InfoHub Logo

Keshki túgendeýden keıin rota komandıri:  «Erteń, ıaǵnı jeksenbi kúni teatrǵa baramyz», –deı kelip rota starshınasyna teatrǵa baratyn ár jaýyngerden bıletke qansha aqsha alatynyn  aıtyp pysyqtaǵan. Qoıylym ataýy «Kýba, lúbov moıa!» ekendigi ony sahnalaıtyn Odaqqa, tipti álemge belgili Lenıngradtyń Opera jáne balet teatry ekenin eske salýdy umytpaǵan.

Tańǵy astan keıin teatrǵa barýǵa ázirlik bastalyp ketken edi. Ár jaýynger kapterkadaǵy paradtyq kıimderin alyp útiktep, túıme taǵyp, aq jaǵasyn aýystyryp, qarbalas ústinde. Qaltamdaǵy azǵantaı tıyn- tebenim teatrǵa bılet alýǵa jetpeıtinin baıqaǵan men kereýetimniń qasyndaǵy týmbochkanyń  janynda kitap oqyp otyrdym. Kenet aty-jónimdi ataǵan rota komandıriniń daýysyn estip, ornymnan apalaqtap atyp turdym. Ol maǵan:

- Qatardaǵy jaýynger, Baıazıtov! Jurttyń bári teatrǵa jınalyp jatqanda, sizdiń jaıbyraqat otyrǵanyńyzǵa jol bolsyn!..  Osy arada men qysyla -qymtyryla turyp, bılet alýǵa aqsham jetpeıtinin aıttym. Ol starshınaǵa: «Meniń esebimnen bıletterdiń birin Baıazıtovqa  berińiz»,- dep buıyrdy.   «Aıynda,  jylynda   bir keletin úlken óner ordasynyń konsertine komandıri qatardaǵy jaýyngerine bılet alyp berse, onyń artyqshylyǵy bola qoımas»,- dep osy jaıdyń eriksiz kýási bolyp turǵan meniń qarýlas dