyq jáne soǵys taqyrybynda bolyp ekige bólinedi: azamattyq, kóbinese ǵashyqtyq taqyrybyna qurylady da, soǵys taqyrybyndaǵysy kóbinese ıslam dinin nasıhattaý tóńireginde bolady.

Qazaqqa arab, ıran nemese shaǵataıdan kelgen ǵashyqtyq qıssalarynyń sújeti búkil Orta Azıa elderine' túgel taraǵan. Olardy bul elderdiń, tilderinde «Jeti sulý» dep te ataıdy. Osyndaı atpen Azerbaıjannyń qazirgi ataqty kompozıtory Kara-Karaev balet te jazdy. Ol — sovettik teatrlar sahnasynda áıgili spektáklderdiń biri bolyp ta júr. Biraq Kara-Qaraev «Jeti sulýda» shyǵysqa taraǵan jeti ǵashyqty emes, bir hannyń saraıyndaǵy jeti áıeldi sıpattaıdy. Osy jeti ǵashyq oqıǵalary shyǵarmanyń arqaýy bolǵan.

Qazaq qıssalarynda sıpattalatyn ǵashyqtar: Júsip pen Zlıha, Bádigúl — Jamal men Seıfilmálik, Ámire men Zıada, Láıli men Májnún arabtardan aýysqan, al Farhat pen Shyryn, Tahır men Zýhrá, Bozjigit pen Saqypjamal Orta Azıanyń ózinde týǵan keıipkerler.

«Bozjigit» kitabynyń qaǵazdary tatardyń kóz jasynan shiridi, dep Ǵabdolla Toqaı aıtqandaı, bizge jetken mahabbat jaıyndaǵy qıssa-kitapshalar betteri qazaq oqýshylary men tyńdaýshylarynyń kóz jasynan «shiridi». Aýyr eńbekten qoldary bosaǵan shaqtarynda, qıssalardy súısine tyńdaǵan toptardy ózimiz talaı kórdik.

Ǵashyqtyq taqyrybyndaǵy aýdarma shyǵarmalardyń; qazaq jastarynyń mahabbat sezimin oıatýda, olardy bas bostandyǵyn qorǵaýǵa, súıisip qosylýǵa shaqyrýda aıtarlyqtaı rol atqarǵan. Sondyqtan da qazaq aqyndary mundaı taqyryptaǵy shyǵarmalardy qumarta aýdarǵan jáne ózderinshe jańǵyrtyp otyrǵan. Ondaı qıssalar qazaqtyń revolúsıadan burynǵy aýyz jáne jazba ádebıetinde de birtalaı. Jazba qıssanyń aqyry Sultan-Mahmud Toraıǵyrovtyń sovettik dáýirde proza jáne óleń janrlaryn aralastyra jazǵan romandaryna kelip shekteledi. Bular stıl jaǵynan, evropalyq romandardan góri azıalyq qıssalarǵa beıim.

Kórshiles elderden alynǵan keıbir oqıǵaly sújetterdi qazaq aqyndary tól shyǵarmalaryna arqaý etti. Mysaly, «Kóruǵly» túrkmen topyraǵynda týǵan oqıǵa negizinde alynǵan. Sony qazaq halqy da ózimsinip, oqıǵany túrikpen týystardan basqasha etip damytady. Túrikpenderde Kór-uǵuly soqyr adamnyń balasy bolyp sıpattalady, al, qazaqta bul bala, aıy-kúni jetip otyrǵanda ólgen áıeldiń kórinde týady da, týa sala kórden shyǵyp, batyrlyq qurady. Ol joryqta qyryq kún júrip, qyryq birinshi kúni qaıtyp oralsa, ózi shyqqan ker aýzynda oralyp jatqan aıdahar: «Endi kirýge ruqsat joq», — deıdi. Balanyń: «Anamdy tym bolmasa sońǵy ret emip shyǵaıyn» degen zaryna aıdahar: «Buıryq solaı» dep qulaq aspaı, ony kirgizbeıdi... Bulaı baıandaý qazaqtan basqa halyqta joq.

Islam dinin nasıhattaýǵa arnalǵan birneshe qıssa baryn joǵaryda aıttyq. Bul din etek alǵan tatar, ózbek, azerbaıjan jáne basqa keıbir elderde «Máýlit» atalatyn meıram bar. Ol — «Muhammed paıǵambar týypty-mys» deıtin bizdiń jyl sanaýymyzdyń 582 «pil» jylynyń 12 aprel Bul kúndi meıramdaǵan musylmandar «Qasıda» degen arnaýly án-kúıdi oryndaıdy.

Muhammed paıǵambardyń ómirbaıany óleń, túrinde jazylǵan «Muhammedıa» atty kitaptyń avtory ospandyq túrikterdiń sultandarynan (patshalarynan) shyqqan aqyn Muhammed-CHelábı. Bul kitap erterekte tatar tiline de aýdarylǵan.

Meke men Mádınadan bastalǵan ıslam dini kórshi elderge soǵys arqyly kúshpen taraǵan. Sol soǵystar qazaqsha jarıalanǵan qıssalar «Zarqum» men «Salsalda» qamtylǵan. Býlardaǵy obraz este qalady.

Muhammed týraly taǵy bir jyr «Paıǵambardyń dúnıe salýy» dep atalady. Munda Muhammed óler aldynda óz úmbetteriniń tańdaýlylaryn jınap alady da, «men senderge ıslam jolyn nasıhattadym ba», degen suraý qoıady da, «nasıhattadyń» dep shýlaǵandarǵa onyń senimsizdik bildirgenin aqyn Muhammedtiń aýzynan:

Ajal jetse qalarmyz, áli-aq ólip,
Qudaıa saýal qylsań qahar tógip,
«Aıttyń sen» dep, — bir óziń kýá bop baq,
Aıtpady dep júrmesin menen kárip, —

degen sózderdi aıtqyzady. Osyny esitken dinshil adamdar: «Jaryqtyq-aı, ol da jurtqa senbegen eken-aý!» — dep qamyǵady.

Men balalyq shaǵymda kóptegen qıssalarmen qatar, «Ker bala shólin» de jatqa aıtatyn edim. Sonda tyńdaýshylarmen birge qıssanyń birer jerinde ózim de jasqa býlyǵatynmyn. Onda shólge qamalyp qatalaǵan Husaıyn jary bir jutym sý surap, Jazıdke onyń apyl-tapyl basqan ulyn jiberedi. Sonda, meıirimsiz jaý, sý ornyna sábıdiń ashqan aýzyna oq atyp óltiredi.

Ekinshi bir sátte Husaıynnyń kesilgen basyn Jazıd altyn tabaqqa salyp bos turǵan saraıyna qoıǵannan keıin jurt uıqyǵa kire Husaıyn ata-babalarynyń (Muhammed, Ǵalı, Fatıma, taǵy basqalar) arýaǵy eles berip keledi. Mundaı kórinis maǵan da, tyńdaýshylarǵa da qatty áser etip, ári qorqynyshty bolatyn edi...

Sol sıaqty qazaq tilinde «Qyryq ýázir» atalatyn óleńmen jazylǵan qalyń kitap ta boldy. Ony aýdaryp, shyǵarýshy XIX ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń basynda Qarqaraly ólkesinde jasaǵan qazaq aqyny Aqylbek Sabaluly bolǵan. Bul alǵash «Arab halıfaty» atalǵan memlekettiń basqarýshylaryn sıpattaýǵa arnalǵan.

Negizinen alǵanda qazaq tilindegi qıssalardyń sany júzden asady. Olar arabtyń, Irannyń (ásirese parsynyń), Orta jáne Ortalyq Azıa túrkileriniń ertegilerinen alynady. Qıssashylardyń keıbiri az, keıbiri kóp etip mura qaldyrǵan. Biren-saran qıssa shyǵaryp, odan ary jazbaǵandary da bar: on toǵyzynshy ǵasyrdyń sońy men jıyrmanshy ǵasyrdyń, bas kezinde burynǵy Qarqaraly úıezinen shyqqan qıssashyl — Aqylbek Sabalulynyń bir ózi ǵana otyzǵa jýyq, Aqmola úıezinen shyqqan Maqysh Qaltaıuly da qyryqtan astam qıssa qaldyrǵan. Osy merzimde Jetisý ólkesinen shyqqan Júsipbek qoja Shaıhol-ıslam uǵyly shyǵarǵan qıssalar da tolyp jatyr.

Ádebıettik sapasy jaǵynan alǵanda bul qıssalar árqıly. Mysalǵa Júsipbek qıssalary tórt júıege bólinedi. Olar: «Qasym Jomart» sıaqty arab ańyzynan alynǵan qıssalar ıran ańyzynan alynǵan «Qaharman — Qatyran», Orta Azıa ańyzynan alynǵan «Muńlyq — Zarlyq» jáne «Qyz Jibek» nemese «Birjan men Sara aıtysy» sıaqty qazaq jerinde bolǵan oqıǵalardan alynǵan qıssalar.

Ádebıettik dárejesi bıik «Qyz Jibektiń» mazmuny da baı, oqıǵasy da qyzǵylyqty, sýretteýi de kórkem, dramasy da túıindi. «Birjan men Sarany» kimniń shyǵarǵany áli kúnge deıin talas bolǵanymen, bul aıtysty eń alǵash Júsipbek jazyp alyp, óńdep, baspada jarıalaǵany, Saranyń «Qojeke-aý, kúni qursyn urǵashynyń» deýinen baıqalady.

Biraq, bireýler bul «qojeke» degeni emes, «qajeke», «qajy» dep otyrǵany, Mamannyń Turysbegi deıtin sol eldiń ataqty bıi jáne qajysy» — dep te talasady.

Munyń «qajy» emes, «qoja» ekendigi Saranyń «áýlıe paıǵambardyń tuqymy dep, sózimdi tyńdatýǵa keldim saǵan» — deýi de kýá: «paıǵambardyń tuqymy» qajylar emes, qojalar, endeshe sóz bolyp otyrǵan Turysbek emes, Júsipbek qoja.

Qıssalardyń ishinde: «Shahmaran» (Jylandar patshasy), «Muńlyq — Zarlyq», «Shákir — Shákirat», «Rústem — Zarab», «Tahır — Zúhrá», «Altyn balyq» sıaqty qazirgi kezde de oqyrmandar qyzyǵyp oqıtyn qıssalar da az emes.

Ádebıettik ár janrdyń ózindik bıik shoqtyǵy bolady. Qazaq ádebıetindegi aıtys janrynda, kórkemdik jaǵynan, ásirese til sheberligi jaǵynan eń bıik turǵan «Birjan men Sara».

Osyndaı dárejege kóterilgen Júsipbektiń óleń qıssalary da az kezdespeıdi, oǵan bir mysal «Qasym Jomart». Bul 1906 jyly Qazan qalasynda kitapsha bolyp basylǵan, kólemi úsh myń joldaı óleń. Oqıǵa arab elinde harýn — Ráshıt patsha zamanynda bolǵan. Ol bizdiń jyl sanaýymyzdan bergi 734 — 744 jyldary Baǵdat qalasynda arabtar halıfatynyń halıfy bolǵan adam.

Qıssa mazmuny bylaı: Mysyr sháharynda turatyn Ábdel-Hattam esimdi baı adam eledi de, onyń Qasym degen jas uly jetim qalady. Ábden kedeılengen bul bala qaıyrshylyqpen júrgende, Basra sháharyndaǵy bir úıdiń terezesinen keremet sulý qyzdy kóredi. Soǵan ǵashyq bolǵan Qasym talyǵyp baryp jolyǵyp, ekeýi kóńil qosady... Qyz jer astyndaǵy belgisiz saraıǵa tyqqan qymbat múlikterin jigitke syılaıdy. Sol taýsylmaıtyn múlikterdi kim kóringenge (olardyń ishinde Ráshıt patsha da bar) úlestirip, «Qasym jomart» atalady.

«Jomarttyq» — qazaq jaqsy kóretin qasıettiń biri. Sondyqtan da halyq óz óleńine «Joqshylyq jomart erdiń qolyn baılar» degen joldy qosady. Jomarttar týraly qyzǵylyqty aýyzeki áńgimeler de kóp. Budan basqa qazaq arasyna kóp taraǵan «Atymtaı Jomart» týraly da áńgimeler kóp. Osyndaı bir áńgimeni Ybyraı Altynsarın da «Oqýlyq» («hrestomatıa») jınaǵyna qosqan.

Qazaq ańyzynda Atymtaı (arabsha Hatımtaı) kóbirek atalady. Sebebi, ol baılyqpen emes, myrzalyqpen (jomarttyqpen) atyn shyǵarady. Bireý Atymtaıǵa: «Men de sendeı jomart bolam» deıdi. Biraq alǵash bergen adamy sol kúni ekinshi ret kelgende: «Mana alyp ediń ǵoı» depti. Baqsa, suranshy bolyp júrgen Qydyr (yrystyń atasy) eken. Sonda Qydyr: «Sen qalaı Atymtaı bola alasyń? Ol kúnine neshe barsań da betińdi qaqpaıdy, al, sen eki kelgenge sarańdyq jasadyń!» — depti-mis.

Qazaq Atymtaıdy jomarttyqtyń atasy kórgenimen, Qasymdy olaı kórmeıdi. Óıtkeni qazaq uǵymyndaǵy Qasym, Atymtaıdaı peıil jomarty emes, baılyqtyń jomarty.

Biraq másele munda ǵana emes, «Qasym jomart» qıssasynyń ádebıettik jetkizý dárejesiniń tómendiginde. Tegi bul Júsipbektiń qalamy tóselmegen kezde jazǵan shyǵarmasy bolýy kerek. Óıtkeni oqıǵany órbitýi nanymsyz, óleńi álsiz, uıqastary olaq, sózderi — jasyq.

Qazaq halqynyń rýhanı mádenıetinde qıssalar eleýli oryn alady. F. Engels aýyz ádebıetin «ár halyqtyń romany» dep atasa, qazaqtyń tól aýyz ádebıetinde qıssalar da óz ornyn alady.

Aqyndy da, onyń halyq qazynasy — altyn sózin de qadirlep, aqynnyń aqyndyq óz talantyn damytýyna bar jaǵdaı jasaǵan Oktábr revolúsıasy, Komýnıstik partıasy, Sovet úkimeti. Oǵan dálel — qazaq poezıasynyń aqsaqaly atalǵan úsh ordendi Jambyl bastaǵan halyq aqyndarynyń toby.

Revolúsıadan burynǵy qazaqtyń halyq aqyndarynyń ataǵy men dańqy eń zor degende aýyl arasynan áreń asyp óz rýy arasynan ári shyqpaýshy edi. Sovet dáýirinde qazaq aqynynyń dańqy Qazaqstan sheginen asyp, búkil Sovetter Odaǵyndaǵy halyqtar men jer júzine jaıyldy. Qazir Jambyl esimin búkil dúnıe júzi biledi.

4. AITYSTAR

Qazaq halqynyń aýyz ádebıetinde batyrlar jyrynan sońǵy kólem jaǵynan kóbi de, áleýmettik shyndyqty tereń ashý jaǵynan kórnektisi de «Aıtys» janry. Ol sonaý zamandarda shyqqan bádik sıaqty aıtystyń kóne túrinen órbıdi de, aıaǵy sovettik dáýirdegi aqyndar aıtysyna tireledi. Bul taqyryp jaǵynan da asa keń óristi janr.

«Aıtys» — «aıt» etistiginen týǵan zat esim. Óz maǵynasymen alǵanda, «aıtys» eki kisiniń sóıleýi. Bulaı sóılesý qazaq turmysynda qara sóz túrinde de bolǵan. «Pálen sheshen men túgen sheshen aıtysypty» degen sóz qazaq arasynda kóp ushyrasady: «Aıtys» keıde «talas» maǵynasynda qoldanylyp, bireý men bireý talassa, janjaldassa «pálenshe men túgenshe aıtysyp qalypty» — dep te aıtady.

«Aıtystyń» maǵynasy osyndaı keń bolǵanymen, «aıtys» uǵymyndaǵy sózderdiń ishindegi eń basymy — óleńmen aıtysý.

Jazý ádebıetiniń tarıhy áriden kele jatqan, erte mádenıettengen elderde (grek, rım t. b.) «aıtys» ushyraspaıdy. Tek mádenıeti erte zamandarda boı kórsetken arab elinde aıtys úlken oryn alǵan. Arabta bizdiń «aıtysqa» uqsas óleń men sóılesý (muǵallaqat) bar. Biraq zertteýshilerdiń sózine qaraǵanda «muǵallaqat», kóbinese arabtyń kóshpeli taıpalary bedýıinder (bádáýı) arasynda ushyrasatyn kórinedi. Jazba ádebıeti erteden kele jatqan basqa elderde «aıtys» óneriniń bary ǵylymı áli dáleldengen joq.

Erteden kóshpeli turmys quryp kelgen: qazaq, túrikpen, mongol syqyldy elderdiń kóbinde «aıtys» janry dástúrge aınalǵan. Bul janrdyń týyp, órkendeýine bas sebep — • bul elderdiń saýatynyń azdyǵy, mektebiniń joqtyǵy bolǵan. Mundaı elderde aqynnyń kúshi aýzyna túsedi, basqa janrlar syqyldy, «aıtys» janryn da aýyzsha aıtys túrinde órkendetedi.

«Aıtys» — qazaqtyń aýyz ádebıetinde erte zamannan kele jatqan janr. Mysalǵa «jar-jar», («aý-jar»), «bádik» aıtystaryn alsaq, bular erte zamanda shyqqanǵa uqsaıdy. Biraq, eski zamanda shyqqan aıtystardyń týǵan mezgilin, shyǵarýshysyn shamalaý qıyn, bular aýyzdan aýyzǵa kóship, halyq qazynasyna aınalyp ketken.

XIX ǵasyrǵa deıingi tarıhta aty málim aıtys aqyndaryn qazaq ádebıetiniń tarıhy áli bilmeıdi jáne bilý múmkindigi qıyn da. Sebebi XIX ǵasyrǵa deıingi qazaq poezıasynyń qaı túrin alsaq ta, qaǵaz betine túskeni, jazylyp alynǵany joq. Sondyqtan Sypyra jyraý, Asanqaıǵy sekildi ertegige aınalǵan birli-jarym aqyndardyń ǵana aty tarıhta saqtalǵan.

Shynynda «aıtys» janry aqynnyń atyna tyǵyz baılanysty. Kóshpeli qazaq turmysy' jaǵdaıynda, jazba ádebıet bolmaǵan kezde aqynǵa «aqyn» degen ataq áperetin eń basty «baıqaý» aıtys bolǵan. «Aqyn» ataǵyn alý úshin ol óziniń aqyndyq kúshin kóp aldynda tanytý kerek; al aqyn bolǵysy kelgen adam óziniń aqyndyq qabiletin tanytý úshin buryn «aqyn» dep tanylǵan kisimen aqyndyǵyn jarystyryp, kóptiń synyna túsedi. Eger osy jarysta otyrǵandardan maquldaý tapsa, onyń kópshilik aldynda tanylǵany, al kóptiń kóńili tolmasa «aqyn» dep tanylmaǵany.

Qazaq turmysynda aqyndar aıtysy — júırik attardyń báıgisimen birdeı bolǵan. Jarysta ozǵan atqa báıgi berý sıaqty, aıtysqa túsip jeńgen aqyndarǵa da báıgi tigilip, báıgi berilgen. Eski ádet boıynsha jarysqa túsken júırik te, aıtysqa túsken aqyn da óz namysy emes, belgili bir aımaqtyń, rýdyń, namysyn qorǵaǵan. Báıgige shapqan attyq ozyp kelýin at ıesi ǵana emes, sol at ıesiniń eli bolyp tileıdi. Báıgide ozǵan atqa minip shapqan bala, qaraqshyǵa jaqyndaǵanda at ıesiniń esimin atap urandamaı, rý esimin atap, urandap shaqyrady. Aqyn da osylaı. Eski ádeppen aıtysatyn aqyndardyń barlyǵy da óz rýyn maqtap, artyq kórsetýge, al qarsy jaqtaǵy aqynnyń rýyn Jamandap, minin tabýǵa, kemshiligin betine basýǵa tyrysady. Aqyndar aıtysy osylaı el namysyna tıetin bolǵandyqtan eshbir aqyndy óz rýy ishinde synap almaı turyp, úlken aıtysqa jibermegen. Sondyqtan aqyn bolǵysy kelgender óziniń aqyndyq shamasyn áýeli jastardyń ázil-ospaǵynda, oıyn-saýyǵynda, ádet-ǵurpynda (quda túser, qyz uzatar, kelin túser, shildehana, t. b.) synap, óz aýlymen eliniń sheńberinde «aqyn» tanylyp, úlken aıtysqa sodan keıin ǵana túsedi.

Aýyz ádebıetinde aqynnyń aqyndyǵy, onyń sheshendigi, tapqyrlyǵy, bilim dárejesi aıtys ústinde tanylady. Alaıda eki aqyndy aıtys jarysyna túsirip, ár el óz aqynynyń jeńýin tilegenmen, aqynnyń aqyndyq kúshin baǵalaǵanda qaı jaǵy bolsa da ozǵan aqynǵa qıanat jasamaı, ozǵan aqyndy eki jaǵy da maqtaıdy. Sodan keıin ozǵan aqyn qaıda, qaı elge barsa da syı-qurmetke bólenedi. Árıne, budan endi ol aqynmen eshkim aıtyspaıdy degen uǵym týmaıdy. Kerisinshe «aqyn» atalǵandar ózara talaı kezdesip, birde jeńip, birde jeńilip júredi.

«Aıtystyń» bir ózgesheligi, munda jattama, daıar óleń az bolady. «Aıtys» óleńiniń kóbin aıtysýshy aqyndar sol aıtys ústinde oıynan shyǵarady. Buǵan sebep aıtystyń mazmuny, taqyryby kúni buryn belgilenbeıdi, aıtysqa túsken eki aqyn, aıtysqa túser aldynda ne týraly aıtysatynyń ózderi de bilmeıdi. «Aıtys» eń aldymen aqyndardyń ózara óleńmen amandyq-saýlyq suraýynan el-jurtynyń amandyǵyn, júrgen jolynyń jaıyn suraýdan, sodan keıin bir-birimen tanysýdan bastalady. Osy amandyq, jón surasýda biriniń aýzyn biri ańdyp, soqtyǵar, jeńer jerin izdeıdi. Árıne, aıtysqa túsetin eki aqyn da kúni buryn bir-biriniń soqtyǵar jerin ańdyp otyrady. Biraq, keıde aıtysýshy aqyndardyń biri qarsy jaqtyń oılap otyrǵan maqsatyn ańǵaryp, aıtys taqyrybyn basqa jaqqa buryp áketetin jaǵdaıy da kezdesedi. Mundaıda kútpegen suraýǵa tez jaýap bermegen kisi aqyn sanalmaıdy. Sondyqtan aıtysqa túsetin aqyn jattama óleńge súıenbeı, ózin kenetten qoıylatyn suraýlarǵa jaýap berýge ázirleıdi. Aqynnyń kópshilik aldynda tanylýy da osyndaı tapqyrlyǵy men ótkirliginde. Qysqasy, aqynǵa aqyndyq ataq áperetin poezıa janry, kóbinese «aıtys».

Aqyn men jyrshynyń arasyndaǵy aıyrmashylyq aqyn óleńdi óz janynan sol sátinde shyǵarady (ımprovızasıa), al jyrshy kóbinese daıar óleńderdi ánge qosyp aıtady. Biraq budan aqyn únemi jańadan óleń shyǵarýmen ǵana. shuǵyldanyp, basqa eshteme bilmeıdi eken degen maǵyna shyqpaıdy. Aqynǵa aqyn bolý úshin eń basty shart — ózinen buryn jasalǵan halyq ádebıetin barynsha jaqsy bilý. Aýyz ádebıetinde atalǵan ataqty aqyndardyń bári de eń aldymen halyq ádebıeti: ertegi, maqal-mátel, naqyl sózder, batyrlar jyry, ádet jyrlary, aıtystar, t. b. jaqsy bilgen. Aýyz ádebıetinde ǵasyrlar boıy jasaǵan qymbat qazynalar aqyndar men jyrshylar arqyly saqtalyp kelgen. Mysaly, «Edige batyr» jyryn bizge jetkizgen Jumaǵul aqyn, «Qoblandy batyr» jyryn Marabaı aqyn, «Oraq — Mamaı» jyryn Murat aqyn, «Qozy Kórpesh — Baıandy» Janaq aqyn jetkizgen. Osyndaı iri muralardy atadan balaǵa jetkizip, saqtap kelgen aqyndar tolyp jatyr. Jambyldyń «Ótegen», «Suranshy», «Saýryq» batyrlardy jáne sondaı qazaq aýyz ádebıetiniń qymbat qazynalaryn keýdesine saqtap kelgendigin oz kózimiz kórdi.

XIX ǵasyrdaǵy aıtystardyń, ásirese XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy aıtystardyń bir ózgesheligi, munda kóbinese áıel aqyndardyń attary erkek aqyndarmen qatar júredi.

Qazaq halqynyń «Edige batyr» jyrynan basqa epostarynyń bárinde de áıelder ásimi erlermen qatar júredi de, olar shyǵarmada kórnekti oryn alady. Máselen, Qoblandy men Qurtqa, Er Tarǵyn men Aqjúnis, Alpamys pen Gúlbarshyn, Qambar men Nazym, Jırenshe men Qarashash, Qozy Kórpesh pen Baıan, Tólegen men Jibek, Segiz ben Maqpal, Aıman men Álibek, Naýryzbaı men Qanshaıym sıaqty áıelder obrazy aqyn retinde ǵana emes, danyshpan aqyl ıesi bolyp ta sıpattalady.

XIX ǵasyrda ataǵy erlermen qatar shyqqan qyzdar da bolǵan. Bulardyń burynǵy qyzdardan ózgesheligi olardyń tek aqyldylyǵy nemese aqyn bolýynda ǵana emes, sonymen qatar aıtys tárizdi qoǵamdyq máni bar oqıǵalarǵa qatysýynda. Sol aıtystardyń kóbi búginge deıin saqtalyp keldi. Olar: Birjan men Sara, Aqsulý men Kenshimbaı, Aqbala men Bozdaq, Ajar men Ýaqıt, Qadısha men Ysqaq, Júsipbek pen Shókeı, Áset pen Rysjan, Ájek pen Sháripjamal, Bolyq pen Elentaı, Aıqyn men Jarylǵasyn, Omarqul men Tábıa, Kúıkentaı men Ospantaı, Shady men Manat, Mansur men Dáme, Táýke men Kelinshek, Ulbıke men Kúderi t. b.

Bul aıtystarda aqyn qyzdar ózderin erkin ustap, aıtar sózderin taısalmaı, batyl aıtady. Árıne, aqyn qyzdardyń ishinde de erler syqyldy daryndylyǵy ár tekti bolyp keletin aqyndar bar, olar aıtysta keıde jeńilip, keıde jeńip júrgen. Er aqyndar áıel aqyndardyń aqyndyq qabiletin joǵary baǵalap, ataǵy shyqqandaryn arnaıy at sabyltyp izdep baryp aıtysatyn da bolǵan:

Buǵan birneshe mysal keltireıik.

1. Ájek aqyn Sháripjamal degen aqyn qyzben aıtysarda sózin bylaı bastaıdy:

Syrtyńnan aqyn degen atyńdy estip,
Ádeıi aıtysýǵa keldim saǵan.
Dańqty sen syqyldy bolmasam da,
Bul joly báıgi almaqpyn kelse shamam!

2. Qoıandy jármeńkesine barǵan Áset aqynǵa jurt osynda Rysjan degen aqyn qyz bar, sonymen aıtys, dep qolqalaıdy. Kóptiń sózin maquldaǵan Áset, qyzdy izdep baryp, ony alǵash kórgenin bylaı sıpattaıdy:

İshinde segiz qanat qyzyl úıdiń,
Án salyp otyr eken óleńdetip,
Han, qara, bı bolystyń kelinshegi
Ortaǵa ap otyr eken sóz sóıletip...
Garmon men skrıpka naqyshyndaı,
Daýysy sybyzǵydaı syldyr etip,
Tysta erkek, úıde urǵashy óleńge máz,
Jaratqan qudaı sondaı bulbul etip.
Tysqaryda turdym biraz sózin tyńdap,
Aǵyndap aıtyp otyr anyq shyndap,
Sóılesip ózim kórgen urǵashyda,
Ońaı ma Rysjandaı aqyn týmaq.
Tulpardyń shyn tobyrshyq bedeýi eken,
Kóresiń shapsa shańyn býdaq-býdaq.
Sóziniń qaıran qaldym kirin tappaı
Kenedeı lebiziniń minin tappaı,
Júırik em jeke shapsam jan salmaıtyn
Adastym aıtar sózdiń birin tappaı...
Sózine sóz tabalmaı qaldym buǵyp,
Bile almaı ne derimdi esim shyǵyp...

3. Aqsulýmen aıtysqan óleńin Kenshimbaı aqyn bylaı bastaıdy:

Sıyr jyl, Syrdan shyǵyp bardym Orǵa,
Hat jazdym temir qalam alyp qolǵa,
Jaǵalbaıly elinde bar eken dep,
Esittim aqyn qyzdyń dańqyn sonda...
Bir qyz bar aty Aqsulý bizdiń elde,
On jeti osy bıyl jasta dedi,
Aıtysyp osy qyzdy jeńe almasań
Sonda sen aqyndyqty tasta dedi...
Kórgen jan ishpeı-jemeı bolady mas,
Aqquba bıdaı óńdi bir qıǵash qas,
Ózi naq osy bıyl on jetide,
Boıynda jalǵyz mini — kúıeýi jas.

4. Dáme qyzben aıtysqan Mansur aqyn qyzdy eń alǵash kórgendegi áserin bylaı sıpattaıdy:

Sonda qyz bizdi kórip shyqty tysqa,
Uqsaǵan aıly nurly toty qusqa,
Bolmasa Qaptaýynda júrgen peri
Adamǵa bite bermes ondaı nusqa.
Qyp-qyzyl eki beti aıdaı bolyp,
Tartylǵan eki qasy jaıdaı bolyp,
Top qyzdan oqshaýyraq shyǵyp turdy,
Jaltaqtap qysyr emgen taıdaı bolyp,
Sımaıdy bilezikke áppaq bilek,
Kıgeni neshetúrli óńsheń jibek,
Kórgende qyzdyń túrin osylaısha,
Tolqydy neshetúrli bizdiń júrek,
Shashyna sap-sary altyn taǵynǵany,
Syrǵasy merýert, marjan jaǵyndaǵy,
On besten on altyǵa kelgen jasy,
Oılanyp júrgen eken qaǵynǵaly.
Áppaq tis, qıǵash qasy, qyzyl júzi,
Shashynyń jerge túsken uzyndyǵy,
Adamzat qansha aıtqanmen ondaı bolmas,
Bolmasa jumaqtaǵy hordyń qyzy.

Qyzdyń osyndaı sıpatyn jáne jurt aldynda ózin erkin ustaýyn kórip, aıtysýǵa bel baılaǵan Mansur bir jigitti ońasha shyǵaryp alyp qyzdyń mán-jaıyn suraıdy. Sonda aqyn suraǵan jigittiń, sózin Mansur bylaı sıpattaıdy:

«Apyraı, jigit aıtty rasyń ba?
Sen keńes qyz Dámemen qurasyń ba?
Aıtaıyn qyzdyń jaıyn tilimdi alsań,
Qý mańdaı jelikpeı-aq tynasyń ba?
Esittik Dáme qyzdyń syrttan dańqyn.
Jeńilgen talaı jigit oılap bilgin,
Sendaǵy sonyń biri bop ketersiń,
Aıaǵyń dúldil bolsa, tiliń bulbul...
Jigittiń bul sózine zárem ketip,
Baıaǵy jetip keldim qyr basyna

Mine, mundaı mysaldardan biz aqyn áıelderdi aqyn erkekterdiń qurmetteıtindigin, aqyndyq talantyn baǵalaıtyndyǵyn, sóz jarysynda aqyn áıeldiń utymdylyǵynan saqtanatyndyǵyn kóremiz. Aqyn áıeldi tek er aqyndar ǵana emes, barlyq el, halyq syılaǵan. Uly jıyndarda aqyn áıeldiń bedeli er aqynnan tómen bolmaǵan. Aıtysta jeńgen áıel aqyndy halyq joǵary baǵalaǵan. Sózden tosylǵan er aqyn áıel aqynǵa bas ıgen.

Aıtysta halyq aqyndy jynysyna qaraı emes, talanty men sózine qaraı baǵalaıdy. Aqyndyq talantyn kózge kórsetip, aýzynan asyl, aqyldy, kórkem, toqtaýly sóz shyqqan aqyndy halyq tegine, jasyna, rýyna qaramaı ardaqtaıdy. Aıtysta ozǵan aqyn halyq aldynda aqyndyqqa mandat alǵandaı bolady. Bul mandattyń jazylatyn qaǵazy — halyqtyń júregi.

Aqyn halyqtyń eń súıkimdi, ardaqty adamdarynyń qatarynda turady.

Halyqtyń aqyndy jaqsy kórýine sebep, onyń sheshendigi ǵana emes, olardyń aıtysta, ıá basqa shyǵarmalarda halyq turmysynyń shyndyǵyn sýretteýi qýanyshy men qaıǵysyna shyn kóńilmen ortaqtasýy.

Árıne, mundaıda óleń, jyr shyǵarýshy aqyndardyń eńbekshi halyqtan shyqqandyǵy da erekshe qyzmet atqarary sózsiz. Al feodaldyq aýylda baılar tuqymynan shyqty degen aqyn óte sırek ushyraıdy. Árıne, feodal men baılar tabynan da aqyndyq darynmen týǵan adam bolýy múmkin. Biraq, ol kezde qazaq baılary men feodaldary tuqymynan alqyn shyqsa, ony namys kórgen, aqyndyqty qaıyrshylyq kásiptiń bir túri, dep sanaǵan. Shynynda mundaı aqyndardyń da bolǵany ras.

Qazaq jazba ádebıetiniń klassıgi Abaı ondaı aqyndardy bylaı dep sógedi:

Qobyz ben dombyra alyp topta sarnap,
Maqtaý óleń aıtypty árkimge arnap.
Ár elden óleńmenen qaıyr surap,
Ketirgen sóz qadyryn jurtty sharlap.
Mal úshin tilin bezep, janyn jaldap,
Mal surap bireýdi aldap, bireýdi arbap,
Jat elde qaıyrshylyq qylyp júrip,
Óz elin baı dep maqtap qudaı qarǵap.

Biraq, barlyq aqyn baıdy maqtaı bergen joq. Reti, kezegi kelgen jerlerde aqyndar ústemdik etýshi taptyń, baılardyń, ákimderdiń zorlyq-zombylyǵyn synap, qanaýshylyq perdesin ashyp, halyq aldynda masqaralaıdy. Birneshe mysal keltireıik.

XIX ǵasyrda patsha ókimetine qyzmet kórsetip sonysy úshin polkovnık shenin alǵan, Jetisýda jarty patsha atanǵan Tezek tórege sol kezdegi ataqty aqyn Súıinbaı bylaı degen:

Kelip edim han Tezek kóreıin dep,
Paıǵambardyń sálemin bereıin dep,
Attandyrǵan eki uryń jylqy ap kelmeı,
Han tuldanyp turmysyń óleıin dep.
Kesip alsań bas mine, batyr Tezek,
Ólmeıtuǵyn adam joq temir ózek.
Sálemge kelgen jandy qyra berseń
Ury tóre, saǵan da keler kezek.
Arǵy atań seniń edi han Abylaı,
Beıiliń qashsa berekeń keter bylaı.
Meniń nemdi tekserdiń, Tezek tere,
Sarańdardy balqytqan men Súıinbaı...
Atandyń osy kúnde Tezek tóre,
Elden jylqy qoımaǵan kezep tóre.
Teli menen tentekti tyıad dese,
Óziń urlyq qylasyń áttegene!.. »
Urylaryń basymdy kesip alar,
Qanjyǵaǵa ótkizip tesip alar;
Shapyrashty, Dýlatym qaptap ketse,
Otyz úıli tóreniń nesi qalar?!..

Jaǵalbaıly rýynan shyqqan Aqsulý qyz ben Jappas rýynan shyqqan Kenshimbaı aqyn aıtysady. Sonda óz rýynyń baılaryn, ákimderin maqtaǵan Kenshimbaıdy Aqsulý bylaı dep sógedi:

Jappasym, sen maqtama Myryqyńdy,
Aldymen Myryq buzǵan shyrqyńdy,
Baılyq pen bas adamyn álek qylyp,
Neshe jyl búlindirgen ol jurtyńdy.
Bul jigit maqtaı qapty Nurekesin,
Ákim ǵyp Nurekeni tur ekensiń,
Qaı-kúni — Nureke ákim bolǵan kúni
Elińniń alǵan joq pa berekesin?
Qasynda Jylgeldiniń sony adam ǵyp
Aqylsyz jappas degen el ekensiń...

Aqsulýǵa qaıtarǵan jaýabynda Kenshimbaı Jaǵalbaılynyń baılaryn, ákimderin bylaı jamandaıdy:

Aqsulý qaıyspaıtyn jas balasyń,
Táńir alǵyr bolmashyny eskeresiń,
Patshaǵa Qapan bolys ustap bergen
Kinásiz Boranquldyń bel balasyn.
Aıdatqan qysastyqpen alty adamyn
Elińniń bilmeısiń be masqarasyn...
Patshaǵa el jaqsysyn ustap bergen,
Dúnıede eki birdeı Qapan ońbas...

Osy sıaqty baılardy, baıshyl, patshashyl, ákimderdi jerlep sógý, zorlyqshyl, qıanatshyl, qara nıet, jaýyzdyǵyn áshkereleý aqyndar aıtysynyń kóbinde ushyrasady. Aıtystan basqa óleńderinde de aqyndar qanaýshy tapty qatty synap, onyń syryn ashýǵa tyrysady. Al aıtys janrynda baılardy synaýdyń óte sheber ádisteri bar. Máselen, aıtysta ár aqyn óz rýynyń baıyn aqtaǵan bolyp, ózine qarsy aqyn jaǵynyń baılaryn, ákimderin mineıdi. Sonda, aıtys qorytyndysynda eki rýdyń baılary men ákimderi kópshilik aldynda masqaralanyp, barlyq halyqqa jat qylyqtary ashylady. Buǵan joǵaryda mysalǵa alǵan Aqsulý men Kenshimbaıdyń aıtysy sıaqty basqa da kóptegen aıtystar dálel bolady. Aqyndar aıtysynda qanaýshy taptyń syry ashylýmen qatar, sol kezdegi eńbekshi halyqtyń aýyr turmysynyń súreńsiz jaqtary da kórinis beredi.

Máselen, Qulmámbet pen Maıkót aqynnyń aıtysynda Qulmámbet Qarataýda otyrǵan Maıkót eliniń nashar turmysyn bylaı sıpattaıdy:

Nege maqtaı beresiń
Aqymaq shirkin elińdi!
Men de baryp kórgenmin
Qarataý degen jerińdi:
Qarataýdyń qazaǵy,
Arylmaǵam azaby,
Ertemenen turysqan,
Shóppen belin býysqan,
Jaýyryny qurysqan,
Sheke tamyry tyrysqan,
Bıdaıyǵyn egin de,
Oryp alyp «tegin» dep,
Bet terisi qyrysqan...
Qozy jaýyryn, qýraı but, —
Alysa ketse kúshi joq
Qatyny semiz, eri aryq,
Ómiri beınet teri aǵyp,
Nesin munyń maqtaısyń —
Qýraǵan topyraq jeri aryq!
Kókekten basqa qusy joq,
Kókpekten basqa shóbi joq,
Qymyz iship ýyzdaı,
Tolyqsyǵan kisi joq...

Qanaýshy tap ústemdigi kezindegi eńbekshilerdiń nashar halin sýretteıtin aqyndar ózderiniń múshkil halderiniń aıanyshty kórinisin de aıtystarda jete sıpattaıdy.

Qazirgi Qostanaı oblysynyń jerinde Óske degen aqyn bolǵan. Óskeniń ózi kedeı, inileri baı eken. Ol inisiniń jylqysyn baǵyp júrip, bir kúni túnde shóldegen soń inisiniń úıine kelip sabasynan qymyz iship jatqanda, kelini «myna meshkeı ne istep jatyr» — dep ashýlanady. Buǵan qatty renjigen Óske basqa elge kóshpek bolyp, óz áıeline bylaı deıdi:

Kel, qatyn úıińdi jyq, biz kósheıik,
Kókshege ekeý ara mingeseıik,
Baýyryna qyzyl jardyń qonyp alyp,
Bir jazdaı qymyz ishpeı kún kesheıik.
Qaınyńnyń beıli jaman baı da bolsa,
Mertilgen kórer bizden taı da bolsa,
Kel, qatyń úıińdi jyq, biz kósheıik,
Bul qymyz tabylady qaıda bolsa...
Qarǵysy kelinimniń janǵa batty
Esitip «meshkeı» degen jaman atty,
Bul jerden endi kóshpeı bolmas bizge
Pshıýin qımaǵanmen árýaqty.

Osy sıaqty aqyndardyń aıtysynan biz, qanaýshy ústem taptardyń ezgisinde júrgen aqyndardyń aıanyshty qaıyrshylyq turmysyn kóremiz.

* * *

Bul arada biz «Birjan, Sara aıtysyna» keńirek toqtala ketýdi jón kóremiz. Óıtkeni bul aıtys túr jaǵynan da, mazmun jaǵynan da ózge aıtystardan oqshaý turǵan áleýmettik jáne kórkemdik mańyzy bar aıtys. Sondyqtan eń aldymen oqyrmandardy Birjannyń ómirbaıanymen tanystyra keteıik.

Saramen aıtysqan óleńinde Birjan ózin «arǵynnyń Altaı-Qarpyq aqtankerimin» — dep tanystyrady. Shynynda, Birjannyń rýy arǵyn emes kereı. Kereı ishinde Aqsary, onyń ishinde Kóshek. Birjannyń aǵaıyndary qazirgi Kókshetaý oblysy, Eńbekshilder aýdanynda. Birjannyń molasy Stepnák rýdnıginiń «Lermon» degen shahtasynyń qasynda. Birjannyń ózi «Balasy Qojaǵuldyń atym birjan» deıdi Qojaǵul onyń ákesiniń ákesi. Óz ákesi Turlybaı.

Óler aldynda shyǵarǵan Birjannyń birneshe aýyz óleńi Temirtas, Asyl, Aqyq degen balalarynyń attarymen bastalady. Asyl men Aqyq qyzdary, Temirtas ýly. Temirtas Birjan ólgende úsh jasta bolǵan. Birjan óziniń óleńinde Temirtasty «55-ke kelgende kórgen, qalqam» deıdi. Birjan 58 jasynda, 1891 jyly ólgen. Sonda ol 1833 jyly týǵan bolady. Eń anyǵy osy. Burynyraqta Birjandy 1825 jyly týyp, 1887 jyly óldi dep jańylys aıtqan.

Saramen aıtysqan óleńinde Birjan «Myń jarym jylqy bitken Qojaǵulǵa» deıdi. Rasynda, ol kedeı bolǵan. Onyń kedeıligin kózi kórgen qazirgi tiri adamdar jáne óziniń myna tómendegi bir aýyz óleńi dáleldeıdi.

Dúnıe óterińdi bilip edim,
Bildirmeı kedeılikti júrip edim,
Bul kúnde bir toqtydan qunym tómen,
Úsh júzge atym shyqqan Birjan meniń.

Birjandy biletin adamdar onyń aqyndyǵynan ánshiligi basym deıdi. Bireýler aqyn emes edi, degendi aıtady. Birjannyń «Saramen aıtysy» degen óleńinen basqa saqtalǵan «Qasqyr men baıdy aıtystyrǵany» tárizdi kúrdeli óleńi de bolǵan. Odan basqa óleńderi de ushyrasady. Solarǵa qaraǵanda Birjannyń aqyn ekendiginde daý joq. Negizinde Birjan iri kompozıtor jáne zor daýysty, qazaq ániniń tarıhynda jańa jol ashqan, ánshi adam. Óziniń ánin ol joǵary qasterlep:

«Aqqýmen aspandaǵy án qosamyn
Shyǵarsam ashshy kúıdi túptep tartyp», —

deıdi. Bizde Birjan ániniń tarıhyn zerttegen adam joq. Eger zertteýshi bolsa, onyń ánderiniń ereksheligin aıqyn kórer edi.

Birjannyń barlyq ánderi de belgili bir tarıhı jaǵdaıda shyqqan. Máselen, ony «Janbota» atty ániniń óleń tekstinen de ańǵarýǵa bolady.

Janbota, osy ma edi ólgen jeriń?
Kókshetaý boqtyǵyna kómgen jeriń.
Kisisin bir bolystyń bireý ursyn
Degen statıada barma edi kórgen jeriń?

Birjannan saqtalǵan «Jambas sıpar», «Qaranar», «Láılim», «Shalqyma» taǵy sol sıaqty ondaǵan ánderdiń óz aldyna tarıhy bar.

Birjan men Saranyń aıtysyn Naımannyń Syban rýynan shyqqan Árip aqyn shyǵarǵan degen sóz bar. Biraq Birjan men Saranyń aıtysynda sol jyly, ıaǵnı 1869 jyly Birjan 37 jasta edi deıdi. Al Árip aqyn bolsa, 1924 jyly 62 jasynda ólgen, sonda 1862 jyly týady. Demek, Birjan men Sara aıtysatyn jyly Árip 7jasta ǵana bolady. Jeti jasynda Áriptiń aıtys tekstin shyǵarýy múmkin emes. Eger shyǵarǵan kúnde de ol keıin shyǵarǵan bolady.

Sarany Birjannyń izdep barýy anyq. Birjannyń Nurjan deıtin aǵasynyń balasy Ahmetjandy men qartaıǵan shaǵynda kórdim. Ahmetjan: men Birjanǵa atqosshy bolyp baryp em, Sarany kórdim, aıtysqany ras, — deıtin.

Halyq ádebıetin jınaýshy, Birjan men Saranyń aıtysyn alǵash baspaǵa bergen Júsipbek Shaıhoıslámuly «bul aıtysty Saranyń óz aýzynan jazyp aldym», — deıdi.

Birjan men Saranyń aıtysynda Birjan jeńedi. Júsipbek Shaıhoıslámulynyń aıtýynsha bul aıtys óleńderi jeńgen Birjannyń aýzynan emes, jeńilgen Saranyń aýzynan taraıdy. Bul, árıne, biraz oılandyratyn jaǵdaı. Munyń ózi ártúrli oı týdyrady. Biraq Birjan men Saranyń kezdesýi anyq. Aıtystyń alǵashqy kólemde bolmaı, artynan óńdelip, tolyqtyrylýy, sol tolyqtyrǵan aqyn Árip bolýy nemese alǵashqy aıtystyń mazmuny ǵana saqtalyp, sol temaǵa Áriptiń jańa aıtys shyǵarýy ábden múmkin. Sondaı-aq, Árip Birjanmen shamalas aqyndardyń bireýinen aıtysty estip, jattap alyp, óz atynan taratýy yqtımal.

Aıtys Birjan men Saradan qaldy ma nemese ony Árip shyǵardy ma? Ol — keleshekte ǵylym zerttep anyqtaıtyn másele. Bul jerde biz kópshilik nazaryn osy aıtystyń mazmuny men kórkemdik jaǵyna aýdarǵymyz keledi.

«Birjan men Sara aıtysynda» sol kezdegi qazaq aýylynyń áleýmettik turmysynan qozǵalatyn bir ǵana kúrdeli másele bar, ol — qalyń mal máselesi. Qyz ben jigit aıtysqan ózge aıtystarda da qalyńmal máselesi sol bolady. Basqa dálelmen qyzdy jeńe almaǵan erkekter kóbinese qyzdyń bolashaq kúıeýiniń kemshiligin anyq betine basyp «jaqsy qyz bolsań, jaman kúıeýge barma» — dep jeńedi. Qyz «barmaımyn» deı almaıdy óıtkeni olaı deýge erki joq. Qalyńmaldyń quryǵyna ilikken qyz qoldan kelmeıtin qaıratty kórsete almaıtynyn biledi de, jeńiledi. Óz teńine barmaýda aıypty qyz emes, qalyńmal ekenin erkek aqyn bile tura qyzdy jeńý úshin aıtady.

Birjan men Saranyń aıtysynda da solaı. Birjan Sarany ózge sózden tosa almaǵanda, kúıeýin jamandap baryp toqtatady. Biraq, Birjan men Sara aıtysyndaǵy qalyńmal máselesi ózge aıtystan órisi keń ári tereńirek jatady. Aıtysty tutas alǵanda ol qalyńmal taqyrybyna jazylǵan bir dramalyq poema qatarynda turady.

Birjan men Sara aıtysar aldynda kóp jyl buryn biriniń ataǵyn biri estip, kezdesýge qumartady. Saramen alǵash kezdeskende Birjan:

Kókshetaý dýanyna dańqyn, barǵan,
Men Birjan altyn týdaı aıqyndalǵan,
Estigeli, Sara, seni úsh jyl boldy,
Qyran em tóńirekke qanat jaıǵan.
Men keldim alys jerden atqa minip,
Esitip ataǵyńdy seni bilip, —

deıdi. Sara Jetisýdaǵy Mataı rýynan shyqqan, Kókshetaý men Alataýdyń arasy 1.500 shaqyrymdaı jer jáne bulardyń aralyǵynda kósilip jatqan qumdy shel bar. Óte bir qajet jumysy bolyp ádeıi izdemese, bul eki ara qatynas jasaıtyn jer emes.

Sondyqtan Birjan Saranyń ataǵyn Kókshetaýda estigenimen ádeıi izdep barmaı-aq el aralap júrip, Saranyń el-jurtyna jaqyn kelgen shaqta barýy da múmkin. Óıtkeni, halyq erkesi atanǵan Birjandy qazaq dalasy qoldan qolǵa kóterip alǵandaı, birden birge qurmetpen shaqyryp, aralatyp alyp ketkeni málim. Birjandy osylaı erkeletken eliniń syılap qydyrtýynan, ol óziniń bir shyqqan saparynan bir jyl, eki jyl, ıá odan kóp júrip zorǵa qaıtqan.

Birjan Saramen aıtysqanda, qasynda bolǵan nemere inisi Ahmetjannyń aıtýynsha, án aıtyp, el aralap shyqqan bir jolynda Birjan Abaı eline de keledi, odan Balqash kóli mańyndaǵy elderge barady. Bul aradaǵy arǵyn rýy men Balqashtyń kúngeı betindegi naıman rýy baqas otyrady. Ol eki eldiń sharýashylyq, rýshylyq jónindegi baqastyǵynan basqa óner salystyrý, jóninde de, ıaǵnı aqyndyq ónerine baılanysty baqastyǵy bolatyn-dy.

Birjan men Saranyń aıtysyna qaraǵanda, buryn arǵyn rýynan Saramen aıtysý úshin birneshe aqyndar kelip, bári jeńilip ketken tárizdi. Oǵan Saranyń myna sózi dálel:

Naımannyń arýaǵynan ket sadaǵa,
Ázázil bola berme eki araǵa
Janatqa qobyzben tap túk qylǵan joq
Ońaı ma sen syqyldy beısharaǵa.
Kenshimbaı izdep kelip ketti qańǵyp,
Orynbaı jeńe almaǵan o daǵy ańdyp.
Jol aldy Janaq qasham Sabyrbaıdan,
Jamanyn kóteredi arǵyn sán ǵyp.
Birjandy áke dese mensinbeımin,
Jaratty qyz da bolsam sonsha pań qyp.
Sekildi jyndy bota bir delbeni,
Qudaıym tiri qoıǵan nesin jan qyp.

Saradan arǵynnyń aqyndary jeńilip júrgen soń, olar naıman eline kelgen Birjannyń kedeıligin jasyryp, «Arǵyn aqyny» dese kerek. Sondyqtan da Birjan aıtysta óz rýynyń Kereı ekenin jasyra almaı, ári arǵyndardyń kóńilin qımaı: «Rýy Kereı Birjannyń urany — «Altaı-Qarpyq» dep, kereı men arǵyndy qosa-qabattap aıtqan.

«Birjan men Saranyń aıtysy» revolúsıadan buryn eki ret kitap bop basyldy. Bir basylýynda Júsipbek Shaıhoıslámuly aıtystyń basyn Saranyń óleńimen bastaıdy:

«Qyzy edim Tastanbektiń atym Sara,
İshinen er Qaptaǵaı shyqtym dara,
On úshte dombyra alyp sóz sóıledim,
Kelemin bir súrinben jeke qara», —

dep ózin tanystyrýdan bastalady da, sodan keıin Birjanmen aıtysyn baıandaıdy.

Al aıtystyń kitap bop ekinshi basylýynda, Birjan Sarany izdep kele jatyp, Saranyń úıine túsedi. Sara úıinde bolmaı, jon surasa otyryp, Birjan Saranyń sheshesimen, sińlisimen aıtysyp qalady. Sarany at ústinen suraǵan Birjanǵa Saranyń sheshesi bylaı deıdi:

Sizder kim? Ne qylasyz Sarajandy?
Kesh qyldyq tysta turyp atqan tańdy.
İzdeseń aıtysýǵa qaraǵymdy,
Ózińdeı sózben býǵan san adamdy,
Ózińdeı san júırikti sózben býǵan,
Ol-daǵy senen artyq óleń qýǵan.
Áýeli menimenen aıtysyp kór
Men-daǵy osal emes, Sara týǵan.

B i r j a n:
Jeńeshe-aý, kózin, tip-tik, sóziń aptyq,
Aýylyńdy qumarlanǵan jańa taptyq.
Ónersiz mendeı jigit kóriner me,
Talaıdyń siz sekildi betin japtyq.
Arǵynnan serilikpen keldim orǵyp,
Belderdi neler asqar qazdym jol ǵyp,
Qaýynnan jarylmaǵan toıatym bar,
Qatynmen aıtyspaımyn sózdi qor ǵyp!
Qysqanyń berekesi uzynmenen,
Jasarmasań qyzarǵan júzińmenen,
Bás tigip ózińmen-aq aıtysaıyn,
Nekeles qylamysyń qyzyńmenen?

Á ı e l:
Basyńa allam nege qaıyrmasyn,
Áýreni qudaı sendeı baı qylmasyn,
Burynǵy jas kúndegim toqtatpaıdy,
Áıtpese óleń meniń qaı qurdasym.

B i r j a n:
Jeńeshe, osylaı sóılep jolyńa kósh,
Biz qyldyq bir-eki aýyz kórip eges.
Sózge sóz kelgennen soń aıta saldym,
Bolmasa kempir meniń teńim emes.

Birjan úıge túsip qymyz ishkende, Saranyń 12 — 13 jasar sińlisi Birjanǵa bylaı dep tıisedi:

Aǵaeke-aý, qymyz qoıdyq aldyńyzǵa,
Ónerge túspeı jatyp saldyńyz ba?
Oılamaı qonaq jáıin saldyqpenen
Pálege ashylmastaı qaldyńyz ba?

B i r j a n:
Shyraǵym, árbireýge-aq óner kerek,
Týypsyń qarakekten bárin, zerek,
Aldyńǵy apańyz-aq aıta tursyn
Bul kúnde dál seniki tym erterek.

Q y z :
Aǵaeke-aý, júrgen jeriń kúnde jıyn,
Salǵaly shyǵyp pa edińiz elge tyıym.
Sózdi izdep qaısymyz qańǵyp júrmiz,
Bolyp pa jastaı aıtqan sodan qıyn.

B i r j a m:
Sózińe, jaryqtyǵym, jańa qandym,
Bar bolsa taǵy sóıle budan dámdiń.
Uıattan jas basyńnan óziń-aq kesh,
Balamen sóılesýge men uıaldym.

K y z :
Munyńnyń sózi qaıda aqyn deseń,
Minezi shodyr eken maqul deseń,
Baıqap kór qurbyńyzdy da, aǵaekejan,
Meni jas, sheshemdi qatyn deseń.

Sol kúni naıman-mataıda Maman deıtin ataqty baı-feodaldyń balasy Turysbek Sarany aýylyna qonaqqa shaqyryp, óleń, án aıtqyzyp, saýyq quryp jatyr eken. Birjan Sarany Turysbektikine izdep barady. Ol kezdegi aýyl ádetinde kelgen qonaq úı syrtynan: «Sóıles!» — dep daýystaıdy. Sonda úı ıesinen bireý syrtqa shyǵyp qonaqtan jón surasyp, úıine túsýge izet-iltıpat bildiredi.

Birjan aqyn bolǵandyqtan mundaı «sóılesti» árıne, jaı qara sózben aıtpaıdy. Biraq, bul qatardaǵy qarapaıym aqyn aıta salatyn «sóıles» emes, sebebi bul úıde ataqty aqyn Sara otyr. Onymen birge Birjan úshin Janaq, Orymbaı, Kenshimbaı sıaqty Arqanyń ataqty aqyndaryn jeńgen aqyn Sara qaýipti. Olaı bolsa ne isteý kerek?

Sondyqtan Birjan osy «sóıles» ústinde Saranyń berekesin ketirip, shoshytyp, yqtyryp alý kerek. Sol sebepti Birjan «sóıles» óleńiniń ózin ekpinmen bastyrmalata aıtyp, bylaı deıdi:

Bul úıde Sara bar ma, shyqsyn beri,
İzdegen kelip turmyn Birjan seri,
Jolyqpaı sózi óktemdi júrgen shyǵar,
Aýlynda Turysbektiń óler jeri.
Barabar sózi teńdes adam bolsa,
Kóńilimniń tarqaýshy edi sonda sheri,
Saıraǵan Orta júzdiń bulbulymyn
Arǵynnyń Altaı-Qarpyq aqtan keri.
Qyryndaı jeldi kúngi aspandaımyń
Daýysymnyń kóterile shyqsa teri.
Baıqaǵam jer shamasyn maıtalmanmyn
Jasymnan maǵlum maǵan qyz ne deri.
Altynnyń kúmispenen naqysyndaı,
Mini joq bizden shyǵar sóz bederi.
Shatyr tik, kókmaısaǵa, bir taıdy soı,
Keshikpeı shyqsyn úıden bolsa óneri.
Aqıyq muzbalaqpyn jerge túspes,
Keń qoltyq arǵymaqpyn qoltyǵy ispes,
Basaıyn aptyǵymdy tez shyq, Sara,
Sen túgil ákeńdeımen boldym istes.
Osy úıde Sara barma, otyr neǵyp,
Qarsy ushpaı toty qustaı qanat qaǵyp?
Jelqobyz jez taǵaly egireýmin,
Qara ter shyqqan saıyn ketem aǵyp.

Arqanyń keń dalasyn jańǵyryqtyryp, ózegin solqyldatqan Birjannyń daýyldy daýysy Sarany seskendiredi: ol aptyǵyp, alǵash úndeı almaı qalady. Sonda Turysbektiń inisi Esenbek kelip Saraǵa bylaı deıdi.

Shyraǵym, arǵynǵa oraı bar ǵoı naıman,
Bala ediń ataǵyńdy jurtqa jaıǵan.
Keń jerde kelistirip dýshar bolmaı,
Qapyda qajy úıine keldi qaıdan.
Tartynba endi, balam, — dedi qajy,
Adymyń artyq shyqqan at pen taıdan.
Anturǵan sózi buzyq kórinedi,
Bar edi bir kisideı óleńge aılan,.
Aptyqqan qý arǵyndy bir dóńgelet,
Aǵańa bolsyn osy tıgen paıdań.
Ónerin, uldan artyq, qaraǵym-aı,
Turaıyn men de tilep bir qudaıdan.

Daýyldy daýystan qashqan Saranyń quty ózine qaıta oraldy. Ol qutty oraldyrǵan — el namysy. Sara Birjannyń «jazy-qysy izdegen, Mataıdyń bulbul qusy». Saranyń namysy — óz basynyń namysy ǵana emes, barlyq Naıman eliniń namysy. Ol namysty Birjanǵa jiberse, jalǵyz Sara emes, barlyq Naımannyń jaǵasy jyǵylady. Mine, osy oı Saranyń qashqan qutyn qaıtaryp, ol aqyndyq qaıratyn boıyna jınap, jigermen syrtqa shyǵady.

Birjan «qyzdy qatty syılaıdy», sondyqtan ol Sarany kórgen soń qurmet qyp attan túsedi. Biraq attan túsýi túskenmen, Saraǵa kishireıip barýdy ar kórip Birjan turady. Saranyń da oǵan kishireıe qoıǵysy kelmeıdi. Sonda Birjan:

Osy ma edi, Mataıdyń bulbul qusy?
Kóp surap jańa taptym jazy, qysy!
Áýeli qazaqshylap kóriseıik.
Jarqynym, berirek kel jasyń kishi.
Balasyń menen góri jasyń keıin,
Ejelden meniń sózim qyzǵa beıim.
Beri kel, amandasam, Sara jazǵan,
Toqtalyp bógelesiń nege keıin?
Men Birjan, qyzǵa barman aıaǵymnan,
Shyn qyzsam dáýirleımin baıaǵymnan,
Beri kel, urǵashylyq qylma, janym,
Dándeme Naımandaǵy saıaǵyńnan.
Naımannyń bolady emen qyzy nadan,
Úlgisiz netken halyq túri jaman,
Aǵaǵa ini keler bizdiń elde,
Kóp bop pa surasýǵa esen-aman.
Balasy Qojaǵuldyń Birjan salmyn
Sen túgil senen artyq qumar maǵan.
Jalymnan ustaǵan qyz arman qylmas,
Adam dep sóz aıtamyn Sara, saǵan.
Almaıtyn erkek tilin jynyń bar ma,
Adam dep sóz aıtamyn Sara, saǵan.

Qazaq ádetinde jasy úlkenniń joly úlken, jasy kishi jasy úlkenge baryp amandasýǵa mindetti. Budan Sara tosylady. Biraq bul onyń jeńilýi emes, eger aıtyspaı jatyp sózden tosylsa, Saranyń aqyndyǵy qaıda? Sondyqtan Sara dálel izdep, ol dáleldi ıslam dininiń tarıhynan tabady. Paıǵambarlardyń tarıhyn aıtatyn «Qıssasúl — «Ánbıa» atty kitapta Adam-ata Haýa-anaǵa kishilik qyp buryp barǵan. İs júzinde áıeldi kúń ǵyp ustaǵanmen, musylman, shyǵys eli áıeldiń jolyn úlken kóredi. Sara osyny taıanysh qyp Birjanǵa bylaı deıdi:

Eı, Birjan, kimge dári amandyǵyń,
Sóz bilseń bulda seniń jamandyǵyń.
«Qıssasúl — Ánbıani» kórmep pe ediń,
Delquly, maǵlum boldy nadandyǵyń.
Adamdy topyraqtan jaratqan haq,
Bilinsin nadandyǵyń bul sózge baq,
Haýaǵa buryn barǵan Adam-ata,
Joq pa edi estigeniń muny da, aqymaq.
Danyshpan bilgish pe dep oılaýshy edim,
Arǵyn da júredi eken joqty maqtap.
Naımanda eki júzdi nar keskenmin,
Jelkeńdi qımaq úshin qoıǵan saqtap.
Tozańyń anda-sanda bir burq eter,
Sabasam beıpil tildi eki jaqtap.
Keldiń be kún kórgeli, qurdym arǵyn,
Jınaýǵa synyq malta naımandy aqtap.
Artyńnyń ashylaryn bir bilersiń,
Kórpeńdi jamylsańshy boıǵa shaqtap.
Ketersiń jerge kirip, jyndy anturǵan,
Shyn qazsam asty-ústińdi jezdeı qaqtap.
Emes pe delquldyǵy Birjan saldyń,
Kisisin jeńetuǵyn jańa tapty-aq
Talpynǵan jas balanyń bilegindeı
Qolymnan ustatpaımyn sen ıtke, áppaq.

Bular, árıne, Birjandy ashyndyratyn sózder. Aıtysta Saranyń sózden ońaı aldyrmaıtyndyǵy alǵashqy adymynan-aq baıqaldy. Endeshe ne isteý kerek? Burynnan kele jatqan aıtysta ońaı bir ádis bar. Ol, eger qyzǵa qalyń bergen kúıeý jaman bolsa, sony betine basý. Aıtysar aldynda aqyndardyń ózine qarsylardyń kemshilikterin, minderin áshkere eterlikteı derekter jınaýy daǵdyly jaǵdaı. Birjan da Saraǵa kezdeserden buryn onyń kemshilik, osal jaqtaryn surastyra kelgen. Saranyń, «mini» qalyń bergen kúıeýi Jıenbaıdyń jamandyǵy, ony Birjan estigen. Aıtysta aqynnyń qaısysy da qarsy jaǵyn tez jeńgisi keledi. Olaı bolsa kóp toqtalýdyń qajeti joq, bar minin tez aıtyp, tez jeńý kerek. Birjan osylaı istep Saranyń «minin» betine basady.

Myń jarym jylqy bitken Qojaǵulǵa
Sóıletken seni naıman balap ulǵa
Asyqtaı aq jambyny aspanǵa attym
Qyzyǵyp júrgenim joq alar pulǵa.
Kúshiginen asyraǵan ólekseńdeı,
Azǵyndap shóktiń, Sara, jyldan jylǵa,
Qyrsyǵyń óz basyńnan arylǵan joq,
Marjandaı keselińdi tizsem qylǵa.
Qolyńdy ustatpaıtyn erke bolsań,
Kelimsek ákeń berdi nege qulǵa?
Sózińe tań qalamyn shydaı almaı
Aıtqanym ketti saǵan unaı almaı.
Kózińdi kúshik qurly bir ashpassyń,
Qortıǵan shirigińdi qudaı almaı.
Esekke qosaqtaýly bir qashyrsyń,
Kúń syryn kópke jaıar shydaı almaı.
Jaraıdy, janym Sara, sóıler sóziń,
Súıengen qyzyl tilge shyn sorly óziń,
Qalmaqtaı qolǵa túsken yqtıarsyz,
Tórt bolar qulǵa barsań eki kóziń.
Kóz jetpes ánderimniń órisine
Qudaıdyń rızamyn berisine,
Sekildi qortyq taıynsha barmaq baıyń,
Bir qoıdyń syıar tulyp terisine.
Alystan tilep ushqan túz qusyndaı
Birjannyń jurt tan; qalar kelisine,
Qaıǵyly qara kemik baıtal túgil,
Arǵymaq at shydamas jelisime.
Báıge at ta serpinimdi shalmaıtuǵyn,
Árqashan jurt tań qalǵan júrisime,
Moıynym júzgen qýdaı ıiledi,
Orta júz án shyrqasam súıinedi.
Arǵynnyń jalǵyz tony qolǵa tússe,
Tórt naıman orta boıly kıinedi.
Naımanda baılyq bar ma bizdiń eldeı,
Júrsem de kún kóremin munda kelmeı,
Qyz sózin kek kórmeıtin shaıtanym bar,
Onymdy tastamaımyn ózim ólmeı,
Atadan Birjan sal bop týdym artyq,
Uranym ár Qarqabat, Altaı-Qarpyq,
Aqqýmen aspandaǵy án qosamyn
Qozǵasam ashshy kúıdi túptep tartyp.
Qyrmyzy asyl bekzat ónerim bar,
Samǵaımyn báıgi atyndaı artyp-artyp.
Qyz ıtti syılaıtuǵyn bir minezim,
Keter em, erkek bolsań bir-aq tarpyp.
Kókshetaý dýanyna dańqym barǵan,
Men Birjan Altyn taýdan aıqyndanǵan,
Esitkeli, Sara, seni úsh jyl boldy,
Seri edim tóńirekke qanat jaıǵan.
Túlkiniń júgirisin qyran baıqar,
Oılasań sóziń emes maǵan aıtar,
Qandy kóz maı jeı alǵysh aqıyqpyn,
Sen túgil qasqyr kórsem bir-aq shaıqar,
Tústikten jurt tań qalar kórgenime,
Jeńbesem qýanbaımyn kelgenime,
Aq maral, osy joly qutylyp ket,
Arǵynnyń dýshar boldyń mergenine,
Ózimdeı bir basty adam sóz bilmeıdi,
Qudaıdyń rızamyn bergenine.
Apshyńnyń qýyrylyp qaı ketkeni,
Ótirik enteletip jelgenime.
Qyz sózi batqan saıyn janym kirer,
Qaramaı qatty sóıle ólgenime.
Kózimniń Kókshetaýdan qyry tústi,
Qaptaǵaı Atalyqta júrgenimde.
Basaıyn bolsań da aıý aptyǵyńdy,
Qoımaımyn jaman qussha kórgenińe.

Birjan Saranyń kúıeýin qansha jamandaǵanmen onyń áz basyn kemitpeıdi, qaıta ony qasterlep, kótermeleıdi. «Kókshetaý dýanyna dańqyń barǵan» — dep Saranyń ataǵy barlyq qazaq dalasyna taraǵanyn aıtady; «túlkiniń júgirisin qyran baıqar» — dep ońaılyqpen aldyrmaıtynyn aıtady, «jaraıdy jannan artyq sóıler sóziń» — dep aqyndyǵyna razy bolady, «aq maral, osy joly jyǵylmaı qaıt» — dep ardaqtaıdy. Birjannyń Saradan barlyq tabar «mini», «kemshiligi» — kúıeýiniń jamandyǵy. Oǵan Sara emes, zaman aıypty ekeninde Birjannyń jumysy qansha? Oǵan Sarany jeńý kerek.

«Sara da «kúıeýim jaqsy» — dep talasa almaıdy. Jamandy — jaqsy dep qalaı talassyn! Aıaǵyna túsken qalyń maldyń temir tusaýyn územ dep qalaı aıtsyn! Úzýge áli kele me? Sondyqtan Sara Birjannyń bul «aıybyna» týra jaýap bermeı, jaltaqqa salady. Birjannyń eli men óz elin salystyryp, taqyrypty basqa jaqqa aýdarady.

Birjanǵa qaıtarǵan jaýabynda Sara da Birjannyń qara basyn syılap qasıettep:

Eı, Birjan, jasyń úlken, óziń aǵa,
Qymbattyǵyń belgili bilseń baǵa! —
dep ardaqtaıdy da, sodan keıin: —
Qamysty tereń keldiń suqsyrymyn
Qańǵyrǵan ildirmeımin qarshyǵaǵa! —
dep, kúıeýi jóninde jeńilse de, elin taıanysh ete sóıleıdi.

Ejelden sen belgili jeldi kórik,
Tań qalam sáýletińdi seniń kórip,
Seni aıdap ajalyńa alyp kelgen,
Qut Maman, er Sherýbaı qasyńa erip,
Sóıletpeı shyǵa sala kettim dersiń,
Túrimdi baıqataıyn sóılep berip.
Qarny ashqan qyrsyǵy bar erkek mysyq,
Sasyq der aýzy jetpeı maıdan jerip.
Kezdespeı men syqyldy ónerpazǵa,
Dándeme júrgen kúnnen tezek terip.
Óleńdi qolqa qylsań aǵytaıyn;
Samarqan jibegindeı onnan órip.
Ánsheıin sypaıy dep qımaı turmyn
Kózińdi tórt qylar em ıtteı kórip.
Tilińdi tarta sóıle, Birjan batyr,
Jaramas júdep qaıtsań izdep kelip
Tartylyp tarazyǵa teń kelmessiń,
Tirilseń erteń keshke, búgin ólip.

Budan ári qaraı ekeýi de elderiniń kúshin, baılyǵyn salystyrady. Bul máselede Sara Birjanǵa aldyrmaıdy, keıde teń, keıde asyp túsip otyrady, eki jaǵy da óz eliniń baıyn maqtap, qarsy eliniń baıyn jamandaıdy, minderin qazbalaıdy. Osydan baryp, basqa aıtystardaǵy sıaqty obektıvti túrde eki jaqtyń da baılary men ákimderiniń qanaýshylyq qylyqtary ashylyp, halyq aldynda jamandyqtary jarıalanady.

Ózge sózden tosa almaǵan Saraǵa Birjan kúıeýi týraly qaıtalap eskertedi:

Jaqsyny kórmek úshin degen, Sara,
El qamyn óziń túgel jegen, Sara,
Myrzańdy ıt Jıenbaı munda shaqyr,
Uıalyp bógelesiń neden, Sara?

Sara Birjanmen talaspaı, aǵasy Esenbek qajyǵa sóz sóıleıdi. Bul sóz Saranyń: zorlyqshyl, qalyńmalshyl, áıel teńdigin tabanyna basqan qanaýshy tapqa, ústem zamanǵa aıtqan úkimi, sum zamannyń qara kúıesin, sol zamannyń óz betine jaǵýy tárizdi. Esenbek qajyǵa Sara bylaı deıdi:

Adamǵa jol bermegen qaıran tilim,
Kúni óship, qor bop ótti-aý, qyzyl gúlim,
Sizderden uıalǵannan úndemeýshi em,
Esekke qosaqtaýly ótti-aý kúnim.
Altaıdyń sańlaǵymen sóılessem de,
Joq eken júırik ıtteı ólsem qunym.
Sizderge senetuǵyn sorly basym,
Kelgende Jıenbaıǵa shyqpaıdy únim.
Birjanǵa shaqyryp kórset Jıenbaıdy,
Kim syrttan menshiktenbes tegin buldy,
Uıattan kisi ólmeıdi saǵy synar,
Qaıteıin qudaı qosyp, ıem qyldy.
Itińdi kelmese de keltir baılap,
Ólmeıin qapa bolyp kúnde qaınap
Aǵalar násilińe durys bolsa,
Qudaıǵa tapsyramyn «Qaptaǵaılap».
Qajy aǵa, kórip keldiń haqtyń úıin,
Men túgil bótenge de zorlyq qıyn,
Jıenbaı erim bolyp turar ma eken,
Kúninde tańda mahshar bolsa jıyn.
Basymdy ash, kóńilimdi ala qylmaı,
Ketseń, de ókpeleımin bala qylmaı.
Áıteýir sálem aıtyp shaqyrtaıyn.
Birjanǵa ózimdi-ózim taba qylmaı.
Sálem de Jıenbaıǵa, kelsin jatpaı,
Kelýge shoshynady neden batpaı?
Árkimniń qolda bary ózine altyń
Birjanǵa bir tyrnaǵyn turmyn satpaı.
Tez kelip amandassyn Birjan salǵa,
Kórinsin aıbattanyp arǵyn shalǵa,
Qoıady árkim teke óz ylaǵyn,
Áıteýir meni satyp aldy malǵa.
Qylmasyn dos «Jıekem» sózge synyq,
«Shárbáttan aǵyp jatqan sózi tunyq»,
Qamaldan tartynbaıtyn ǵazız «erim»,
Kólge kep túsip ketsin kózin jumyp.
«Asylym» qudaı bergen óz baǵyma,
«Tel kelmes» jeti Birjan tyrnaǵyna.
Naımanda uly darıa «saıaq kerim»,
Balyq bop ilingenmin qarmaǵyna.
Besinnen qalmaı kelsin jany bolsa,
Bógelmeı jetektersiń áli bolsa
Suraǵan elden qaıyr kedeı Birjan,
Almaı ma, mendeı qyzdy maly bolsa?
Kórinsin saıahatpen meniń «serim».
Sol edi «qudaı qosqan» barar jerim.
Kereıge qonaq asy taı ákelsin,
«Talapty» Atymtaıdaı jomart «erim».

Sara «serim», «qudaı qosqan», «talapty», «erim» — degen sózderdi shyn kóńilimen aıtyp otyrǵan joq. Yzamen, ashýmen, kekpen aıtyp otyrǵany óz-ózinen belgili.

Jıenbaı jóninde Sara Birjannan jeńiledi. Ádette jeńgen aqynnyń masattanýy bar. Birjan jeńgenine masattanbaıdy, Alataýdyń «aq maralyn» aram oqpen atyp túsirgenine ol renjıdi. Ózge sózden jeńilmeı, kúıeýiniń jamandyǵynan jeńilgen Sarany Birjan aıaıdy, ol Sarany «jeńdim» dep muqatý ornyna, dostyq sózin aıtady, eregispen renjitken kóńilin aýlaýǵa tyrysady.

Shyraǵym, Sara, sendeı týmas bala,
Shesheńnen týarmysyń mundaı dana!
Obalyń Esenbek pen Turysbekke
Kúıeýiń jaman eken, eı beıshara!
El-jurtyń qoryqpaıdy eken kóz jasyńnan,
San júırik kórip edim men jasymnan,
Kemiter dushpan, shirkin qaı jerińdi,
Adamzat ozar emes bir basyńnan.
Jiberme Jıenbaıǵa shaqyrýdy,
Ónersiz úıde biler «ah» urýdy,
Qur qaıtar jigerińdi kórgennen soń,
Aldyrma jigeri joq kápirińdi.
Kúıeýiń jaman bolsa oıam kózin,
Sálemmen shaqyrtasyń kel dep óziń,
Syryńdy bildirmeı-aq aıtsań-daǵy,
Jamandy jaqsy qylǵan esil sóziń.
Maqtamaı kórset kózge keltirip-aq,
Sózbenen júdettiń ǵoı óltirip-aq,
Uıalmaı osy topqa keler me eken,
Ónersiz jigeri joq jetpegir-aq.

«Jıenbaıdy shaqyr» degen sózdi Esenbekke keketip aıtyp turǵan Sara ózi ashyp, «kúıeýiniń» qandaı «qasıeti» bar adam ekenin bylaı sıpattaıdy:

Qajyeke-aý, kisi jiber balańyzǵa,
Kórsetpeı jigitti urlap qalamyz ba,
Syrtynan maqtasam da kerek boldy,
Ázázil boldy Birjan aramyzǵa.
Ózińniń qula jorǵań barsyn oǵan,
Jıekem «qalmaq erin» salsyn oǵan,
Birjandy bir qaqqannan qaldyrmas em,
Qudaıym meni qaıdan qosty soǵan?!
Qunjıyp miner qula jorǵa barsa,
Kele almas sol shirigiń qorǵalasa,
Masqara ras bizdi sonda qylar,
Qors etip «barmaımyn» dep úıde qalsa.
Kisi emes ol namysty uqqandaı-aq,
Erbıer ıesiz taýdan shyqqandaı-aq,
Kújireıip jaýyryny keler me eken,
On mata arqasyna tyqqandaı-aq.
Bar edi uly-qyzyń, eı, qajy-aǵa!
Qaldym ǵoı Birjan degen beımazaǵa,
Sizderdiń bolyp turǵan zamanyńda,
Deni saý kez kelmedim bir tazaǵa.
«Arǵyndy bir dóńgelet» dep edińiz,
Men túgil jurttyń qamyn jep edińiz
Mekkede zıarat qyp «Baltollaǵa»,
Baǵyma aman-esen kep edińiz.
Kórmeısiz meniń nege kóz jasymdy?
Osymen toqtatylyp sóz basyldy,
Jıylǵan Qaptaǵaıdyń manaptary,
Oljama aıyryp ber óz basymdy.
Sóıledim arǵy-bergi sózdi terip,
Eshnárse oılamaýshy em sizdi kórip,
Kelgende Jıenbaıdan bosqa ólermin,
Birjandy toqtatyńyz syıyn berip.

«Jeńildim» dep Saranyń ózi aıtqan soń, Mataı eli Birjanǵa báıge usynyp, at, shapan, taǵy sondaı tartý-taralǵy syılar beredi. Serilikpen «asyqpaı aq jambyny aspanǵa atyp» júrgen, óleń men áninen, halyqtyń saýyǵynan basqany qajet kórmeıtin mal jınamaıtyn mindeti — mal jıyp baıý emes, halyqqa ánimen qyzmet etý dep uqqan Birjan báıgeni ne qylsyn.

Birjan jeńgenine, báıge alǵanyna masattanbaıdy, báıgeni alyp kete barmaıdy, ol Saranyń bas bostandyǵyna qaıǵyryp, sony naqtap ketýdi oılaıdy.

Sóıleıdi sonda Birjan naıman jaqqa, —
Umytpan, Sara, seni eshýaqytta!
Teńelgen sózge jetik esil kózel (ǵazel)
Kóremin qaıta aınalyp qaısy shaqta?
Sóılegen altyndaı ǵyp sózdiń jezin,
Synasyp san júırikpen kórdim ózim,
Saıraǵan beıne ujmaqta bulbul qustaı
Uqsattym Sara sulý aıtqan sózin.
«Qaj» barǵan Qaptaǵaıdyń arystany,
Jalǵyz sen osy kúnde danyshpany,
Ózińe qudaı berip turǵan kezde,
Dushpannyń top etedi alysqany.
Esenbek joqqa satpa asylyńdy,
Syılaı kór qyz da bolsa násilińdi,
Jaqpasa «Arǵyn joqty aıtty» dersiń,
Úlgi qyp qulaǵyńa al osynymdy!»

Jalpy «Birjan men Saranyń aıtysy» jalǵyz mazmun jaǵynan ǵana emes, joǵaryda aıtylǵandaı, túr jaǵynan da qazaq ádebıetinde erekshe oryn alady. Bul aıtysta, burynǵy aıtystardaǵydaı, maǵynasyz, ala-qula óleń kezdespeıdi. «Birjan men Saranyń aıtysy» aqylmen ólshenip shyqqan, ishinde kóldeneń, artyq sóz joq, — jazba ádebıetiniń jaqsy úlgileri sıaqty. Ózge aıtystardyń kóbi sújettik jaǵynan biryńǵaı kele bermeıdi. Kóp aıtysta aqyndar birdi aıtyp, birge ketip, birese dindi, birese ǵurypty, birese mahabbatty sóz ǵyp, pikirin birde ashyq, birde jumbaqtap aıtyp, aıtystyń mazmunyn shubarlap jiberedi. Birjan men Saranyń aıtysynda osyndaı sújet shubarlyǵy joq. Bul aıtystyń ózegi bireý ǵana, ol — qalyń maldy áshkereleý. Osy taqyrypty aıtysýshy eki aqyn da durys alyp shyǵady. Aıtystyń mazmuny halyqtyń oıyn tolǵandyratyn taqyrypqa qurylǵandyqtan tili de taza, kórkemdik jaǵynan da joǵary dárejede.

Birjan men Saranyń aıtysynda obraz ózgesheligi de erekshe kózge túsedi. Qazaq halqynyń sol kezdegi ómirin, turmysyn, saltyn Birjan men Sara aıtysyndaǵydaı anyq kórsete alǵan shyǵarma ol zamanda bolǵan joq.

Sonda da Birjan men Saranyń aıtysyna ańshylyq pen malshylyq turmystan alynǵan salystyrmaly teńeýler, obrazdar kóp qoldanylady. Birjan ózin júırikke, jorǵaǵa teńep, óleńin júıriktiń shabysyna qyran búrkitke teńep otyrady.

«Qandy kóz maı jep alǵysh aqıyqpyn,
Sen túgil qasqyr kórsem bir-aq shaıqar», —

deıdi. Bulaı deýi óziniń alǵyrlyǵyn aıtqany. Ádette, ańǵa salarda, búrkitti ashyqtyrý úshin oǵan «aqjem» beretinin ańshylyqqa qatysty joǵaryda aıttyq. Qandy, maıly etti jese, búrkit toıattap, ańǵa túse qoımaıdy, selqos ushady, ne ańdy qýmaı otyryp qalady. Qandy, maıly etti jep ań alatyn qusty ańshylar óte sırek kezdestiredi de, ony asa baǵalaıdy. Birjannyń «qandy kóz maı jep alǵysh aqıyqpyn» — deýi osydan. Bul onyń «bap talǵamaıtyn jeńbeı qoımaıtyn aqynmyn» degeni.

Birjannyń bul obrazyna Saranyń qarsy qoıatyn obrazy — úırek.

«Qamysty tereń kóldiń suqsyrymyń
Qańǵyrǵan ildirmeımin qarshyǵaǵa», —

deıdi ol. Úırek, bylaı qaraǵanda, aqynǵa olqy sıaqty, al shynynda bul óte tabylǵan obraz. Árıne, ár teńeýdiń kelisimi bolýy, oqýshy nanatyn teńeýi bolýy tıis. Abaı attyń qulaǵyn «qamys qulaq» dep qıǵan qamysqa teńemeı, «butaq qulaq» dese eshkim nanbas edi. Sol sıaqty dene kúshin erlermen salystyryp, ań alǵysh qyranmyn dese, Sara sıaqty XIX ǵasyrdaǵy aýyldyń qyzynyń boıyna laıyq bolmas edi.

«Qamysty tereń kóldiń suqsyrymyn» — degen sóz Saraǵa eki jaqtan unaıdy: birinshi — suqsyr úırek degeni, kishkene jáne ushqyr úırek, ony qarshyǵa men lashynnyń eń ushqyry ǵana alady, shaban qusqa ol ustatpaıdy. Suqsyr óte saq úırek. Ol kóbine kúndiz kóldiń tereńinde júzip, túnde, ińirde ǵana ushady. Kóldiń tereńinen úırek eshýaqytta qyran qusqa aldyrmaıdy, ol sýǵa súńgip ketedi. Mine, bul sıpattyń bári Saraǵa keledi.

Árıne, Birjan men Saranyń aıtysyndaǵy mazmundyq jáne kórkemdik qasıetterdiń bárin bul ocherkke sıǵyzýǵa bolmaıdy. Sondyqtan muny ázirge osymen aıaqtaımyz.

* * *

Aıtys janrynyń ishindegi bir kólemdi salasy — ádet-ǵuryp aıtystary. Aıtystyń bul túri ózara túrli taraýǵa bólinedi. Birneshe mysal keltireıik:

«Jar-jar» aıtystyń kóne zamannan kele jatqan túri jáne sıpaty jaǵynan onshama ózgeriske ushyramaǵan sıaqty. «Jar-jar» qyzdy uzatar aldynda bolatyn aıtys. Qyzdyń toıy bolyp ótken soń, toı taraıtyn kezde bozbalalar qyz otyrǵan úıge kelip, úziktiń jabyǵyn túredi de, uzatylatyn qyzǵa óleńmen qoshtasady. Bozbalanyń qoshtasyp aıtqan árbir aýyz óleńine uzatylatyn qyz jaýap beredi. Olardyń qoshtasý óleńi (jar-jar) bylaı bolyp keledi:

B o z b a l a:
Qara-nasyr zamandas,
Qara-nasyr jar-jar-aý!
Qara maqpal sáýkele
Shashyn, basar jar-jar-aý!
Munda ákem qaldy dep,
Qam jemeńiz jar-jar-aý!
Jaqsy bolsa qaıyn atań
Oryn basar jar-jar-aý!

Q y z:
Esik aldy qara sý
Maıdan bolsyn jar-jar-aý!
Aq júzimdi kórgendeı,
Aınam bolsyn jar-jar-aý!
Qaıyn atasy bar deıdi,
Bozbalalar jar-jar-aý!
Aınalaıyn ákemdeı,
Qaıdan bolsyn jar-jar-aý.
Osy qalyppen jigit:
«Qara-nasyr» dep bastap, qyz

«Esik aldy» — dep bastap jigit te, qyz da, qyzdyń týysqandary men kúıeýdiń, týysqandaryn bir-bir aýyz óleńmen aıtyp shyǵady. Bozbalanyń óleńinde «ákeńniń ornyn qaıyn atań basady, aǵańnyń ornyn qaıyn aǵań basady, inińniń ornyn qaıyn iniń basady, sińlińniń ornyn qaıyn sińliń basady, ýaıym jeme» degen sózder aıtylady. Qyz bul jubatýlardyń bárine qarsy bop, qaıyn jurtynyń eshqaısysy da óz týysqanyndaı bolmaıtynyn aıtady.

«Jar-jardyń» eski zamannan ózgermeı kelgen munan basqa úsh túri bar. Bertin kezde, Aqan seri taǵy sondaı aqyndardyń shyǵarǵan «jar-jarlary» bar, olar jattandy ábden qalyptasqan tekster emes, jańa sózben, jańa mazmunǵa qurylǵan. Al, eski «jar-jardyń» bir qalyptan ózgermeýine ǵasyrlar boıy kóshpeli turmys quryp kelgen qazaq halqynyń jaǵdaıy da sebep bolý kerek.

Qazaq eliniń saıası-ekonomıkalyq turmysyna, ádet-ǵurpyna kirgen ózgeris, qazaq halqy Rossıaǵa baǵynyp, Rossıa kapıtalızminiń yqpalyna túskennen keıin ǵana bolady. Áıtkenmen, eski aýyldaǵy patrıarhaldyq-feodaldyq salt-sananyń kóp tarmaǵy Oktábr revolúsıasyna deıin kelýinde talas joq. Ádet-ǵuryp óleńderiniń, onyń ishinde «jar-jardyń» neler zaman ózgermeýine sebep osyndaı jaǵdaı dep túsingen durys.

Aıtystyń bir túri — qyz ben bozbalanyń óleńmen ázildesýi. Mundaı aıtys kóbine el aýyzynda aıtylyp júrgen jattandy óleńderden quralyp, aıtys ústinde, onyń mazmunyna, taqyrybyna qaraı keıbir shýmaqtar ıá joldar jańadan shyǵarylyp, ózgerip otyrady.

Qaıymdasý aıtysynyń basy qyz-bozbalanyń jastyq ázilinen bastalǵanmen, aıaǵy áleýmettik mańyzy bar máselege soǵady. Buǵan bir-eki mysal keltireıik. Máselen, Kúıkentaı qyz ben Ospantaı aqynnyń aıtysynyń basy ázilmen bylaı bastalady:

J i g i t:
Basy altyn óleńimniń, baqaıy jez,
Kez boldyń áriptespen ońynan tez:
İzdegen suraǵanǵa dýshar bolsa,
Ártúrli oıda júrgen aıtylar sóz.

Q y z:
Syrty altyn óleńimniń, ishi kúmis,
Shabysta, jeliste bar, jorǵa júris.
Jan jetpes jelisime caı jelgende,
Jaraıdy tótep berse bizdiń bilis...

Jastyq ázili osylaı bastalyp, birazdan keıin bir-biriniń minin aıtýǵa, jóni kelse syqaqtaýǵa aınalady.

Qyz:
Saqalyńdy aınaǵa kórshi qarap,
Tý quıryqtan mańyzdy tórt-bes qadaq,
Aýlyńdaǵy baqalǵa kúzep satsań,
Alty sabyn beredi; jeti taraq.

J i g i t:
Olaı deme, aqyn qyz, tilińdi tart,
Tolyp jatyr aýlyńda saqaldy, qart,
Túgenbaı, Túgelbaıdyń, Izelbaıdyń,
Sypyryp jaqsy bolsa saqalyn sat.

Q y z:
Keńirdekteı ketpenniń uńǵysy bar,
Bizdiń elde saqaldy myń kisi bar.
Bataryńnan saqalyń erte shyqqan
Kúzetetin sondyqtan qylmysy bar...

Áıel men er adamdardyń aıtysy osylaı oıyn - kúlki, ázil-ospaqtan bastalǵanmen, áıel teńdigi ústemdik qurǵan zamandaǵy áıeldiń aýyr tirshiligi, áıel kúıbeńi úıde ótetindigi sóz bolmaı qalmaıdy. Buǵan Tábıa men Omarquldyń aıtysy dálel bolady:

T á b ı ıa:
Jylaýdy, jyraý qylyp men aıtamyn
Ózińdeı zamandasqa kóp aıtamyn.
Ul bolsam ózińdeı bop júrmes pe edim,
Armanǵa ózimdi aıtpaı,neni aıtamyn.

O m a r q u l:
Adamdar zerek bolmaq aqyly mol,
Qajyma, aqyl, qaırat aıtqanym sol,
Elińe barǵan jerde eleýli bop,
Halqyńa qadirmendi qalaýly bol!

T á b ı ıa:
Jaraısyń, bárekeldi, zamandasym,
Qumǵandaı kúzetermiz ottyń qasyn.
Eleýli elge kelgen, bir kelin dep,
Ustaýǵa qımas sirá eldiń basyn.

O m a r q u l:
Ardaqtap ádil kútseń ata-anany,
Bar edi jaqsy-jaqsy batalary,
Uıatty ımanyndaı kútken kelin,
Halqyna qalaýly bop atanady.

Ákesiniń «altyn bosaǵasyn» attaǵan qyzdyń kelinshek bolǵannan keıin kóretin kemshiligin, teńsizdigin sıpattaı kelip, Tábıa qyz aldaǵy kúnde qalyń maldyń, zorlyǵymen tıgeli otyrǵan kúıeýin bylaı sýretteıdi:

Kúıeýdiń de ólipti balasy ashtan,
Sondaı jeri bolmasa kúıe qastan;
Toǵyz tazdyń aýyly atanady,
Qurt jaılaǵan qyp-qyzyl jaltyr bastan.
Eń kenjesi bolady maǵan kúıeý,
İriń aǵyp turady samaı shashtan.
Ashtan ólgen ákeńe ol ne aıtady,
Toıyp óldi Qońqabaı deımin astan.

O m a r q ú l:
Óleń qurap aıtýǵa kende emes em,
Sóz ilesip barady jónelmesem,
Taz bolýǵa taqalyp qalǵan shyǵar,
Erte baryp kenjeni emdemeseń.

T á b ı ıa:
Júgirmek qaıdan keldiń seniń óziń,
Ótkendeı qos ókpeden aıtqan sóziń,
Qurt jaılap ol shirkindi qudaı alsa,
Ashylar ma eken deımin eki kózim.

O m a r q u l:
Tym asyp sóz sóıleme, zamandasym,
Alpysqa ólmeı jasyń aman barsyn,
İni ólse, aǵa mura, óle berse
Taz bastyń toǵyzyn da tamamdarsyń.

Bul sózdi Omarqul Tábıaǵa mazaqpen, keketýmen aıtyp otyrǵan joq. Jany ashyp, aıap, Tábıany emes ámeńgershil, qalyńmalshyl, zorlyqshyl zamandy sógip otyr. Sebebi, tańdaǵan jaryn súıý jaǵynan Omarquldyń ózi ońyp otyrǵan joq. Tábıa óleńiniń bir jerinde:

Júregim aınyǵanda qusyq boldy,
Aýzyma sekem alyp ushyq toldy.
Ókpeme meniń qudaı tazdy jazdy,
Qatynyń nege seniń pushyq boldy? —

degen suraýyna Omarqul qysylyp, bylaı dep jýa jaýap beredi:

Sekildi taýǵa bitken jalǵyz arsha,
Tazdarǵa jarar edi pushyq barsa,
Mende joq saǵan jeter qalyń dáýlet,
Sonda da sen joq maǵan amal qansha!

Bul aradan eski aýyldaǵy eki qaıshylyqtyń beti ashylady: bireýi, qalyń malyn tólegen qyzdy kári demeı, kem demeı, kim bolsa sol ala alady; ekinshisi, qansha jaqsy jigit bolǵanmen, eger maly joq kedeı bolsa, ol súıgenin emes, kez kelgenin alady. Osy hal Omarqul men Tábıanyń basyna birdeı týǵan.

Adamnyń kedeı bolý sebebin de, tuz-dámi jarasyp birin-biri súıgen eki adamnyń bir-birine qosyla almaý sebebin de Omarqul men Tábıa ózderiniń bilim dárejesiniń joqtyǵynan tereń túsine almaıdy. Óıtkeni olar munyń túp tamyry áleýmettik teńsizdik pen antagonıstik qoǵam qaıshylyqtarynan týyp otyrǵanyn bilmegeni málim. Onyń ústinde din shyrmaýynda bolǵan bul jazyqsyz jandar teńsizdiktiń bárin taǵdyrdan, jazmyshtan dep te túsinedi.

Biraq olar bul teńsizdiktiń, tamyry qanaýshy taptyń topyraǵynda ósetinin praktıkalyq ómir júzinde júrekpen sezip, túsinedi. Sondyqtan olar óz bastarynyń muńyn zamannyń muńy kórip, bylaı desedi:

O m a r q u l:
Árkimder týǵan elin el qylyp Júr,
Birin bek, birin batyr, er qylyp júr.
Bireýge mal men basty tegis berip,
Bireýdi qara jermen teń qylyp júr.
Bireýdiń qarabasy qazyna bop,
Halqyna aıtqan sózin em qylyp júr,
Keıbireý qalt-qult etip janyn baǵyp,
Keıbireý jan baǵa almaı máńgirip júr.
Bolǵanda bireý jarly bireý jalǵyz,
Bireýdi aspan kókteı keń qylyp júr
Bireýdiń qylǵan isin ońaltpastan,
Kóz jasyn kól darıa sel qylyp júr.
Qudaı da qýdyń jaǵy boldy bilem,
Bireýdi bireýge ákep jem qylyp júr,
Keıbireý ótirik aıtyp ósek tasyp,
Jalǵanǵa janyn berip sendirip júr
Halyqtyń qamyn oılar ádilet joq,
Kónbeske kómeski ómir kóndirip júr.

T á b ı ıa:
Alty aı qys, alty aıyńdy jaz qylyp júr,
Bireýden keıbireýdi az qylyp júr.
Qarasań qalpy jaman zamananyń,
Bireýdi bireý arbap azǵyryp júr.
Bireýdiń qaryny toq, qara basy,
Qaıda aýsa, sonda ketip qańǵyryp júr.
Áldiniń qatyny ólse aıǵa tolmaı,
Tósegi jasańǵyrap jańǵyryp júr.
Aq maıǵa kókiregi baıdyń azyp,
Júregin kembaǵaldyń sozdyryp júr.
Bireýdiń murny pushyq, aıaǵy aqsaq,
Soqyrǵa sý qarańǵy naz qylyp júr.

O m a r q u l:
Baıǵa jalpaq, batyrǵa qoshemet kóp,
Tesigin teńin qostap tyǵyndaımyz,
Maldyǵa malsyz kisi jaǵynýda,
Jalmanyp áldekimdeı qydyrmaımyz.
Qybyrlap qumyrysqadaı ómir boıy,
Qyzmet solarǵa istep jybyrlaımyz,
Qý dese, buzyq dese, áne bireý
Jetkizip maqtaǵandaı jymyńdaımyz.

Aıtysyn ázilmen bastap, aıaǵyn muńdy dramaǵa aınaldyrǵan Omarqul men Tábıa sózderin mynadaı ókinishpen aıaqtaıdy.

O m a r q u l:
Qanǵandaı boldy qulaq kópke, janym
Qaıtalyq ǵafý etseń sókpe, janym.
Jaqsy aıttyq, jaman aıttyq bári jel sóz,
Etpeısiz oǵan bola ókpe, janym.
Áıeldiń bilimdisi er syılaıdy.
Erińdi aıaq asty etpe, janym.
Esikte el syılaǵan qalmas deıdi,
Kókirekke arýaqty teppe, janym.
Esińde qashan bolsyn osy bolsyn,
Umytyp uzaq ýaqyt ketpe, janym.
Oıyńdy uıqy-shuıqy berdim degen,
Sózińdi estirtip ket, kópke, janym.
Jáne de biz kórgenshe qosh aman bol,
Kúıeýjan mańdaıyna teppe, janym!

T á b ı ıa:
Mańdaıǵa jazyldy ǵoı nede bolsa,
Bolsa da jaman-jaqsy kóndim deımin.
Tilegen menen qoldan osy bolsa,
Shyn berdim tilegińdi sengin deımin.
Aýylǵa júre kórgin, kelip, ketip
Kóńildi kóterelik eliktetip,
Jetkizbes qos attyǵa ótken ómir,
Barady ótip dúnıe kelip, ketip.
Erimmen qushaqtasyp dos bolyńyz,
Dos bolsań qolqalaspaı bos bolyńyz,
Taǵysyn taǵy bolsa jolyǵarmyz,
Taǵy da jolyqqansha qosh bolyńyz!

Kúıkentaı qyz ben Ospantaı aqynnyń, Tábıa qyz ben Omarqul aqynnyń aıtystaryna biz bul ocherkterde eki sebeppen tolyq toqtadyq:

Birinshiden, ádet aıtystarynyń basyna «jar-jardy» ádeıi qoıǵan edik. «Jar-jar» da uzatylatyn qyzdyń óz úıin, óz týysqandaryn kúıeýiniń úıinen, kúıeýiniń týysqandarynan artyq kóretindigi baıqalatyn edi de, nege olaı bolatyn sebebi ashylmaıtyn edi. Kúıkentaı men Ospantaıdyń, ásirese Omarqul men Tábıanyń aıtystarynda kómeski oıdyń beti aıqyn ashylady. Árıne, revolúsıadan burynǵy qazaq áıeli ermen birdeı teń pravoly bola almaǵan, áıtkenmen, úı turmysynda qyzdy týysqandary bula ǵyp ustaıdy. Qalyń maly tólenip, ákesiniń úıinen ketip, kúıeýdikine barǵannan keıin, baılardyń kelini bolmasa, kedeıdiń kelini shyn maǵynasyndaǵy teńsizdikke túsken. Qoǵamdyq-áleýmettik turmystaǵy teńsizdigimen qatar, áıel óziniń jeke turmysynda da kemshilik kórgen.

Ekinshiden, Omarqul men Tábıanyń aıtysyna uqsas aıtys qazaqta óte kóp. Olardyń bárine toqtalýǵa múmkin bolmaǵandyqtan osy sıaqty aıtystardyń ishinen birer aıtysty ǵana alyp, taldaýdy jon kerdik. Bul eki aıtysta ázil de, shyndyq ta, qýanysh ta, qaıǵy da bar. Jáne bulardy shyn maǵynasyndaǵy halyq aıtysynyń aıqyn stıli saqtalǵan. Omarqul men Tábıanyń aıtysy — qaıymdasýdyń klasıkalyq túri. Bul aıtysty tolyq oqyǵan kisi, onyń saıası jáne kórkemdik mańyzy zor ekenin aıqyn kóredi.

* * *

Aıtys janrynyń úlken bir salasy jumbaqpen aıtysý. Bul aıtys eki túrli bolady: bireýinde eki aqyn jumbaqsyz jaı aıtysyp otyrady da ara-tura jumbaqpen bir-birine suraý berip, oǵan jumbaqpen jaýap qaıtarady, ekinshisinde aıtysty jumbaqpen bastap, jumbaqpen aıaqtaıdy.

Jumbaq aıtysynda da mazmun jaǵynan jattandylyq azdap kezdeskenimen, túr jaǵyna kelgende ótken oqıǵalardy qaıtalaý kóp qoldanylmaıdy. Sebebi jumbaqpen bergen suraý oıda joq jerde kenetten qoıylady da, oǵan irkilmeı, taban aýzynda jaýap berý qajet bolady.

Jumbaq aıtysy — aıtystardyń ishindegi eń qıyny. Aıtystyń bul túri jalǵyz aqyndyqty ǵana emes, onymen birge aqyldylyqty, tapqyrlyqty talap etedi. Sondyqtan da eki aqyn aıtysa otyryp, jaı sózben birin-biri jeńe almaǵan jaǵdaıda jumbaq aıtysyna kóship, óz aqyldylyǵyn, tapqyrlyǵyn synasady. Jumbaq aıtysynyń taqyryby tolyp jatqan taraýǵa bólinedi. Alaıda olardyń bárin taldaýǵa múmkin emes, biz onyń negizgi. salalaryna ǵana toqtalamyz.

Áset aqyn men Rysjan (qyz) aqynnyń aıtysynda, Rysjan Ásetke tórt túrli jumbaq aıtyp, bárin de Áset sheshedi.

Rysjan:
...Jánede bir báıterek shyqqan bıik,
Kóriner kóleńkesi kókke tıip,
Jemisi máýesimen jarasýly,
Senimdi segiz butaq turǵan tıip...

Á s e t:
...Surasań ádil keńes kópke jetken,
Kóńilińdi sóz kemtigi ókpeletken.
Báıterek japandaǵy aq padısha,
Kóńili ulyqtyqpen kókke jetken.
Ulyq taqtan taımaıdy halyqqa jaqsa,
Qatyn baıǵa erkeler bala tapsa,
Iilgen segiz butaq — segiz sanat,
Jaıylǵan japyraǵy qaǵaz aqsha...
Otyz, qyryqtaı quzǵyndar — elý basy,
Úsh jylda, nár tatqany on bes teńge,
Saılaýda sharyn salyp sony alady
Olarǵa ne paıda bar onan óńge...

Rysjan:
Qos áınek shyny da emes, temir de emes,
Shyn adam túzete almas bolsa kómes.
Ashylyp-jabylady prýjınamen,
Ol ózi qymbat nárse, tegin emes...

Á s e t:
Túp-túzý oqtan ótkir aıtqan sóziń,
Osy kóp sóz sheshýi jalǵyz óziń,
Qos áınek shyny da emes, temir de emes,
Ashylǵan qan tamyrdan eki kóziń...

Rysjan:
Ás-aǵa syrtyńyzdan kóp estýshi em,
Halyq jalǵan aıtpasa nege estýshi em,
Butyp-shatqan aqynnyń biri me dep,
Kúnáńdi bóle-jara jep estýshi em,
Jumbaǵymnyń aıtaıyn úshinshisiń
Sózimdi túgeldep ber jetse kúshiń...
Aryqtap bir túıe óldi jetip ajal,
Alty batpan maıy bar bezbenge sal,
Súıregi jerden, kekten tabylmaıdy,
Bildiń be munyń ózi qaıda ólgen mal,
Artylǵan mártebeńiz talaı jurttan,
Kórgen joq sizdi sógip bireý syrttan,
Álgi alty batpan túsken maıdyń,
Sanasań ár batpany jeti buttan.

Á s e t:
Rysjan, bulbul qyzsyń jannan asa,
Sóıtse de bir syryn, bar menen tasa.
Menen ózge bir adam taba almaıdy,
Muny da bir kún, bir tún oılamasa.
Dombyra saǵan ergen bulbul eken,
Rysjan qara sózge qyrǵyn eken.
Aryqtap ottaı almaı ólgen túıeń,
Aqylmen abaılasam bir jyl eken.
Ol túıeń aryq emes, semiz edi,
Halyqqa túrli nyǵmat jegizedi,
Jyldy óltirip, ótirik aryqtatyp,
Osynsha jalǵan seniń neńiz edi.
Bolady osylaısha sózdiń jaıy,
Aqynnyń jaramaıdy qur aıǵaıy,
Álgi alty batpan túsken maıyn,
Sanaýly bir jazdaǵy, jazdyń aıy.
Tamasha tapqan sózdiń bar ma mini,
Bolady osylaısha sózdiń shyny,
Ár batpany jeti but degen sóziń,
Oralǵan bir jumanyń jeti kúni.

Rysjan:
Baǵyma bulbul Áset bolǵan aqyn,
Kim sóger Orta júzdiń qolqanatyn.
Sóz kóshesin qydyrǵan kóregensiń.
Jeriń joq, bir múdirip tolǵanatyn.
Másele bir-aq aýyz jumbaq qaldy,
Oryn joq onan ári zorlanatyn
Alty myń jan ıesi haıýanattar,
Olardyń qandaı adam qoıǵan atyn...
Aıtpassyz aǵat sóılep bilsek qata,
Aqyn dep elim maǵan bergen bata.
Álemdi on segiz myń úshke bólip,
At qoıǵan óz oıymen Adam ata...

Rysjan men Ásettiń jumbaq aıtysynan úzindi keltirgen sebebimiz munda birneshe máseleniń beti ashylady.

Birinshi jumbaqta patshalyq qurylys sóz bolady da, aýyldaǵy usaq ákimder: starshyn, on basy t. b. synǵa alynady. Jumbaqty aıtýshy da, sheshýshi de olardy atap qana qoımaı, halyqty qanap otyrǵanyn quzǵyn men kúshigendeı jemtikshil sum ǵyp kórsetedi.

Ekinshi jumbaq — adamnyń músheleri týraly, úshinshi jumbaq — jyl merzimderi týraly, tórtinshisi — álem dúnıesi týraly. Olarda adam nemese tabıǵat kórinisteri ǵana sıpattalady da, fılosofıalyq tujyrym kezdespeıdi. Degenmen, olardyń ereksheligi, aqynnyń sol kórinisterdi sheber túrde jumbaq arqyly jetkizip, qıyn jumbaqty qınalmaı, tapqyrlyqpen tez sheshýinde. Bul jumbaqtardyń aıtylýy men sheshilýinde aqyndyqpen qatar úlken tapqyrlyq jatyr.

Áset pen Rysjannyń jumbaqtaryndaǵy saryn Qojahmet pen Áýbákirdiń jumbaqtarynda da bar. Qojahmet Áýbákirge alty jumbaq aıtsa, ol bárin de sheshedi. Osy alty jumbaqtyń tórteýi patsha úkimetiniń qurylysyna, onyń qazaq dalasyn otarlaý saıasaty jaıyna arnalǵan. Biraq Qojahmet pen Áýbákirdiń jumbaǵynda patsha úkimetiń onyń otarshyldyq saıasatyn áshkereleý basym. Bulardyń jumbaqtary halyqtyń saıası narazylyǵynan shyqqandyǵy kórinedi, bul jumbaqtardyń mazmunynan patsha úkimetiniń ozbyrlyǵyna qarsy óshpendilik lebi ańǵarylady. Áýbákir men Qojahmettiń patsha úkimetin áshkereleýge qurylǵan jumbaqtary túr jáne mazmun jaǵynan Áset pen Rysjannyń jumbaqtaryna uqsar bolǵandyqtan, olardyń telegraf týraly jumbaǵyn ǵana mysalǵa keltireıik.

Qojahmet:
Japanǵa bitken qý aǵash,
Kógermeıtin qur aǵash.
Asty topyraq ústi tas.
Bir butaǵyn baıqasań
Peterbýrgpen shamalas
Bir butaǵyn qarasań
Buharamen qaralas.
Ózin adam kórmeıdi,
Tiri janǵa jolamas,
Sóılesedi eki adam,
Bireýiniń jany bar,
Jany joq desem jaramas,
Jany bar desem bireýin
Qylyshpen shapsa qanamas...

Á ý 6 á k i r:
Altynshy aıtqan jumbaǵyń
Telegraf aǵashy,
Qasyna barsań kóriner,
Temiriniń qarasy.
Kómgen jeri topyraq,
Bas jaǵyna qarasań
Shynydan bolar murjasy.
Shyńyldatyp qaqqan soń
Tiri janǵa jolamas,
Sózińniń seniń bári ras...

Bul jumbaqtyń baǵasy kórkemdiginen góri mazmunynda. Munda, burynǵy jumbaqtarda (aıtys, ıá jaı jumbaq bolsyn) kezdespeıtin jańa mazmun bar, ol jańa tehnıka — telegraf.

Jumbaq aıtysy jónindegi pikirdi Nurjan Naýshabaev pen Saparǵalıdyń jumbaqtarymen aıaqtaýǵa bolady. Nurjan men Saparǵalıdyń jumbaqtaryndaǵy bir ózgeshelik — munda aıtys jumbaqpen bastalyp, jumbaqpen aıaqtalady. Bul aıtysta jumbaqtyń stıli túgel saqtalady. Ekinshiden, Nurjan men Saparǵalıdyń bul jumbaqtary shyn maǵynasynda realızmge qurylǵan. Bul jumbaqta dinshildik motıv te joq. Mundaǵy jumbaqtar aýyl turmysynyń shyndyǵynan alynǵan. Onda jalpy aýyl emes, Rossıaǵa qosylǵannan keıin qalaǵa, bazarǵa aralasqan, fabrıka, zavod zattaryn menshiktengen, oqýǵa aralasqan aýyldyń turmys shyndyǵy, kásibi, kún kórisi aıtylǵan.

Árbir ádebıet janrlarynyń, ıá sol janrdyń árbir salasynyń óz bıigi, óz mártebesi bolady. Jumbaq aıtystarynyń ishindegi sondaı asqaǵy osy Nurjan men Saparǵalıdyń aıtysy. Aıtystar ishinde munyń kórkemdik jáne realısik jaǵynan erekshe mańyzy bolǵandyqtan odan úzindini molyraq alyp otyrmyz:

Saparǵalı:
Men kórdim neshe júırik danalardy,
Baıqaýǵa oıladyń ba shamalardy,
Jumbaǵyma qaıtarsa durys jaýap,
Biz de synap qaraıyq balalardy.
Nurjanym, bildireıin sizge taǵy
Qus kórdim ózi jansyz bir aıaǵy,
Teńizde salǵan joly saırap jatyr,
Fáhimmen oılap tapqyn muny-daǵy.

N u r j a n:
Sapeke aıtqanyńdy qazir tabam,
Jansyz qus bir aıaqty munyń qalam,
Teńiz mysal qaǵaz ǵoı, jolyń jazý
Jumbaǵyń osymenen bolsyn támam...

Saparǵalı:
Bir úı bar áınegi joq jáne esigi
İshinde qorek eger bar násibi,
Bolady birde jandy, birde jansyz
Naq kózge kórinerlik joq kásibi.

N u r j a n:
Demeımin bul sózińdi bos bolady,
Jumbaqty sheshsem kóńilim qosh bolady.
Jumyrtqa áınegi joq jáne esigi,
Áýelde jansyz, aqyrynda qus bolady.

Saparǵalı:
Men kórdim bir teńizde temir qaıyq,
Ár pende paıdalandy kórip laıyq.
Ústine túndigi joq úıdi tigip,
Ketedi rızyqtanyp barsha halyq.

N u r j a n:
Dastarqan teńiz mysal, qaıyq podnos,
Bul kúnde jalpy halyq qoıǵan yqlas,
Shynyaıaq túndigi joq úı degeniń
Ár pende rızyqtanyp ishpeı me as...

Saparǵalı:
Bir nárse ózi jansyz aıaǵy joq
Sý menen shópten basqa tamaǵy joq.
İshin ashyp qarasańyz bir mezgilde
Turady jegen jemi jabaǵy bop.

N u r j a n:
Sháınekti uqsatamyn syıaǵyna,
Sý menen shaı mysal qyldyń tamaǵyna
İship shaıdy qaqpaǵyn alǵannan soń
Shamasy uqsamaı ma jabaǵyǵa...

Saparǵalı:
Bir qus bar qanat jaısa dóp-dóńgelek,
Adamnan eshýaqytta júrmes bólek,
Ushyrsa, qondyrsa da erki adamda,
Shyqpaıdy panańyzdan kóleńkelep.

N u r j a n:
Mysaly, jaısa zontık qus sekildi,
Tetigi qolda bolǵan is sekildi,
Jaýsa pana, kún shyqsa kóleńkesi
Dostyǵy beıne siz ben biz sekildi...

Saparǵalı:
Bir nárse zaty tastan ishi qýys,
Ustalar isteýine qatty jumys
Ótpeıdi balǵa, pyshaq, ótkir qylysh
Qaıtadan kúl bolady qylsań juǵys.

N u r j a n:
Shynyǵa basqa almastaı temir ótpes,
Ustalar balǵa tóspen istep jetpes.
Synsa eger ishi qýys bótelkeler,
Birigip eshýaqytta qaıta bitpes.

Saparǵalı:
Birnárse eki túrli zattan bolǵan
Adamzat shyǵarady istep qoldan.
Jumsaımyz tazalyqqa ýaqytymen,
Ǵumyry aqyrynda biter sýdan.

N u r j a n:
Sabyn dep oılap bildim munyń túrin,
Eki zat qyp qoıypsyń maı men kúlin.
Ǵumyry sý degende zaıa bolǵan
Pák qylyp tazartady tánniń kirin...

Saparǵalı:
Men kórdim patsha eldiń eli-jurtyń
Qaralar birdeı qylyp baýyr syrtyn.
Shilde aýyp, jaz ortasy bolǵan kezde,
Qoımaıdy tóbe shashyn, saqal-murtyn.

N u r j a n:
Soqamen jer jyrtamyz egin salsaq,
Eńbeksiz egin bolmas qarap tursaq.
Ýaqyty egin pisip jetkennen soń,
Julǵany saqal-murtyn oryp alsaq...

5. DİNI AITYSTAR

Qazaq halqy ıslam dinin Orta Azıanyń ózge elderinen kesh qabyldaǵany jáne jalpy dinı senimderdiń paıda bolýy jaıynda kitabymyzdyń bas jaǵyndaǵy tıisti taqyryptar sheńberinde sóz ettik. Endi biz ıslam dininiń aıtys janryna qanshalyq áser etkenin áńgime etpekpiz.

Islam dinine deıingi qazaqtyń sıynǵan dini — shamanızm ekenin aıttyq, al onyń sarqynshaqtary qazaq arasynda revolúsıaǵa deıin oryn alyp keldi. Bular, joǵaryda aıtylǵandaı, baqsylyq, otqa, arýaqqa tabyný; árbir aýrýdyń óz qudaıy bar dep uǵyný, t. b. túrinde bolyp keledi.

Negizinde baqsylar qazaqtyń aýyz ádebıetin keńinen paıdalandy. Mysaly, baqsynyń saryny, tistiń aýrýyn (qurtyn) óleńmen shaqyrý, jylan shaqqanda óleńmen emdeý, bádik aıtysý, arýaqpen, jynmen sóılesý t. b. Aıtaıyq dep otyrǵan taqyrybymyz aıtys týraly bolǵandyqtan, shaman dinindegi aıtys tárizdi saryndarǵa ǵana toqtalamyz.

«Bádik» shaman dinine senetin qazaq halqynyń ertedegi uǵymynda «bádik» degenimiz malǵa, adamǵa tıetin indet aýrýynyń ıesi, ıaǵnı qudaıy.

Shaman dininde aýrýdy emdeýdiń jeke de, jalpy da túri bar. Jeke túrinde jalǵyz baqsy ǵana emdeıdi, jalpy túri kóptegen bógde adamdardyń qatysýymen júzege asyrylady.

Baqsynyń oınaý tártibi myna tómendegideı: ádette baqsy naýqas adam jatqan úıge halyqty jınaıdy da, ymyrt úıirilip, qas qaraıǵan kezde, kıiz úı bolsa túndikti, esikti japtyryp qoıyp, qobyz tartyp sarnaıdy. Baqsynyń aıtýynsha, munyń olaı sarnaýdaǵy maqsaty — áldeqaıda alysta júrgen arýaqtardy jáne jyndardy járdemge shaqyrý. Biraz sarnaǵannan keıin, baqsy ornynan atyp turyp, úı ishinde denesin buralańdatyp, qarǵyp, sekirip, bet-aýzyn qısańdatyp, kózin alartyp, ózimen ózi arpalysyp, júgirip júrip sarnaıdy. Osy kezde ol esinen tanǵan bolyp, aýzyna ne kelse sony aıtady, úıdegilerdi sabaıdy, orynsyz nársege urynady.

Shaman dininiń aıtýynsha, jaqsylyq qudaılary járdemge kelmese, baqsyda jaýyzdyq qudaıyn qýarlyq kúsh joq. Sondyqtan baqsy sarnap oınaǵanda, jaqsylyq qudaılaryn kómekke shaqyrady. Sarnap júrip baqsynyń «talyp» qalatyn sebebi, baqsynyń uǵymynsha ol kezde baqsynyń jany men táńiriniń jany birigedi de, derttiń qudaıymen alysyp, ony jeńedi, bul alysý, baqsy talyqsyp jatqanda bolady, Baqsynyń esin jyıýy, jaqsylyq qudaıynyń jamandyq qudaıyn jeńip bolǵan kezi, osy kezde ǵana baqsynyń jany ózine qaıta oralady. Shaman dininiń ýaǵyzdaýy boıynsha, bul aýrýdy emdeýdiń tek baqsynyń jeke basynyń qatysýymen atqarylatyn túri.

Jalpy túrinde kópshilik qatynasady. Mysaly, qoıǵa sekirtpe, jylqyǵa jamandatpa aýrýlary tıip, sıyrǵa ala ókpe ıá qarasan tıip, mal kóp qyryla bastaǵan kezde tabyn maldy otpen alastap aıdaý, ıá óliktiń qabyryna túnetip emdeý bolǵan. Bul emdeýde baqsy ǵana emes, oǵan kópshilik is qatynasyp, azan-qazan, ý-shý bop, maldyń záresin alyp úrkitken, ondaǵy oıy ottan, shýdan, arýaqtan aýrýdy seskendirý.

«Bádik» uǵymy osy shaman dininiń qaldyǵy. Óıtkeni, qazaq arasyna ıslam dini taraǵan kezden bastap «bádiktiń» mán-maǵynasy da ózgerip, jyn shaqyrý oıynyna aınalǵan. Oǵan «bádik» aıtysynyń ózi kýá.

Shaman dininde aýrýdy «kóshirý» degen ádet bar. Onda naýqas adamnyń nemese maldyń aýrýyn basqa zatqa «kóshirdi». Ádette, aýrýdy «keshirgende» baqsyǵa ergen jurt maldyń qý súıegin ádemilep syrlaıdy da, elden aýlaq jerge aparyp tastaıdy. Baqsynyń aıtýynsha dert «ıesi» aýyrǵan adamnan ıá maldan qýylǵanda joǵalyp ketpeıdi, ol ólýge tıisti emes. Sondyqtan, basqa adamǵa, ıá malǵa soqtyqpaýy úshin, baqsy ony qý súıekke baılap qoıýǵa tıis. Sol sebepten de aýrý kóshirgen súıektiń mańyna adam jolamaýǵa, maldy da jolatpaýǵa tyrysady.

«Bádik» aıtysynda osy «kóshirý» bar. Biraq bul «kóshirý» bertinde burynǵy maǵynasyn ózgertip, jastardyń oıynyna aınalǵan. Buryn, el shaman dinine sengen kezde «bádik» aýrýdy emdeýge arnalǵan óleń formasy bolsa, bertinde aýrý emdemeı-aq jastar «qyz, bozbala» saýyq retinde bas qosyp, «bádikti» oıyn barysynda qoldanǵan, burynǵy «bádiktiń» túrin ǵana paıdalanyp, mazmunyn ózgertip oıyn-saýyqtyq mazmun bergen.

Bertin kezde, revolúsıaǵa deıin, mal ne adam aýyrmaı-aq, jastar óz betimen saýyq jasaýǵa jınalyp, ózara «bádik» aıtysqan, «Bádiktiń» óleńi:

Aıt degennen aıtamyn-aý bádikti,
Qara maqpal tonym bar barsha ádipti.
Ot, ottamaı, sý ishpeı jata berse,
Bádik emeı nemene bir kádikti.
Kósh, kesh, kósh!...
Bádik ketip barady shatqa taman,
Júgen ala júgirdim atqa taman.
Qudaı aıdap bádikti qolǵa berse,
Itere salar edim otqa taman.
Kósh, kósh, kósh!...
Bádik jeldeı desedi,
Bádik jeldeı esedi,
Asqar-asqar taýlarǵa,
Aınala soqqan quıynǵa
«Aı, kósh» dese keshedi.
Aı, kósh!
Kósher bolsań, áı bádik, Mekege kósh,
Kempir myıyn mújigen shekege kósh,
Kósh aılasyn bilmeseń men aıtaıyn,
Qoıdan qoıǵa júgirgen tekege kósh!...

«Bádiktiń» basy osylaı jalpylap keledi de, aıaǵy qyz, bozbalanyń áziline aınalady. Máselen:

J i g i t:
Qara taýym degende qara taýym,
Taý basynan soǵady qara daýyl.
Sizdiń úıde bir bádik bar degenge
Qaptaı kóship keledi bizdiń aýyl.

Q y z:
Bádik ketir barady taýdan asyp,
Taýdan aqqan bulaqpen aralasyp,
Endi ekeýmiz bádikti taýyp alyp,
Shyn qumardan shyǵaıyq sabalasyp.

J i g i t:
Jemir bádik degenge, jemir bádik,
Qý qyzdardyń shekesin kómir bádik,
Semiz qyzdyń ishine kirip ketip,
Búırek maıyn jedaǵy semir bádik.

Q y z:
Bádik ketip barady mekesine,
Eshki aryǵyn bildirmes tekesine,
Onan kósher jaıyńdy men aıtaıyn,
Bar da jabys jigittiń shekesine...

«Bádik» aıtysy osylaısha qyz ben bozbalanyń jastyq áziline aınalady da otyrady. «Bádik» aıtysynyń naq qaı zamanda shyqqanyn anyqtaý qıyn. Biraq ol eskiden qalǵan mura esebinde aıtylmaı, keıingi zamannyń da ádet-ǵurpyna aralasyp, ár zamannyń óz tusynda shyqqan aıtys óleńi sıaqtanyp ketken. Bul aıtys keıbir aýyl arasynda revolúsıanyń bastapqy jyldarynda da boldy.

Din aıtystarynyń ishinde, ıslam dininiń áserinen týǵandary da kóp. Ondaı aıtystardyń maqsaty — qazaq arasyna ıslam dinin ýaǵyzdap, ıslamnyń dúnıege, adamnyń is-áreketine qatynasyp, nasıhattaý.

Dinge senýshi aqyndardyń bir qatary dúnıeniń jaratylýyna ıslam dini turǵysynan kelip, ony aıtystyń taqyryby etip te alady. Mysaly, Bolyq qyz ben Elentaı aqynnyń aıtysy:

Bolyq:
Aqyn jigit atalǵan Elentaıym,
Ónerpazdyń ónerpaz biler jaıyn.
Jaýap ber birazyraq sóz suraıyn,
Áýeli ne jaratty bir qudaıym?

E l e n t a ı:
Bolyq, maǵan belgili seniń syryń,
Bizderden artyq emes aıtqan jyryń.
Burynǵy danalardan estigenim,
Jer men kók jaralypty elden buryn.

B o l y q:
Elentaı, suraı bersem sózim kópti.
Ol kúnde bolatuǵyn adam joq-ty.
Óneriń bar jigitsiń, óziń epti,
Ne nárseden jaratty jermen kókti?

E l e n t a ı: ,
Qudaıym-áýelinde jer jaratty;
Dúnıeni el syıǵandaı keń jaratty,
Bólipti da merýertteı ómirimen
Kóbikten toǵyz qabat kek jaratty...

Bul sıaqty dinı taqyryptaǵy aıtystar qazaq ádebıetiniń órkendeý tarıhyndaǵy bir dáýirdi kórsetedi. Árıne, ol tarıh úshin qajet másele, biraq bul sıaqty ádebı muralar halyqty din ýymen ýlaǵan, progreske kedergi bolǵan zalaldy ádebıet bolǵany málim.

Din aıtysyn taratýshylar, kóbinese qojalar. Ózderiń «paıǵambardyń áýletimiz» deıtin qojalar Arabstannan Azıanyń ózge ólkesine din taratýǵa shyqqan nasıhatshylar ekenin osy kitaptyń bas jaǵynda shejirege qatysty aıtqanbyz.

Al aıtys janrynda ıslam diniń ony taratýshy qojany keleke qylǵan aıtys ta joq emes. Oǵan Ulbıke qyz ben Kúderi qojanyń uzaq aıtysynan keltirilgen tómendegi úzindiniń ózi-aq dálel bolady.

K ú d e r i :
Sekseýil qumǵa bitken bes almaly,
Zınaqor bir qudaıdy eske almady.
Óleńniń bes-alty aýyz arqasynda,
Tusyma qyzdar keldi qos almaly.

U l b ı k e :
Sekseýil qumǵa biter bes almaly,
Zınaqor bir qudaıdy eske almady.
Tusyńa qyzdar keldi qos almaly
Ustaıdy qoja qalaı aq shalmaly?!..
Qazaqtyń shynjan taıyn aldap alǵan,
Jahannamǵa qoja jeter aq shalmaly.

K ú d e r i :
Sekseýil qumǵa bitken bes almaly,
Zınaqor bir qudaıdy eske almady.
O dúnıe bu dúnıeden jaqsy deıdi,
Baralyq bárimiz de jan qalmaly.

U l b ı k e :
Óleń-óleń, óleń dep óter edi,
Óleń shirkin kóńildi kóteredi.
Bul dúnıeden ol dúnıe jaqsy bolsa,
Adamǵa aıtpaı qojalar keter edi...

Negizinde Ulbıkeniń Kúderige qaıtarǵan osy aıtystaǵy jaýaptary — dindi, dinshil qojany masqaralaý. Halyq danyshpandyǵymen dinniń halyqqa, turmysqa jat qylyǵyn áshkereleý. Din týraly aıtystarda Ulbıkeden basqa halyq aqyndarynyń óleńderi de kóp kezdesedi.

6. DARA AQYNDAR

Qazaqtyq kóne zamannan beri aıtylyp kele jatqan, biraq avtory belgisiz, óleń-jyrlaryn joǵaryda «halyqtyq» dep atadyq. Degenmen ondaı jyrlardyń, avtorlarynyń birazy keıingi ǵasyrlarda anyqtalyp, málim bola bastaıdy.

Bul avtorlardyń keıbiri tarıhta málim bolǵanymen, kóbi halyq aýzynda ańyz retinde saqtalǵan. Olardyń ómiri, shyǵarmalary týraly naqtyly derekter joqtyń qasy. Al anyqtalǵan avtorlardyń, birazynyń esimin joǵaryda «aıtys» jaıynda aıtqanda keltirdik.

Aıtystan basqa óleń-jyrlarda da esimderi saqtalǵan avtorlar joq emes. Sol dara aqyndardyń birazynyń esimderin ataı keteıik.

Negizinde jyrlaýlardyń bir qatary sovet zamanyna da kelip jetti. Solardyń ishindegi kózge túsetinderiniń biri respýblıkamyzdyń Mańǵystaý oblysynda týyp-ósken Seńgirbaıuly Muryn jyraý (1860 — 1952). Ózge jyrlaryn bylaı qonǵanda, ol «Qyrymnyń qyryq batyry» atalatyn jyryn aıdan artyq ýaqytta aıtyp áreń, taýysady eken. Sonyń shet-jaǵasyn ózimiz de estidik. Onyń, jyry da, oryndaý tásili de ǵajap. Biraq, ókinishti jeri onyń aıtqandaryn túgel jazyp alatyn magnıtofon ol «ezde bizdiń qolymyzda bolmady.

Muryn sıaqty jyraýlar qazaq halqynyń tarıhynda ár zamanda jáne ár jerlerde-aq kezdese beredi. Olardyń birazy bizdiń sovettik zamanǵa kelip jetkenmen, qazir qatary sırep biren-sarandap qana qaldy.

Jyraýlar ádette, kóne zaman jyrlaryn birinen-biri qabyldap, atadan balaǵa taratyp otyrýmen birge óz jandarynan óleń, jyr shyǵaratyn da bolǵan. Sondaı jyraýlardyń biri jetisýlyq Sádibek Músirepuly (1885 — 1959) edi. Bul jyraýdyń jaz aılarynda jaılaýǵa shyǵyp, qys kezinde aýyl aralap júrip jyr aıtatynyn ózimiz de kórdik. Bir kezde ol «Alpamys» jyryn ymyrtta bastap, tún ortasy aýa aıaqtady. Sol sıaqty Jambyl aqyn da ózi shyǵarǵan «Múıizdi Ótegen» jyryn uzaq túnge sozatyn edi. Nurpeıis Baıǵanın da ózi shyǵarǵan «Narǵyz» jyryn eki-úsh kún oryndaıtyn.

Jyrshylardyń, eski jyrlardy este tutýy ǵajap. Mysaly, «Qyrymnyń qyryq batyryn» bir aı boıyna jyrlaıtyn Muryn eski jyrlarǵa súıene otyryp, kóbin óz janynan shyǵaratyn. Qyrǵyz aqyny Qaralaev Saıaqbaı (1894 jyly týǵan) jarty mıllıon jolǵa jaqyn «Manas» jyryn túgelimen qolǵa qondyrǵandaı aıtyp beredi.

Mundaı jyraýlardyń keıbireýleri «jyr atasy» deıtin mıfterge (tabıǵattan tysqary kúshterge, ıaǵnı arýaqtarǵa) senedi. Jyrlary aıtylmaı, ishteri pysqan kezde, olar shabyt beretin arýaq izdep taýlardy, ormandardy, japan túzderdi kezip júredi. Bul, árıne, dinshildik uǵym. Al, shynynda, mundaı adamdardyń iri talant ıesi ekeni sózsiz.

Halyq uǵymynda jyrshylyq qabiletimen birge aqyndyǵy barlar naǵyz daryndy adamdar sanalady. Olar óleń de, jyr da shyǵarady.

Búkil dúnıe júziniń fólklory (aýyz ádebıeti) lırıkalyq jáne epıkalyq bolyp ekige bólinedi ǵoı. Lırıkasy jan syryn shertetin óleń men jyrlar, epıkasy oqıǵaly uzaq óleń-jyrlar. Qazaq fólklorynda osy eki túri de bar. Lırıkalyq jyrlarǵa keıin oralatyndyqtan ázirshe epıkalyq jyrlarǵa toqtalaıyq. Ol qazaqta: tolǵaý, aıtys, joryq jáne qıssa atalyp tórtke bólinedi.

Tolǵaý: naqyl tolǵaýy, ereýil tolǵaýy jáne tirshilik tolǵaýy bolyp úshke bólinedi.

Naqyl tolǵaýynda buryn-sońdy bolǵan ónegeli isterdi jyrlaý arqyly zamandastaryna ósıet aıtady. Mundaı tolǵaýlar jáne tolǵaýshy-jyrshylar qazaq ádebıetinde de tolyp jatyr. Biz solardyń ishindegi eń kúrdelileriniń biri — Buhar jyraý Qalqamanulynyń tolǵaýlaryna toqtalmaqpyz.

Buhar jyraý on segizinshi ǵasyrdyń aıaǵynda, qazirgi Qarqaraly aýdanynyń terıtorıasynda Qarakesek rýynda týyp-ósken aqyldy, parasatty, ózinen keıin kóptegen naqyl sózder (tolǵaýlar) qaldyrǵan jyraý.

Buhar zamanynda Abylaı hannyń bas aqyny ári aqylshysy bolǵandyqtan memlekettik mańyzy bar isterge aqyl qosyp, óz aqylyn memleket jumysyn basqarýshy Abylaıǵa istettirýge tyrysady; aqylyn almaǵan jerde ol hanǵa bylaı dep kúsh te kórsetedi:

Ashýlanba, Abylaı,
Kóterermin, kómermin,
Kóterip qazaǵa salarmyn
Ókpeńmenen qabynba!
Ótińmenen jarylma!
Basyna qan kótergen,
Jurtyńa jaýlyq saǵynba.

Bul arada aıta ketetin bir jaı, sońǵy kezge deıin Buhar jyraýǵa «saraı aqyny», «orda aqyny» degen ataq taǵylyp keldi. Buhar jyraýdyń shyǵarmalaryn tereńirek zerttegende, ondaı ataq taǵý durys bolmaı shyǵady.

«Saraı aqyny», «orda aqyny» degen tujyrymdardyń tarıhı jaǵynan naqty maǵynasy bar. Oǵan mysaldy alystan izdemeı-aq, orys ádebıetinde Derjavındi, qazaq ádebıetinde Baıtoq jyraýdy alýǵa bolady. XVIII ǵasyrdyń aıaǵynda, XIX ǵasyrdyń basynda dáýren súrgen orys aqyny Gavrııl Romanovıch Derjavın Ekaterına II men I Aleksandr patshanyń tusynda jasady. Derjavınniń aqyndyq qyzmetindegi negizgi taqyryby patshany, onyń dárejesin, sán-saltanatyn maqtaý boldy. Baıtoq jyraý XIX ǵasyrdyń birinshi jartysynda Bókeı ordasynda, Jáńgir hanmen tustas ómir súrgen. Ol da Derjavın sıaqty handy, onyń dárejesin, sán-saltanatyn maqtaý boldy. Patshanyń, hannyń qylyqtaryna bular syn kózimen qaraı almady.

Buhar jyraýdyń tvorchestvolyq joly Derjavın men Baıtoqqa uqsamaıdy. Buhar jyraýdyń shyǵarmalarynda azamattyq, saıası saryn tereń, áleýmettik astar basym. Ol Abylaıdyń maqtaýshysy ǵana emes, synshysy da.

Buhar jyraýdy «orda aqyny», «saraı aqyny» degizgen jaı onyń shyǵarmalarynda Abylaı hannyń aty kóp atalatyndyǵy. «Buhar jyrlary» deıtin shyǵarmalardyń kópshiligi Abylaı hanǵa qatysty aıtylatyn jyrlar. Osy jyrlarǵa atústi qaraǵanda, Buhar jyraýdyń hanǵa, han ordasyna baılanysty aqyn sıaqty kórinetini ras, biraq buǵan tereńirek úńilsek, Buhar jyrlarynyń Abylaıǵa qatysy forma jaǵynan ǵana, mazmun jaǵynan alǵanda, onyń jyrlary ordaǵa emes, sol kezdegi qazaq halqynyń saıası-áleýmettik turmysyna baılanysty aıtylǵandyǵy baıqalady.

Buhardyń aqyndyǵy týraly Máshhúr-Júsip Kóbeev bylaı deıdi: «Ol zamandaǵy jurttar ony (Buhardy. — S. M.) kómekeı áýlıesi deıdi eken. Ol kisi qara sózdi bilmeı, tek, sóılese, kómekeıi búlkildep jyrlaı bastaıdy eken».

Máshhúr-Júsiptiń aıtýynsha, basy Abylaı bolyp óz zamanyndaǵy tóre-qara Buhar jyraýdy sózdiń ǵana «áýlıesi» emes jalpy «sáýegeı, áýlıe» adam dep baǵalaǵan. Dinge senetin fanatızm zamanynyń han Abylaı jortýylǵa shyǵar bolsa, Buhar jyraýǵa bal ashtyryp, eger ol «attan» dese ǵana attanady eken. Ol kezde qazaq arasynan shamanızm dininiń áseri: joıylmaǵan qazaq halqy shaman dininiń keıbir ádeti boıynsha, ásirese arýaqqa tabyný, al talanty adam bolsa, olarda kıe (jaqsylyq qudaıy) bar dep túsiný óte kúshti bolǵan.

«Abylaıdyń kıesi sary býra eken, — deıdi Máshhúr-Júsip, — Abylaı joryqta jeńetin bolsa, býra joryqtyń jolyna qarap jatady eken de, jeńbeıtin bolsa, teris qarap jatady eken. Býra qalaı qarap jatsa da Buhar jyraýdyń túsine enbeı qalmaıdy eken».

Feodalızm ústemdik qurǵan kezdegi bul sıaqty dinı fanatızm, qazirgi sanasy ósken sosıalısik qoǵam adamy úshin mańǵysyz jaǵdaı. Biraq, másele, onyń «áýlıeliginde» emes, óz zamanyndaǵy belgili aqyn, ári sheshen, aqyl ıesi adam bolýynda.

Buhardyń ómiri týraly qysqasha málimetti osymen aıaqtap, endi, Buhardyń shyǵarmalaryna negiz bolǵan, sol kezine saıası-áleýmettik jaǵdaılarǵa toqtaımyz.

Buhar jyrlarynyń negizgi taqyryby halyqtyń áleýmettik turmysy. Ol negizinen azamattyq sarynnyń, áleýmettik ómirdiń aqyny.

XVIII ǵasyrdyń alǵashqy shıregi qazaq halqynyń tarıhynda óte aýyr jyldar boldy. 1723 jyly qurǵaqshylyq bolyp, egin-shóp shyqpady. Syr boıyn jaılaıtyn qazaq eline, aldaǵy qysta jutqa ushyraý qaýpi týdy. Osy kezde Alataýdyń shyǵys jaǵyn mekendegen Jońǵarıa handyǵy qazaq elin jaýlaýǵa attandy.

Bul kez qazaq memlekettiginiń sharýashylyq jaǵynan ǵana emes, saıası basqarý jaǵynan daǵdarysqa ushyraǵan kezi edi. XVI ǵasyrda jeke handyqtardan quralyp, bir tutas memleket bolǵan qazaq halqy 1717 jyly Táýke han ólgennen keıin berekesinen aıryldy. Táýke han kezinde jıi bolyp turatyn «Kúltóbe basyndaǵy jıylys» ydyrady. Kishi júzdiń hany — Ábilhaıyr, Orta júzdiń hany — Ábilmámbet, Uly júzdiń hany — Barak, aǵalyq handyq laýazymyna talasyp, ózara shaınasyp jatty.

Qazaq halqynyń ákimshilik bıliginiń álsireýin, sharýashylyq kúıiniń kúızelýin kórgen Jońǵarıa hany Sevan Rabtan shabýylǵa jıyrma myń, áskermen attandy. Jońǵarıa áskeri bul joly burynǵydaı naıza, sadaqpen emes, zeńbirekpen, myltyqpen qarýlanyp, Evropanyń áskerı bilimin paıdalanǵan edi. Jońǵarıa áskerin osylaı qarýlandyryp, jańa tártipke túsirgen shved ınjeneri ofıser Iogan Gýstav Renat boldy. Renat 1709 jyly Poltava soǵysynda Rossıaǵa tutqynǵa tústi. Sodan keıin ol Tobylǵa jer aýdarylǵan Rossıa generaly Býhgolstiń ekspedısıasymen Ertis ózenin boılaı, Sıbır joryǵyna qatynasty. 1715 jyly Býhgols Jońǵarıa áskerimen soǵysqanda, biraz soldatpen birge Renat Jońǵarıa áskeriniń qolyna tústi. Renat Jońǵarıada kóp jyl turyp Jońǵar qalmaqtaryna temir qorytýdy, zeńbirek quıýdy, zeńbirektiń oǵyn quıýdy, oq-dári, myltyq jasaýdy úıretti. Sóıtip, 1723 jyly Sevan Rabtan qazaq elin jaýlaýǵa osyndaı quralmen shyqty. Qazaqta ondaı qural joq edi.

Jońǵarıanyń qarýly áskerine qarsy kele almaǵan qazaq halqy qatty qyrǵynǵa ushyrady: jany qyryldy, maly talandy. Jeńilgen qazaqtar bytyrap betaldy qula-túzge qashty, birazy Orta Azıa handyqtaryna (Buharǵa, Hıýaǵa, Qoqanǵa) panalady. Ábilhaıyr bastaǵan Kishi júz qazaqtary Rossıaǵa panalady. Uly júzdiń kópshiligi Jońǵarıa qol astynda qaldy. Orta júzdiń birazy Saryarqaǵa, Ulytaý, Aqtaý, Ortaý, odan ári Kókshetaýǵa, Esil, Ertis ózenderine qashty.

Bul alasapyranda ákeden ul, shesheden qyz, aǵaıynnan aǵaıyn aıryldy.

Qara taýdyń basynan kósh keledi,
Kóshken saıyn bir jorǵam bos keledi.
Qaryndastan aırylǵan jaman eken,
Móltildep qara kózden jas keledi...
Qaı zaman, myna zaman — qysqan zaman?
Basymyzdan baq-dáýlet ushqan zaman,
Aǵylǵan kósh-jónekeı shań boraıdy,
Qańtardaǵy qar-boran qystan jaman, —

degen zarly óleńder sol kúızeýshilik kezde shyqqan. Jońǵar basqynshylyǵynan áreń qutylǵan el, ashtan qyrylǵan. Bul kúızelýshilik qazaq tarıhynda «aq taban shubyryndy, alqakól sulama» dep atandy.

Aqtaban shubyryndyda» Arqaǵa kóshken qazaq rýlary (Arǵyn, Naıman, Qypshaq, Kereı, Ýaq) birneshe jyl handyq qurady. Orta júzdiń hany Ábilmámbet ol kezde Túrkistan qalasynda qalyp, qashyq jatqan Arqadaǵy eldi bıleı almady. Memleket bıligi bir qolda bolmaı, berekesiz óz betimen kún kórgen eldi patshalyq Rossıa, Qytaı, Jońǵarıa álsin-álsin shaba berdi.

Arqadaǵy qazaq halqy osylaı aınala talanyp qysylǵan kezde olardyń arasynda Abylaı han paıda bolyp, bytyrap júrgen halyqtyń basyn qosyp, biriktirdi, eldiń memlekettik rýhyn kóterip talan-tarajdan qutqardy. Sondyqtan Abylaıdyń halyq aldyndaǵy bedeli ózge handardan góri arta túsedi. El aýzynda «Abylaıdyń ala týyn ala attansa, artynan eretin alamany bizbiz» degen ańyz shyǵady. Ol kezdegi eldiń óresi jetpeıtin qıyn isti jurt «Abylaı aspas asý» dep ataıdy. Abylaıdy aqyndar el qamqory ǵyp jyrlaıdy, sonyń bireýi Buhar jyraý.

Abylaı kim? Eldiń bir ańyzynda Abylaıdy Buhar qalasynyń hany — Súıinish hannyń balasy edi, deıdi. Abylaı hannyń urpaǵy, ataqty oqymysty Shoqan Ýálıhanov Abylaıdyń atasyn bylaı baıandaıdy: «Onyń atasynyń aty da Abylaı edi. Ol Túrkistan qalasyn bılep turdy. Soǵysta jeńisi káp bolǵandyqtan halyq oǵan «qanisher Abylaı» degen ataq berdi. Onyń balasy Ýálı ákesiniń ataǵyna ıe bola almaıdy. Kórshiles handyqtardyń bireýi ony (Ýálıdi. — S. M.) óltirip, Túrkistan qalasyn alady. 13 jasar Abylaıdy Ýálıdiń bir quly ǵana saqtap qalady. Senimdi quldarynyń tárbıesindegi balany (Abylaıdy — S. M.) alyp, qazaq dalasyna shyǵyp ketedi. Óziniń ataqty týysqandarynan kúder úzgen jas Abylaı Arǵynnyń Qaraýyl rýyndaǵy Jaqsylyq deıtin baıǵa jalshylyqqa turady».

El aýzynda saqtalǵan taǵy bir áńgimelerde, Abylaı Buhar qalasynda turǵan Ábilpaıyz hannyń balasy, Abylaıdyń shyn aty Ábilmansur. Ábilmansur 13 jasqa kelgende Buhardy Qyzylbas (farsylar) handyǵy jaýlaıdy. Ábilmansurdyń ákesin óltiredi. Ábilmansurdy bir qul tyǵyp aman saqtap qalady. Ol qul Ábilmansurdy «jaqynyń dep Túrkistanda turatyn qazaq hany Ábilmámbetke ákeledi. Ábilmámbet Ábilmansurmen nemere eken. Han ony jaqyndyǵyna qaramaı jumysqa salady. Ábilmansur buǵan namystanyp, «óz qorlyǵynan jat qorlyǵy jaqsy» dep, Ábilmámbetten qashyp, qazaq dalasyna ketedi. Ol kúnde quldyń, qulaǵy kesýli bolady eken deıdi, «qulaǵyn kespeı qul bolmas» degen maqal sodan qalsa kerek. Qazaq dalasyna shyqqan soń, Ábilmansur «han balasymyn» demeı «qul balasymyn» dep biraz júredi de, bir kezde quldyqtan qutylmaq bolyp, Ábilmansur atyn ózgertip, ózin Sabalaq dep jarıalaıdy.

Qazaq dalasyna shyqqannan keıin «Sabalaq» atymen Ábilmansur Úısin rýyndaǵy Tóle bıge jalshylyqqa turady. Odan Kókshetaý ketip, Arǵynnyń Jaqsylyq rýyna baryp, Esil boıyndaǵy Dáýletkeldi deıtin baıǵa jalshy bolady. Sol kezde Jońǵarıa qalmaqtary Arqadaǵy qazaqtardy jaýlaı bastaıdy. Arqa qazaqtary urandasyp jınalyp qalmaqpen soǵysady. Osy soǵysta jas Sabalaq jaýǵa «Abylaılap» tıip, batyrlyǵy erekshe kózge túsip, qalmaqtardy jeńedi. Onyń qaıratyna súısingen el, soǵys artynan suraǵanda Sabalaq shynyn aıtady. Sodan keıin Arqa qazaqtary Ábilmansurdy han kóterip, ony, ózi uranǵa shaqyrǵan atasynyń atymen, «Abylaı» dep ketedi, alty aq otaý tigip, alty qyz beredi, kóp mal enshi beredi.

Abylaı ómirin kórsetken Buhar jyraýdyń sózi bylaı keledi:

Men kórgende Abylaı!
Turymtaıdaı ul ediń,
Túrkistanda júr ediń,
Ábilmámbet hanǵa sen,
Qyzmetker bop tur ediń!
Qaltańdap júrip kúneltip,
Úısin Tóle bılerdiń
Túıesin baqqan qul ediń!
Mine, endi, Abylaı,
Juldyzyń týdy ońyńnan,
Jan bitken erip sonyńnan
On san alash balasyn —
Aýzyńa qudaı qaratqan,
Jýsatyp taǵy órgizip
Jumsap tursyń qolyńnan.
Aqtan boldy kúnińiz,
Arsy menen kúrsige,
Taıtalasty únińiz,
Óziń bolǵan kúnińde
Bir kóshege syımady
Azat etken qulyńyz!

Bul jyrdan biz, hannyń izine bas uratyn jaǵympaz, jasqanshaq aqyndy emes, ójet, ótkir, hannyń jaqsy sıpattaryn da, minderin de ashyp aıtatyn aqyndy kóremiz.

Arystanbaı aqynnyń aıtýynsha, Abylaı 48 jyl han bolǵan:

Qylady Makarjada aılar saýda,
Top buzar batyr jigit qalyń jaýda.
Surasań Abylaıdyń turǵan jeri —
Han bolǵan 48 jyl Kókshetaýda, —

deıdi Arystanbaı. Abylaı 1781 jyly óldi, olaı bolsa, ony qazaqtyń han kóterýi 1733 jyly bolady. Munyń jóni keledi. Óıtkeni, Abylaı Arqaǵa baryp, 1723 jylǵy «aqtaban shubyryndydan» soń han bolady. Shoqan Ýálıhanovtyń aıtýynsha, Abylaıdyń Rossıa patshalyǵyna baǵynam dep ant berýi 1739 jyly.

Han saılanyp, el bıligin qolyna alǵannan keıin, Abylaıǵa zor qaýip Rossıa memleketi tarapynan bolady. Ony Abylaı ǵana emes, barlyq halyq, ásirese halyq danasy Buhar jyraý jaqsy biledi.

Jońǵarıanyń qazaqtan jeńilýi han saılanǵan Abylaıdyń rýhyn kóterip, ol endi patshalyq Rossıamen de aıqasyp kórýdi oılap qol jınady. Osy oıy týraly Abylaı jyraýmen aqyldasqanda halyq qamqory Buhar jyraý Abylaıdyń Rossıamen jaýlasýyn unatpaıdy. Kemeńger aqyn Rossıanyń zeńbirekpen, myltyqpen qarýlanǵan áskerine qazaqtyń aǵash sapty naızasy men sadaq asynǵan áskeri tótep bere almaıtynyń eger soǵysa qalsa, qazaq halqy qyrǵynǵa ushyraıtynyn biledi.

Buhar patshalyq Rossıanyń qazaq dalasyn almaı qoımaıtynyn kóredi, oǵan qarsy turar qazaqta kúsh joǵyn uǵady. Qysylǵan jyraýdyń bar tapqan aqyly: «Jıdelibaısynǵa kóshý». Jıdelibaısyn ol kezde qazaqpen aralasyp jatqan Hıýa handyǵynyń jeri. «Aqtaban shubyryndyda» biraz qazaq Hıýaǵa baryp panalaǵan. Buhar Abylaıǵa bul týraly bylaı jyrlaıdy:

Jaýlyq jolyn súımeńiz!
Mynaý jalǵan sum dúnıe
Ótpeı qalmas demeńiz...
Meniń jasym toqsan úsh
Munan bylaı sóıleýim,
Maǵan da bolar aýyr kúsh.
Óletuǵyn taı úshin,
Qalatuǵyn saı úshin
Qylmańdar janjal eregis,
Bul qylyqty qoımasań,
Qudaıdyń bergenine toımasaq,
Aǵash úıde kápir bar
Kórersiń sodan teperish...

Abylaı Buhardyń «Rossıamen soǵyspa» degen aqylyn alady, biraq «Jıdelibaısynǵa kósh» degen aqylyn almaıdy. Kóshpedi dep Abylaıdy kinálaýǵa da bolmaıdy. Hıýanyń shólimen salystyrǵanda Arqanyń jeri qunarly, ormany, sýy mol, jeri qara qyrtysty. Bul qunarly jerden aıyrylyp, Hıýaǵa barǵanmen qazaq halqyn baqyt kútpeıtinin Abylaı jaqsy biledi.

Abylaı Orynbor gýbernatory Neplúevke 1739 jyly «Rossıaǵa baǵynam» dep ant bergenmen, kóp ýaqyt baǵynbaı, boıyn Rossıa úkimetinen aýlaq ustaıdy. Rossıaǵa baǵynam dep qana eki ushty jaýap beredi de, ózi burynǵy jaýy Jońǵarıany jeńýdi aldyna birinshi maqsat qyp qoıady. Jońǵarıamen ol talaı ret soǵysady. Bir soǵysta Abylaı Jońǵarıanyń hany Qaldan Serenniń balasyn óltirip, ózi de qolǵa túsedi. Qaldan Seren Abylaıdan «ulymdy óltirgen sen be?» dep suraǵanda, Abylaı: «Óltirgen men emes, halyq. Meniń qolym halyqtyń buıryǵyn oryndaýshy ǵana» dep, bultara jaýap beredi.

Abylaıdyń bul jaýabyn ádil dep sanaǵan Qaldan Seren ony óltirmeı, taǵy birneshe kún sózin de, minez-qaıratyn da synap, kisiligine razy bolady da, bosatyp, eline qaıtarady. 1745 jyly Qaldan Seren óledi. Sodan keıin Jońǵarıa úkimetiniń álsirep, Qaldan Serenniń balalary taqqa talasady, qalmaq halqynyń eldik, memlekettik berekesi ketedi. Abylaı osy jaǵdaıdy paıdalanyp, Jońǵarıa ishindegi ózara rý arazdyǵyn qozdyrady da, onyń kúshin onan ári álsiretedi.

Biraq Abylaı Jońǵarıany bıleý armanyna jete almaıdy. Álsiregen Jońǵarıany qytaı ımperatory Sán-Zýn basyp alady. 1756 jyldan bastap qytaı qazaq dalasyna kóz tigip, arandatýshylyq áreket jasaıdy.

Bul kezde Buhar jyraý «Jıdelibaısynǵa kósheıikti» taǵy da bastaıdy, óıtkeni oǵan qytaıdyń arandatýshylyq áreketteri bir sebep bolsa, ekinshi sebep, sol kezde patshalyq Rossıanyń qazaq dalasyn otarlaý saıasatynyń burynǵydan da etek alýy edi.

Patsha úkimetiniń Qazaqstandy otarlaý saıasatyn iske asyrarda zor kúsh jınaǵan jeriniń bireýi Petropavl (Qyzyljar) qorǵany boldy. Bul qorǵan 1755 jyly Rossıa patshasy Elızaveta Petrovnanyń, buıryǵymen salyndy.

Petropavl qorǵanynyń salynýy týraly qazaq elinde mynadaı ańyz bar: Abylaı hanǵa Petr men Pavel deıtin eki kópes kelip — «Esil ózeniniń boıynan bir ógizdiń terisindeı jer ber» dep suraıdy. Abylaı olardyń qýlyǵyna túsinbeı, bereıin deıdi. Kýpester ógizdiń terisin jipten jińishke taspa etip tilip ákelgen eken deıdi. Sol jipti jazyp jibergende, qazirgi Petropavl qalasynyń ornyn túgel orap alypty-mys. Abylaı aldanǵanyn bilgenmen, ýádesin buza almaı, taspamen qorshalǵan jerdi beripti-mis, sol jerge qala salynyp, ol Petropavl atalypty-mys.

Bul sıaqty ógiz terisine baılanysty ańyz: Anglıanyń burynǵy otary Úndistanda da, Fransıanyń burynǵy otary Aljırda da, taǵy basqa otar elderde de bar. Bizge qajeti ertegi emes, sol ertegige baılanysty shyndyq.

1739 jyly Abylaı «Rossıaǵa baǵynam» dep ýáde bergen soń, Rossıa úkimeti Abylaıdy da, oǵan baǵynǵan eldi de shoshytpaı, aıla-amalmen baǵyndyrýdy oılady. Sol nıetpen ol Abylaıdan ruqsat alyp, Esil ózeniniń jaǵasyna Petropavl bekinisin ornatty. Bul bekinisti patsha úkimeti alǵashqy kezde bekinis dep atamaı saýda-sattyq bazary dep ataıdy; bekiniske ásker ákelse, saýda múlkin kúzetýshi ǵana, dep ákeldi.

Turǵyn eldiń aıtýynsha, Petropavl bekinisi salynǵan jerde Arǵynnyń Atyǵaı rýynan Dáýletkeldi degen aýyl otyrady eken. Abylaı bul aýyldyń jerin Rossıaǵa bergen soń, aýyl ókpelep, Jıdelibaısynǵa kóship ketipti-mys. Bul týraly sol kezdegi bir aqynnyń mynadaı óleńi bar:

Abylaıdyń atasy Ábilfaıyz
Han tuqymy tósenbes etek kıiz,
Alym alyp, jaý jurtqa jerdi berip,
Abylaıǵa shyqty ma eki múıiz?

Petropavldan buryn: Orynbor, Troıski, Omby, Semeı bekinisteri salynýy málim. Petropavl bekinisi solarmen qanattasady. Bul qalalardyń aralaryna patsha úkimeti jıi-jıi kazachıı stanısalar ornatyp, olardyń bárine quraldy ásker tógedi. Bul qorǵanys oryndaryn bekitip alǵannan keıin patsha úkimeti Aıagóz arqyly Qashǵarıaǵa kóz tigedi. Batys jaq qanatyn Syrdarıaǵa qaraı jaıady.

Óz zamanynyń kóregen aqyny Buhar jyraý bul qursaýdyń ne qursaý ekenin boljaıdy, qazaq elin otarlaý saıasatyn júrgizer aldynda qurylǵan qaqpan ekenin túsinedi.

Abylaı han da bul qaýipti jaqsy túsindi. Biraq, túsingenmen ne shara! Eki jaqtan qysqan patshalyq Rossıa men Qytaıǵa shamasy kelmeıdi. Sondyqtan ol ekeýine de «saran baǵynam» dep ýáde berip, biraq ózi tiride eshqaısysyna da baǵynbaı, ekeýimen de dıplomatıalyq arbasýmen ótti. Abylaı bılegen Orta júz qazaǵy Rossıaǵa Abylaı ólgennen keıin, onyń balasy Ýálı han bolǵan kezinde baǵyndy. Buhar jyraýdyń Abylaı handy dáripteıtin sebebi: «Aqtaban shubyryndydan» keıin memlekettiginen aırylyp, tozǵan Orta júz qazaqtarynyń basyn qosyp, elin, jerin qorǵaıtyn memleket quraýynda: zamanyna qaraı dıplomatıalyq saıasat qoldana bilip, eki memlekettiń arasynda óz qaramaǵyndaǵy eldiń táýelsizdigin saqtaı bilýinde.

...Biraq Buhar jyraý munymen ǵana qanaǵattanbaıdy. Ol óziniń ótkir jyrlarymen halyqty uıymshyldyqqa, birlikke shaqyrady, halyq tıyshtyǵyn arman ete jyrlaıdy.

Buhar jyraýdyń jyrlary túgelimen otarshylyq saıasattan shoshynýǵa ǵana emes, ol óziniń keıbir jyrynda qazaq halqynyń ishki turmysyna úńilip, onyń ishki tirshiligi týraly da kóp naqyl sózder aıtady. Qazaq halqynyń beıbitshilik ómirin Buhardyń qanshalyq tilegendigi onyń myna jyrynan baıqalady.

Birinshi tilek tileńiz,
Bir allaǵa jazbasqa!
Ekinshi tilek tileńiz,
Bir shuǵyl pasyq zalymnyń
Tiline erip azbasqa!
Úshinshi tilek tileńiz,
Úshkilsiz kóılek kımeske!
Tórtinshi tilek tileńiz
Tórde tósek tartyp jatpasqa!..
Altynshy tilek tileńiz,
Alpys basty aq orda.
Ardaqtaǵan aıaýlyń
Bireýge olja bolmasqa!
Jetinshi tilek tileńiz,
Jelkildegen tý kelip,
Jer qaıysqan qol kelip,
Sonan sasyp turmasqa!
Segizinshi tilek tileńiz,
Segiz qıyr, shartarap
Jer tuldanyp turmasqa!
Toǵyzynshy tilek tileńiz,
Tóreńiz taqtan taımasqa!
Toqsandaǵy qart babań,
Topqa jaıaý barmasqa!
Onynshy tilek tileńiz,
On aı seni kótergen,
Omyrtqasy úzilgen,
Aıazdy kúnde aılanǵan,
Bultty kúnde tolǵanǵan,
Tar qursaǵyn keńeıtken,
Tas emshegin jibitken,
Anań bir ańyrap qalmasqa!
On birinshi tilek tileńiz,
On barmaǵy qynaly,
Omyraýy juparly,
Iisi jupar ańqyǵan,
Daýsy qýdaı sańqyǵan,
Nazymenen kúıdirgen,
Qylyǵymen súıdirgen,
Ardaqtap júrgen bıkeshiń,
Jylaı da jesir qalmasqa! '
Ne degen tamasha tilek!

Bul jyrda halyq tıyshtyǵynyń bar salasy.túgel qamtylǵan.

Halqynyń tıyshtyǵyn osylaı arman etken Buhar birligi ketken eldiń qandaı kúıge ushyraıtynyn naqtyly mysalmen dáleldeıdi. 1745 jyly. Jońǵarıanyń hany Qaldan Seren ólgennen keıin, onyń balalary handyqqa talasyp búlingeni, alaýyzdyqty Abylaıdyń paıdalanǵany joǵaryda aıtyldy. Buhar jyraý osy búlinshilikti bylaı jyrlaıdy:

Keshe qalmaq búlindi,
Búlingenniń belgisi.:
Burqan-tarqan bolysty,
Ýaǵdadan azysty,
Býyrshyndaı tildesti,
Jamandyqty izdesti
Birin-biri kúndesti.

Berekesi ketip búlingen eldiń hal-jaıyn osylaı baıandaı kelip, Buhar jyraý qazaq elin birlikke shaqyrady:

Bul-bul úırek, bul úırek,
Bul úırekteı bolyńyz!
Sýdan sýǵa shúıgýmen,
Kólden kólge qonyńyz!
«Baılar oǵly shoralar,
Bas qosypty» desin de,
Mań-mań basyp júrińiz!
Baısaldy úıge túsińiz!
Aınala almaı at ólsin,
Aıyra almaı jat ólsin,
Jat boıynan túńilsin,
Bárińiz de bir eneden týǵandaı bolyńyz!

Taǵy bir jyrynda Buhar jyraý birlik týraly bylaı deıdi:

Jaqyn jerden shóp jısa,
Jerdiń sánin ketirer.
Aǵaıynnyń arazy,
Eldiń sánin ketirer,
Abysynnyń arazy,
Aýyl sánin ketirer.

Buhar — dinshil. Sóıte tura ol qojany jaqsy, moldany jek kóredi. Buhar jyraýdyń moldalardy jek kórýinde tarıhı sebep bar: patsha úkimeti qazaq halqyn ózine baǵyndyrýda ıslam dinin ıdeologıalyq myqty qural etip paıdalandy. Din taratýǵa qazaq arasyna shyqqan tatar moldalary halyqty «patsha úkimetine baǵynyńdar, oǵan qarsy bolmańdar» dep úgitteýmen qatar, úkimetke tyńshylyq qyzmet atqaryp, bostandyq úshin kúresýge jınalǵan eldiń, eldi bastaıtyn namysty adamdardyń ajalyna sebep boldy. Qazaq halqynyń qamyn jegen namysty uldarynyń, patsha úkimetine qarsy jasaǵan áreketterin moldalar úkimetke málimdep, qazaq halqynyń óz kúshin erkin jınaýǵa shamasyn keltirmedi. Tatar moldalarynyń osyndaı elge iritki salýshylyq pıǵyldaryn ańǵarǵan Buhar olardy jamandady. Moldalardy jamandaǵanda, dinshil Buhar olardy «din buzǵysh, aldaýysh, aram nıet» dep sógedi. Onyń ol oıyn, biz myna jyrdan ańǵaramyz:

Noǵaılardy «ǵalym» dep
Áýlıedeı bas kórer,
Noǵaılardyń moldasy,
Sáldesi bolar qazandaı,
Aqiretke barǵanda
Qojalardy qor tutqan
Moldalardy zor tutqan
Noǵaılardy pip tutqan
Tartarsyń sonda jazańdy.

El birligin buzýshyǵa qarsy bolyp, el tynyshtyǵyn oılaǵan Buhar jyraý birliktiń tetigi handyqta dep túsinedi. Hansyz el el bola almaıdy dep uǵady. Árıne, óz zamanyna baılanysty bul uǵym oryndy da. Óıtkeni handyq qurylys adam balasynyń órkendeý tarıhynyń belgili bir kezeńinde kerekti bolǵanyn «Semányń, jeke menshiktiń, jáne memlekettiń shyǵýy» deıtin kitabynda Engels ashyq aıtady. «Onymen qatar, — deıdi ol, — handyq qurylys óz zamany úshin progresıvtik formasıa boldy». Olaı bolsa, handyqty jaqtaǵandyǵy úshin Buhardy biz kinálaı almaımyz.

Qoǵamnyń el bıleý tártibine feodalızm sıstemasyn laıyq» dep túsingen Buhar jyraý halyqtyń tynyshtyǵyn buzatyn áleýmettik turmystaǵy jaman minezder dep aıyptap, halyqty jaqsylyqqa, qoǵamǵa paıdaly minez-qulyqqa shaqyrady.

Eki jaqsy dos bolmas,
Dos bolsa túbi bos bolmas,
Ejelgi dos jaý bolmas,
Shirne ústinde haty bar;
Ejelgi dushpan el bolmas,
Kóńilinde kir daty bar,
Ejelgi dos jaý bolmas,
Aıtysqan onyń serti bar.
Ejelgi dushpan el bolmas,
Kóńilinde tutqyr kerti bar.

Taǵy bir óleńinde Buhar osy pikirin tereńdetip bylaı deıdi:

Jar basyna qonbańyz:
Daýyl soqsa úı keter.
Jatqa tizgin bermeńiz.
Jalamenen bas keter.
Jamanmen joldas bolsańyz,
Kóringenge kúlki eter.
Jaqsymen joldas bolsańyz,
Aırylmasqa sert eter...
Sypaıy syryn bildirmes
Aqyryn ǵana búlk eter...
Qyzda qylyq bolmasa
Qur shyraıdan ne paıda?

Saıası ákimshilikte, el basqarýǵa handyq sıstema qajet dep oılaǵan Buhar handardyń etegine namaz oqymaıdy, hanǵa qulsha baǵynbaıdy, tıisti jerinde handy, oǵan baǵynýshy ulyqtardy synap, olardyń zorlyqshyl ekendigin ashyp aıtady. Úılený týraly Abylaıǵa aıtqan bir aqylynda Buhar bylaı deıdi:

Qatyn alma tóreden!
Qatyn alsań tóreden,
Erkegi bolar jaý jandy.
Urǵashysy er Jandy,
Bılik aıtar ul týsa,
Aýzy ketpes paradan.

Buhar jyraý qanaýshy tap — handar arqa súıegen feodalızmge syn kózimen qarap, onyń qanaǵyshtyǵyn, malqumarlyǵyn, ar-uıaty malǵa baılanystylyǵyn sógedi

Kisi aqysyn kóp jegen
Aram emeı nemene?
Syrtyndaǵy qýlyǵy
Amal emeı nemene?
Sýsaǵanda bergen sý
Sheker emeı nemene?...
Qaıyrsyz ıtke mal bitse
Ańsań quryp kelgende,
Saýmal bermes isherge..

Adamnyń jaqsy bolýy — el qamyn; kóptiń qamyn oılaýda ekenin Buhar jaqsy biledi jáne jaqsy týǵan jigitti el qamyn oılaýǵa shaqyrady:

Aqsuńqar qustyń balasy,
Uıada altaý týmas pa?
Uıada altaý týǵanmen
Onyń ishinde bireý-aq alǵyr bolmas pa?
Jalǵyzynyń belgisi, —
Aqqýdan jemdi ilmes pe?
Birge týǵan uıalas.
Bizge saýǵa demes pe?
Ózi ashtan ólse de
Aıyryp jemin bermes pe?
Sóıtip, júrgen kezinde
Jalǵyzynan aırylsa, .
Topshydan qanat qaırylsa
Qus jamany japalaq
0£an da hor bolmas pa?
Adamzattyń balasy
Atadan altaý týmas pa?
Atadan altaý týǵanmen
Onyń ishinde bireýi
Arystany bolmas pa?
Arystannyń barynda
Jorǵasy bolsa minisip,
Torqasy bolsa kıisip,
Tolǵamaly qamshy alyp
Tolǵaı da, tolǵaı dáýren súrmes pe?...
Sóıtip júrgen kezinde
Arystannan aırylsa,
Qanaty túptep qaırylsa
El shetine daý kelse,
Tosyp ony ala almaı,
Aldyna kelgen jaqsynyń
Qadirin de bile almaı,
Qadir qurmet qyla almaı,
Artynda qalǵan jamandar,
Bas-basyna tozbas pa?

Buhardyń bul jyrynan ańǵarylatyn uǵym, birinshiden, árbir adamdy halyqqa qamqorlyqqa shaqyrý bolsa, ekinshiden, atadan týǵan altaýdan bireýin erekshe qoıýy, tarıhty jeke adamnyń rolin de baǵalaı bilgendigi.

Buhardyń kóregendigi jeke adamnyń, tarıhtaǵy rolin baǵalaýdan ǵana emes, jekemenshik ústem kezdegi ómir qaıshylyǵyn kórýden de baıqalady. Kóp jasap, qoǵam ómirindegi kóp tartysty kózimen kórgen Buhar jyraý tirshiliktiń tutqasy halyqtyń materıaldyq turmys jaǵdaıy ekenin jaqyn shamalaıdy. Jeke menshik ústemdik quryp turǵan kezde, bireýden bireýdiń pravo jaǵynan teńsizdigi — áleýmettik teńsizdik ekenin aıqyn keredi. Osy ómir tájirıbesinen kórgen shyndyqty ol bylaı jyrlaıdy:

Aı ne bolar kúnnen soń,
Kún ne bolar aıdan soń,
Qulpyryp turǵan báısheshek
Qýraı bolar solǵan soń...
Terde otyrǵan qart babań
Tóresin jańylar maldan soń,
Tórkindegen bıkeshiń
Tirkeýsiz o da qaıtar maldan soń,
Dońǵalaq arba júre almas
Qos arysy synǵan soń,
Jigit jaqsy bola almas,
Alǵany jaman bolǵan soń.
Qos-qos orda, qos orda
Qosyla qonbas maldan soń,
Qospaq órkesh sary atan
Qom jasamas maıdan soń.
Tósi arshyndy sulýyń
Silkip tósek sala almas,
Mal ketip kedeı bolǵan soń,

Ómirdi synaǵysh, aldy-artyn keń sholyp boljaǵysh aqyn turmystyń bir qalypta turmaıtyndyǵyn, órkendeıtindigin, ózgeretindigin, alǵa basatyndyǵyn, búgingi jańa turmys erteń eskiretindigin kórip, ómir dıalektıkasyn bylaısha jyrlaıdy:

Aınalasy jer tutqan
Aıdy batpas demeńiz.
Aınala ishse taýsylmas
Kól sýalmas demeńiz,
Qursaǵy qushaq baılardan
Dáýlet taımas demeńiz,
Jarlyny jarly demeńiz,
Jaılaýǵa kóshpes demeńiz,
Jalǵyzdy jalǵyz demeńiz,
Jalǵyz kópke teńelip
Bir maıdanda soǵysyp
Kegin almas demeńiz.
Qý taıaqty kedeıge
Dáýlet bitpes demeńiz.

Buhar jyraý óz tusyndaǵy aýyldyń tap qaıshylyǵyn da, baıdyń kedeıge zorlyǵyn da, rýshyl aýylda atasy azdyń kemshilikte bolǵanyn da, jetim-jesirdiń kún kórisi aýyrlyǵyn da kóre biledi:

Úı artynda tóbeshik
Erttep qoıǵan at bolar,
Qarıasy kimniń bar bolsa,
Jazýly turǵan hat bolar...
Ázińmen birge týysqan
Alashtan beter jat bolar.
Ótermeden keter me,
Jarly menen baıǵustar
Baıdyń malyn kóterme!
Taıyp ketse tabanyń
Shashyńdy berseń jeter me,
Azdyń isi biter me,
Kóptiń isi jeter me?!
Kóp ishinde bir jalǵyz
Sóılese sóziń óter me?

XVIII ǵasyrda jasaǵan aqyndardyń ishinen jyry mol saqtalǵan Buhar jyraý. Buhardyń jyrlaryn saqtap, tarıh aldynda erekshe eńbek sińirgen adam Máshhúr-Júsip Kóbeev. Osy ocherkte biz paıdalanǵan jyrlardyń bári Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń qoljazba qorynda saqtaýly Máshhúrdiń «Mes» atalatyn jınaǵynan alynyp jatyr. Buhardyń jyrlaryn jazǵan Máshhúr: «Buharekeń sóılegen ýaqytynda, sózi mundaı júz ese, myń ese shyǵar. Bizge kelip jetken tamyry ǵana (naq jemisti aǵashtyń ózi kolǵa tımedi degeni ǵoı S. M.), — deıdi. Negizinde Buhardyń bul muralaryn jyraýlardan estip, jazyp alǵan qazaq jerinde Máshhúr-Júsipten basqa buryn-sońdy eshkim bolǵan emes.

Shoqan Ýálıhanov óziniń orys tilinde jarıalanǵan shyǵarmalar jınaǵynda «Buhar jyraýdyń Abylaıǵa aıtqany» dep, onyń birneshe jyrynyń orys tilinde qysqasha mazmunyn keltiredi (312 — 313-better). Shoqan aıtqan mazmundy jyrlar Máshhúr-Júsiptiń jınaǵynda joq. Ol jyrlar Shoqannyń arhıvynda saqtalýy múmkin.

Buhar jyrlarynyń tolyq saqtalmaýy, árıne, ókinishti. Biraq Máshhúr jazyp alǵan az jyrlardyń ózinde Buhardyń óz zamanynyń saıası, sharýashylyq, áleýmet turmysyna kózqarasy aıqyn saqtalǵan. Bul jyrlar XVIII ǵasyrdaǵy qazaq ádebıetiniń tamasha da qymbat muralary. Sondyqtan da Buhardan saqtalǵan jyrlardyń saıası, tarıhı jáne kórkemdik baǵasy eshýaqytta eskirmeıdi, olar qashan da bolsa, XVIII ǵasyrdaǵy qazaq turmysyn kórkem tilmen jetkizgen tarıhı shyǵarma retinde jalpy qazaq ádebıetiniń tarıhynan kúrdeli oryn alady.

Buhardyń barlyq shyǵarmalaryna tán taqyryp halyq qamy, halyq múddesi, halyq maqsaty, halyq muńy. Buhardyń barlyq shyǵarmasy sol kezdegi halyqtyń tileginen týǵan, ol tilek — qazaq halqynyń jer bostandyǵy, el bostandyǵy, táýelsizdigi, tynyshtyǵy, shattyq turmysy.

Ereýil tolǵaýlary. Dúnıe júzi halyqtary, olardyń ishinde qazaq halqy da handardyń, qanaýshylardyń qorlyq-zorlyǵyna kóne bermeı, jıi-jıi bas kótergen, mundaı kóterilister keıde jalpy halyqtyq qozǵalysqa ulasqan shaqtary da az bolmaǵan. Solardyń biri — on toǵyzynshy ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda, Batys Qazaqstanda Isataı Taımanov pen Mahambet Ótemisov bastaǵan kóterilis. Mahambet talantty aqyn da bolǵan kisi. Endigi az sóz, sol kóterilistiń nelikten shyǵyp, Mahambettiń ony qalaı jyrlaýy (tolǵaýy) jaıynda.

1801 jyldan bastap Batys Qazaqstanda, Edil men Jaıyq ózeniniń arasynda qurylǵan «Bekeı ordasy» týraly, ony basqarǵan handar: Bokeı, Syǵaı, Jáńgir úsheýiniń patsha úkimetine astyrtyn qyzmet kórsetkeni', ol úshin patsha úkimeti olarǵa qandaı syı-qurmet kórsetkeni tarıhı derekterden málim.

Gýbernator Andreevskııdiń úıinde tárbıelenip, áskerı ýchılısheden monarhısyq rýh alyp shyqqan Jáńgir handy, patsha úkimeti orys knázdarynyń dárejesinde ustaǵan. Jáńgir «qazaqy» handardaı emes, Rossıa patshasynyń saltanatymen turýǵa tyrysqan jáne onyń halyqty qanaýy óte óktem bolǵan.

Rossıa dvorándary men pomeshıkteriniń saltymen turǵan Jáńgir hannyń zamanynda Bókeı ordasynda halyqty asa kúızeltken bir másele — jer boldy. Jáńgirden burynǵy kóshpeli aýyl turmysynda, jeke rý, jeke adam menshiktenetin jer ýchaskesi bolmaıtyn mal sharýashylyǵymen kúneltken qazaq halqynda jer jalpy úlken rýdyń menshigi sanalatyn. Árıne, onda da jerdiń otyń sýyn kedeıden gópi baılar artyq paıdalandy.

Bókeı ordasyna qaraǵan eldiń jerin Jáńgir han Rossıa tártibimen basqardy, ıaǵnı barlyq shuraıly jaqsy jerlerdi ózi alyp, ózine jaqtas bıler men baılarǵa bólip berdi. Jáńgir hannyń óz qaramaǵynda 400 myń desátınadaı jer boldy. Al ózine jaqtas sultandarǵa, baılarǵa, tórelerge bylaı úlestirdi. Musaǵalı, Shynǵalı Orman balalaryna 700 myń desátına, Qaraýyl qoja Babajanovqa 390 myń desátına, óz inisi Mendigereıge 400 myń desátına, Balqy bı Qudaıbergen ulyna 300 myń desátına, Begaly sýltan balalaryna 200 myń desátına, Shóke Nuralyhanovqa (qaınaǵasy) 170 myń desátına... 1830 — 1845 jyldary han ózi qalaǵan adamdaryna 15, 17 myń, desátına jer berdi»22.

1830 jyly Bokeı ordasynda 11660 úı, onda barlyǵy 58300 jan bolǵan. Solarǵa Bokeı ordasynyń malǵa jaıylymdyq, shabyndyq jerin bólgende, jan basyna 48 desátınadan keledi23. Biraq, jalpy esep solaı bolǵanymen, osy jerdiń bári qanaýshy taptyń qolyna kóship, eńbekshi halyq jerden qatty taryǵady.

Bókeı ordasyna qarasty barlyq jerdiń shuraılysyn qazaqtyń óz feodaldaryna ǵana menshiktenýmen qanaǵattanbaıdy, onyń birazyn orys pomeshıkteri, kazachıı stanısanyń atamandary men kýlaktary alady. Shabyndyqqa, qysqy qonysqa eń jaıly jer — Oral ózeniniń, Kaspıı teńizine quıatyn saǵasy, osy arada pomeshıkter Bezrodko — 185 960 desátına... Iýsýpov — 114 640 desátına menshikti jer alady»24 .

Kazachıı stanısanyń atamandary men kýlaktary Oral ózeniniń qunarly jerin kóship barǵan elden «mal oty úshin» degen syltaýmen 1834 jyly 7 252 som aqsha alady. Kaspıı túbegine osyndaı kóp shyǵynmen ǵana malyn jaıýǵa qazaqtarǵa ruqsat etken áskerı-kazaktar, qazaqtarǵa aqysyz-pulsyz jumysyn da istetedi. Mysaly, qazaqtar 1833 jyly aqysyz-pulsyz teńiz ben ózenniń quraǵynan jerdi ıelengen kazaktarǵa 25 000 baý quraq oryp bergen.

Halyqty jerden qysý, raqymsyz qanaý munymen ǵana toqtamaıdy. Jáńgir hannyń Kaspıı túbegin bıletip qoıǵan adamy Qaraýylqoja Babajanov: «1834 jyly orystarǵa sender úshin tóledim» dep ótirik aıtyp, qazaqtardan 2000 boıdaq qoı, 2 000 toqty, myń som aqsha alady jáne İ0 000 baý quraqty tegin orǵyzady»25.

1837 — 1838 jyldary Bekeı ordasynda, Isataı — Mahambet bastaǵan halyq kóterilisi, osy raqymsyz eki jaqty talaýdan týdy.

Tarıhı derekterge qaraǵanda, qazaq feodaldaryna, bedeldi adamdarǵa arqa súıegen Jáńgir han, sol kezde halyq arasynda bedeldi Isataı Taımanulyn da ózine tileýles, óziniń soıyl soǵar bıi etýge tyrysqan. Biraq halyq zaryn kórip otyrǵan Isataı, hannyń bul qaqpanyna túspeı, halyqpen handy jaqtaýshylar qarsy kelgende halyq jaǵynda qalady.

Isataıdyń halyq kóterilisin uıymdastyryp júrgenin estigen Jáńgir han Isataı men oǵan serik Mahambetti ustaýǵa Qaraýylqoja bastaǵan bir top adam jiberedi. Isataı men Mahambet olarǵa qarýly kóp qolmen qarsy shyǵyp betin qaıtarady. Kelesi jyly 17 fevralda Isataı men Mahambet bastaǵan kóterilisshiler Qaraýylqojanyń aýylyn shaýyp, 550 jylqysyn, 95 túıesin jáne kóp múlkin alady.

1837 jyldyń ıýn aıynda Isataı men Mahambet bastaǵan qol Naryn qumyndaǵy han ordasyna shabýylǵa attanyp, ordany qamaıdy, han bul kezde álsiz bolǵandyqtan qarsy shyǵa almaıdy, handy Isataı bastaǵan qoldyń ustaýyna da, talaýyna da, óltirýine de múmkindik týady. Biraq Isataı hanmen qan tógispeı-aq kelispekshi bolyp, ol «aıtqanyma kónse tımeımin» dep kisi salady, sasqan han, «aıtqanyna kenem» dep Isataıdy aldap, sonyń artynan ile-shala Oral qalasyndaǵy patsha úkimetiniń áskerine astyrtyn habar aıtady. Odan podpolkovnık Gek bastaǵan kóp ásker kelip soǵysady. Biraq qarý-jaraǵy basym Gek áskeri Isataı — Mahambet qolyn Oral ózenine qaraı yǵystyrady. Degenmen adam shyǵyny kóp bolmaıdy, odan ári qýýǵa qaýiptengen Gek áskeri keıin qaıtady.

Kóp keshikpeı Isataıdy jaqtaıtyn el Orynbordaǵy shekara ákimderine: «Handy ornynan túsirip, el bıligin Isataıǵa ber» degen tilek qoıady, ony úkimet tyńdamaı, Isataı — Mahambet kóterilisin kúshpen basý qamyna kirisedi.

1837 jyldyń noıabrinde Isataı 3 000 qolmen han aýylyn qaıta qamaıdy. Osy kezde: Oraldan, Astrahannan, Orynbordan kóp ásker kelip, úlken soǵys bolady, Isataı jeńiledi. 1838 jyly ıýl aıynda Isataı bastaǵan qol patsha úkimetiniń áskerimen taǵy kezdesip, bul joly Isataı oqqa ushady, halyq qyrylady. Mahambet pen az kisi ǵana aman qutylady. Isataı — Mahambet bastaǵan halyq kóterilisi osymen aıaqtalady.

Isataı — Mahambet bastaǵan halyq kóterilisin jyrlaǵan, kóterilisti salqyn ǵana sıpattamaı, halyqty jyrymen kóteriliske shaqyrǵan, jyryn kóterilistiń myqty bir qarýy qyp jumsaǵan aqyn — Mahambet Ótemisov. Ol aqyn ǵana emes, kóterilisti Isataımen qatar uıymdastyrýshy, bastaýshy, jaýǵa qalam men naızany birdeı siltegen batyr, kóterilistiń uıtqysy.

Mahambet Ótemisov 1804 jyly týǵan. Ol jasyraq kezinde han ordasynyń mańaıynda ósedi. Hajym Jumalıev Mahambet óleńderine jazǵan kirispe sózinde, Mahambet Jáńgirdiń Zulqarnaı deıtin balasyna erip, Orynborǵa oryssha oqýǵa bardy degendi aıtady. Bul durys emes, sebebi, birinshiden, Jáńgir han 1824 jyly Fatımaǵa úılenip, odan Zulqarnaı týsa, sonda 1804 jyly týǵan Mahambetti Zulqarnaımen oqýǵa bardy deý jas mólsheri jaǵynan tym qısynǵa kelmeıdi, ekinshiden, eger Zulqarnaı 1824 jyldan keıin týǵanda oqýǵa 1832 — 1834 jyldary barýǵa tıis. Olaı bolsa, bul kezde 30 jastaǵy Mahambet patsha úkimetiniń abaqtysynan qashady, endeshe ózi qashyp júrip, ol Zulqarnaıǵa erip, Orynborǵa qalaı barady? Úshinshiden, ómirbaıanyna qaraǵanda Mahambet bireýdiń qasyna erip júretindeı adam bolmaǵan sıaqty.

Mahambet bir óleńinde: «Biz Ótemisten týǵan on edik Onymyz atqa mingende, jer qaıysqan qol edik», — deıdi. Ol onnyń ishinde Mahambetten basqa aty belgilileri — Bekmaǵambet, Ahmet. Bekmaǵambet hannyń jaqtaýshysy jáne onyń 12 bıiniń biri bolǵan. Al Ahmet Mahambetti jaqtaǵan. Han Mahambetti de óz kisisi etýge tyrysyp, 1834 jyly ony starshına qoıyp ta baıqaıdy. Biraq Mahambet hanǵa satylmaı, kóterilisshi halyq jaǵynda qalady.

1829 — 1831 jyldary Mahambet patsha úkimetiniń abaqtysynda jatty degen derek bar. Onyń sebebin keıbir tarıhshylar Mahambettiń Oral ózeninen beri qaraı jasyryn ótemin dep shekara áskeriniń qolyna túsýinen edi dep júr. Ol jyldary patsha úkimetiniń Oral men Edil ózenderi arasyn mekendegen Bokeı ordasynyń qazaqtaryn Oraldyń qazaq jaǵyna qaraı ótkizbeıtini, ótemin degendi shekara áskeriniń ustaıtyny ras; biraq mundaı adamdy olar abaqtyǵa jappaı, qorqytyp aıyp alyp, bosatyp jiberetin bolǵan.

Al sol úshin patsha úkimetiniń Mahambetti eki jyl abaqtyda ustaýy kúmán týdyratyn jaı, sondyqtan munyń ózi basqa bir jaǵdaımen baılanysty bolar degen oı týdyrady. Osyǵan qaraǵanda Mahambettiń hanǵa, patshaǵa narazylyǵy erte bastalǵanyna da osy jaı sebep bolýy múmkin.

1837 — 1838 jyldarda bolǵan kóteriliste Mahambet aqyndyǵymen qatar asa qaıratty batyr retinde kózge túsedi.

1838 jyly Isataı ólip, kóterilisti úkimet kúshpen basqannan keıin Mahambet Hıýa handyǵyna baryp, Hıýany bastap Rossıamen soǵyspaq bolady. Ol josparyn iske asyra almaǵan Mahambet, eline qaıtyp, taǵy da qazaq halqyn kóteriliske uıymdastyrǵaly júrgende 1841 jyly qolǵa túsip qalady. Orynborǵa aıdalyp, abaqtyda otyrady. Bul joly onyń abaqtyda qansha otyrǵany málim emes. Biraq ol abaqtydan taǵy da qashyp qutylady. Sodan keıin, eldi taǵy kóteriliske uıymdastyryp júrgende 1846 jyly Jáńgirdiń týysy, Baımaǵambet sultannyń bir senimdi adamy Yqylas degen Mahambetti qapyda shaýyp óltirip, basyn Baımaǵambetke ákelip beredi.

Tarıhı derekterge qaraǵanda Mahambet arabsha jazý arqyly hat bilgen. Biraq aqyn Mahambet óziniń jyrlaryn jazdy ma, joq pa? Ol jaıynda saqtalǵan tarıhı derek joq. Onyń óleńderi aýyzdan aýyzǵa kóship, halyq aýzynda ǵana saqtalǵan. Mahambettiń saqtalǵan óleńderi kóp emes, shamamen myń joldan az-aq asady. Mahambettiń budan kóp jyrlar qaldyrýy da múmkin. Biraq ol jyrlardyń bári bizdiń zamanymyzǵa jetpegen.

Áıtkenmen Mahambettiń bizge jetken az jyrlarynyń ózinde tarıhty jáne XIX ǵasyrdaǵy kóterilisten týǵan poezıany taný úshin de erekshe mańyzy bar.

Kóteriliske qatynasyp, ony bastaýdyń maqsaty ne ekenin Mahambet Baımaǵambet sultanǵa aıtqan jyrynda bylaı dep baıandaıdy:

Men, meń edim, men edim,
Men Narynda júrgende,
Eńirep júrgen er edim
Isataıdyń barynda:
Eki tarlan bóri edim!
Qaı qazaqtan kem edim,
Bir qazaqpen teń edim!?
Ózderińdeı handardyń,
Qarny jýan bılerdiń,
Atandaı daýsyn aqyrtyp,
Laýazymyn kókke shaqyrtyp,
Basyn kessem dep edim?!
Edildiń boıy en toǵaı,
El qondyrsam dep edim!
Jaǵalaı jatqan sol elge
Mal toltyrsam dep edim!
Eńsesi bıik aq orda,
Eriksiz kirsem dep edim!
Keregesin qıratyp,
Otyn etsem dep edim!
Týyrlyǵyn keskilep,
Toqym etsem dep edim!
Taqta otyrǵan handardyń,
Tórde otyrǵan hanymyn
Qatyn etsem dep edim!
Áldılegen balasyn,
Jetim etsem dep edim!
Han sarqyty — sary bal,
Suraýsyz ishsem dep edim!
Hannyń kıgen kireýke,
Ústime kısem dep edim!
Qanikeıdeı kóriktińdi
Qalyńsyz qushsam dep edim!
Ózderińdeı handardy
Osylaı etsem dep edim!

Mahambettiń bul jyryndaǵy sózder kóp túsindirýdi qajet etpeıtin pikiri ashyq: halyqty qanaýshy han men bılerge, baılarǵa qarsy aıtylǵan tolǵaýlar. Jyrda Mahambettiń aldyna qoıǵan maqsaty da ashyq, ol halyqty qanaýshylardy joıý, túp-tuqıanymen qurtý, halyqty talaýshylarmen eshýaqytta kelispeý, olarǵa eshbir raqym qylmaý. Sóıtip, patsha úkimeti, han, orys pomeshıkteri men qazaq baılary óz menshigine alǵan shuraıly jer «Edildiń sı toǵaıyna eldi qondyryp», erkin jaılatý, jerdiń otyn halyqtyń malyna jegizý, otarshyldyq saıasattan kedeılenip qalǵan eldi baıytyp, «Edil boıyna mal toltyrý». Mahambet taǵy bir jyrynda halyqtyń qanaýshy topqa raqymsyzdyǵyn, onymen eshýaqytta kelisimge kelmeıtinin bylaısha baıandaıdy:

Men, men edim, men edim,
Men Narynda júrgende
Eńirep júrgen er edim!
Isataıdyń barynda
Eki tarlan bóri edim!
Eregisken dushpanǵa
Qyzyl syrly jebe edim!
Jaqsylarǵa ep edim,
Jamandarǵa kóp edim
Eregisken dushpannyń,
Eki talaı bolǵanda,
Azyqqa etin jep edim!
Han balasy aqsúıek
Ejelden taban ańdysqan
Ata dushpan sen ediń.
Ata jaýyń men edim.

Mahambet jyrlarynda jer máselesi de aıqyn iz qaldyrǵan. Ol týraly Mahambet bylaı jyrlaıdy:

Edil úshin egestik,
Tepter úshin tebistik,
Jaıyq úshin jandastyq,
Qıǵash úshin qyryldyq,
Teńdikti, maldy bermedik,
Teńdiksiz malǵa kónbedik.
Hannyń kirgen aq orda
Buzýyn oılap keńestik.
Alamanǵa jel berdik.
Asa jurtty meńgerdik.
Qara qazaq balasyn
Han ulyna teńgerdik.

Jer úshin, jerden tarshylyq kórgen el úshin atqa minip, qol bastaǵan Isataı men Mahambettiń kóterilis jasaýdaǵy maqsaty úzindi alynǵan jyrda aıqyn aıtylǵan. Isataı ólgennen keıin halyq kóterilisin patsha úkimeti kúshpen basyp, Mahambetti Baımaǵambet sultan ustatyp alǵanda, Mahambet bul ustaýdan muqalmaıtyndyǵyn, jaýyna bas ımeıtindigin, kúni týsa kóteriliske qaıta shyǵyp, hanmen qaıta jaýlasatynyn jasyrmaıdy. Ol bylaı deıdi:

Men bir sharǵa ustaǵan
Qara balta edim,
Shabýyn tappaı ketildim,
Qaırasa taǵy jetildim...
Kórmeı kólmen dep edim,
Óz erkimmen betińdi aı,
Esigińniń aldyna
Urmaı, soqpaı keltirgen
(Armanyń barma qudaıǵa),
Mynaý Mahambet syndy «jetimdi-aı!»

Mahambettiń pikirinshe er el úshin týady. El qamyn jemegen, qarabasynyń qamyn oılaǵan adamnan basqaǵa keler paıda joq. El qamqorymyn degen adam, elge sóz júzinde emes, is júzinde qamqor bolsyn, eldiń namysyn úıde otyryp emes, atqa minip, halyqtyń jaýymen qandasý arqyly joqtasyn: olaı istemegender eldiń adal uly emes:

Aq jumyrtqa, sary ýyz,
Álpeshtep qolda esirgen,
Týǵan uldan ne paıda:
Qolyna naıza almasa,
Atanyń jolyn qýmasa!

Naǵyz adam halyqtyń basyna qıynshylyq týǵan kezderde janyn aıamaı, halyqty sol azaptan qutqarýǵa atsalysqanda ǵana halyqtyń adal uly bola alady.

Oraı da, boraı qar jaýsa,
Qalyńǵa boran borar ma?!
Qaptaı soqqan boranda —
Qaptama kıgen tońar ma?
Týyrlyǵy joq tul úıge
Tý baılasa turar ma?
Tý túbine tulpar jyǵylsa,
Shapaǵat námárt ońar ma?
Qaryndastyń qamy úshin,
Qatyn menen bala úshin,
Qaırylmaı ketken jigittiń
Ózin kápir, qatynyń
Talam dep aıtsań bolar ma?

Halyq qamyn oılap atqa mingen azamatqa, halyq bostandyǵyn áperý ońaı jumys emes. Bostandyq jolynda talaı qıyn kezeńder, taıǵaq ótkelder, tar asýlar bar. Ol qıyndyqtardan batyl qımyldaǵan adam ǵana óte alady.

Ereýli atqa er salmaı
Egeýli naıza qolǵa almaı,
Eńký-eńký jer shalmaı,
Qońyr salqyn tóske almaı,
Tebingi terge shirimeı,
Terligi maıdaı irimeı,
Alty malta as bolmaı,
Ózińnen týǵan jas bala,
Saqal shyǵyp jat bolmaı.
At ústinde kún kórmeı,
Asharshylyq shel kórmeı,
Ózegi talyp et jemeı,
Er tósekten bezinbeı,
Uly túske urynbaı
Tún qatyp júrip tús qashpaı,
Tebingi teris taǵynbaı,
Temir qazyq jastanbaı,
Qý tolaǵaı bastanbaı,
Erlerdiń isi biter me...

Halyq úshin janyn qıatyn adamdar, Mahambettiń aıtýynsha, qıaldaǵy adamdar emes, ondaı artyq týǵan adamdar halyq arasynan áli de kóptep shyǵady. Halyq týǵyzǵan ondaı jaqsy azamattardy Mahambet shyn yntasymen, áli jetkenshe kótere maqtaıdy. Mahambettiń tusyndaǵy alyq qamyn oılaıtyn jáne onyń er júrek, adam uly Isataı edi. Al, Isataı ólip, kóterilisti patsha úkimeti myltyq kúshimen qan-josa qyp basqannan keıingi halyq basyna týǵan aýyr haldi, qaıǵyly, qaraly kúndi Mahambet bylaı sıpattaıdy.

Munar da, munar, munar kún,
Bulttan shyqqan shubar kún,
Býyrshyn muzǵa taıǵan kún,
Býra atanǵan shókken kún,
Bulyqsyp júrgen erlerden
Burynǵy baqyt taıǵan kún,
Sadaǵy bolat qylyshtyń
Baldaǵynan synǵan kún.
Qos báıterek jyǵylyp,
Jyǵylǵany estilip,
Alystaǵy dushpannyń
Qýanyp kóńili tynǵan kún.

Isataıdyń elimin Mahambet, júregi syzdaı, lebi jalyndaı qaıǵyrady. Isataıǵa ergen halyqty patsha úkimetiniń, aıaýsyz qyrýy Mahambetke qatty batady. Biraq jigerli, otty Mahambettiń bul qaıǵydan unjurǵasy túsip ketpeıdi, halyq bostandyǵyn kóksep janǵan onyń úmit oty sónbeıdi. Kúshi basym áskerden jeńilisti Mahambet «kóterilistiń bitkeni osy» dep baǵalamaıdy. Halyqtyń bolashaǵynan úmit etip, aldaǵy kúndegi halyq kóterilisin bylaısha arman etedi:

Jelp-jelp etken ala tý Jıyryp alar kún qaıda?! Orma myltyq tars uryp, Jaýǵa attanar kún qaıda?! Elbeń-elbeń júgirgen, Ebelek otqa semirgen, Arǵymaqtan týǵan asyldy Baptap miner kún qaıda?! Eldegi asyl jaqsydan: Batasyn alyp dám tatyp, Túlkideıin tún qatyp, Bórideıin jol jatyp, Jaýrynyna muz qatyp Jalaýly naıza qolǵa alyp, Jaý toqtatar kún qaıda?!

Mahambet joryqtyń aqyny. Halyqty qanaýshylar bostandyqty yqtıarymen bermeıtiniń halyq arman etken bostandyǵyna qandy kúres arqyly, jaýap qan maıdanda jeńý arqyly ǵana jetetinin jaqsy uǵady. Sondyqtan, ol Isataıy ólip, kóterilis basylyp, basyna qaraly kún týǵan halyqty jylaýmen jasytpaıdy, qaıtadan kóteriliske, qandy maıdanǵa shaqyrady, jaýyn jeńbeı tynbaýǵa, bostandyqtyń uly joryǵyna, uly jeńiske shaqyrady:

Aınalaıyn Aq Jaıyq,
At salmaı óter kún qaıda?
Eńsesi bıik boz orda,
Eńkeımeı kirer, kún qaıda?
Qara bulan terisin
Etik qylar kún qaıda?
Kúderiden baý taǵyp,
Saýyt kıer kún qaıda?
Kúmbir-kúmbir kisinetip,
Kúreńdi miner kún qaıda?
Tolǵamaly aq myltyq
Tolǵap ustar kún qaıda?
Alty qulash aq naıza,
Usynyp shanshar kún qaıda?
Sadaq tolǵan saı kez oq,
Masaǵynan ótkizip,
Basyn kolǵa jetkizip.
Sozyp tartar kún qaıda?...

Mahambet halyqty qaıta kóterýdi arman qylyp qana qoımaıdy, ol endi kóterilisti uıymdastyrýǵa atqa minedi. Biraq eńsesi basylyp qalǵan halyqtyń kóterilýge shamasy kelmeıdi. Mahambettiń oıdaǵysy bolmaıdy. Patsha úkimeti qýdalaǵan Mahambet elden aırylyp Hıýaǵa ketedi. Kózdegen maqsaty oıdaǵydaı bolmaı, ári elin saǵynǵan ol qatty taryǵady. Osy kezde shyǵarǵan jyrynda Mahambet elin, týysqandaryn, qatyn-balasyn saǵynyp, kekti kúńirente, jerdi solqyldata kúrsinedi. Biraq kúresshil aqyn da qaıǵynyń tolqynyna tunshyqpaıdy, uly armanynan jańylmaıdy, bastaǵy zaryn aıta kele, jyr aıaǵyn baıaǵy armany — halyqty qanaýshylardy joıýǵa ákep tireıdi. Osy maqsatyn iske asyrýdy arman etken ol áli de súıgen halqynan kúder úzbeıdi, halyqty qaıta kóterý maqsatynan qajymaıdy:

Abaılamaı taryldym,
Arjaqtaǵy elimnen.
Naryn degen jerimnen,
Tiri kettim demeımin,
Kem bolmady ólimnen,
Teńim úlgi almady,
Aýzymdaǵy jelimnen,
İsim ketti dalaǵa,
Qashan etip shyǵam dep,
Qaıǵyramyn men-daǵy,
Jaıyqtan arǵy dalaǵa...
Qaralaı otyn jarmadym —
Tas qazanǵa asarǵa,
Mahambetteı muńdyǵa,
Endi keler kún qaıda?
Hanǵa qurǵan shatyrdy:
Súńgimen túrtip asharǵa?...

Halyq isine shyn yntasymen berilgen Mahambet «er tósekten bezinbeı, erlerdiń isi beter me!» degenimen onyń jeke basynyń armany da joq emes. Mahambette adamdyq úlken júrek bar, ol halyq baqytyn rahat turmysyn kókseýmen qatar, óz basynyń da baqyty men rahatyn asa kókseıdi. Súıgen jarynyń, súıikti balalarynyń qasynda tynyshtyqta kúlip-oınap ómir súre almaýyna ol qatty qaıǵyrady:

Qosylǵan jasta arýdyń
Kóre almaı kettim qulashyn,
Arpa jemes arǵymaq
Aqseleý otqa zar bolar,
Mıýa sheker jemegen
Alǵanym menen balalarym,
Qońyrsyǵan, dúnıe-aı,
Qoı etine zar bolar.
Qatyn qalsa baı tabar,
Qaryndas qalsa jaı tabar,
Artymda qalǵan aqsaqal
Alqalaı keńes qurǵan kún,
Aqylmenen oı tabar.
Keıin qalǵan jas bala,
Kúder úzip bizderden,
Kóńili qashan jaı tabar?...
Aqsuńqar qustyń balasy,
Qasqyr tartqan jemtikke,
Aǵarmaı kózi qonar ma?

Eliniń, oz basynyń, úı-jaıynyń qaıǵysyn aıtyp kúńirengen Mahambet sonda da dushpanǵa ıilmeıdi. 1841 jyly Baımaǵambet sýltan qashyp júrgen Mahambetti ustatyp, abaqtyǵa aıdatar aldynda Mahambet Baımaǵambetke kóteriliske nege qatysqanyn jasyrmaı aıta kelip, qolynda tutqyn bolyp otyrsa da, oǵan bylaısha qaırat bildirip shoshyndyrady:

..Aldyńa kelip turmyn dep,
Ar, namysym qashyrman.
Súıegim tutam qalǵansha,
Tartynbaı sóıler asylmyn.
«Aı, taqsyr-aý», aı, «taqsyr»,
Boıyń jetpes bıikpin,
Bultqa jetpeı shart synban.
Aıta kelgen sózim bar
Ne qylsań da jasyrman.
Shamdansam jyǵar asaýmyn
Shamyrqansam synar bolatpyn,
Kór qylad dep, «taqsyr-aý!»
Aıaǵyńa bas urman.
Báıeke «sultan» aqsúıek
Qylaryń bolsa qylyp qal, —
Kúnderdiń kúni bolǵanda:
Bas kesermin, jasyrman.

Halyq bostandyǵy úshin bolǵan kúresti sıpattaıtyn XIX ǵasyrdaǵy poezıada Mahambet jyrlarynyń orny erekshe, óıtkeni XIX ǵasyrdaǵy halyq kóterilisi kezinde naıza men qalamyn birdeı qarý etip jumsaǵan odan basqa aqyn joq. Kóterilisti jyrlaýshy ári istiń, ári sózdiń qajymas qaıratyn Mahambetten ózge aqyndardan ázirge kezdestirmeımiz. Shynynda basqa aqyndar eń ári ketkende kóterilistiń jyrshysy ǵana bolady.

Ekinshiden, Mahambettiń jyrlary qul ustaýshy men kúl bolýshylardyń eshýaqytta tatýlyqqa kele almaıtyndyǵynyń, quldanýshy tapty, qul bolýshy tap birjola joımaı, kóńili tynbaıtyndyǵynyń aıqyn beınesi. Isataı — Mahambet kóterilisi — eshbir saıası programmasyz bastalǵan halyqtyń stıhıalyq kúresiniń biri. Sondyqtan Mahambet jyrlarynda da aıqyn saıası programma joq. Sonda da Mahambet jyrlarynyń erekshe qasıeti, stıhıalyq kúres shıelenise kelip, saıası sanaly kúreske ushtasatynyn dáleldeıdi.

Úshinshiden, Mahambetten buryn jasaǵan aqyndardyń burynǵy batyrlar týraly aıtylǵandary onyń jyrlarynda kezdesetinderi bar. Máselen, Mahambettiń Baımaǵambet sultanǵa aıtqany Edige batyrdyń Toqtamys hanǵa aıtqanymen saryndas, keı jerde tipti jolyna joly, sózine sózi dál keledi. Budan, árıne, Mahambet burynǵylardan aldy degen qortyndy týmaıdy. Mundaı uqsastyq jalǵyz Mahambet jyrlarynda ǵana emes, aýyz ádebıeti aqyndarynyń barlyǵynda da ushyraıdy. Mundaı ádet Buharda, Dýlatta, Shortanbaıda jáne basqalarda da bar.

XVIII — XIX ǵasyrlarda patsha ókimetiniń otarlaý saıasatyna qarsy qazaq dalasynyń ár jerinde, úlkendi-kishili tolyp jatqan kóterilister shyqqan. Ókimet XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qazaq feodaldarynyń járdemimen olardy qan-josa etip basyp, keń dalanyń en boıyna áskerlik qorǵandar salyp, halyqty tyrp ete almaıtyn halge keltirdi. Sodan keıin qazaq elin basqarýdy qolyna alyp, 1822 jyldan bastap qazaq handyqtaryn joıyp, dalany dýan (okrýg) atalatyn ákimshilikke bóldi. Olardy basqarýǵa senimdi adamdarynan «aǵa» jáne «kishi» sultandar qoıdy. Solardyń biri Shoqan Ýálıhanovtyń ákesi Shyńǵys Ýálıhanov boldy.

1868 jyly patsha úkimeti jańa zań shyǵaryp, ákimshilikti Rossıa tártibimen: bolysqa, ýezge, gýbernıaǵa bóldi de, bolystar men starshyndyqqa ǵana qazaqtardy «saılap», odan joǵarǵylaryn patsha chınovnıkterine basqartqan. Osydan keıin qazaq eńbekshileri qazaq feodaldary men orys qanaýshylarynyń eki jaqty qyspaǵyna tústi. Osy bir tustaǵy qazaq eliniń taǵdyryn tolǵaǵan birtalaı jyraýlar da boldy.

---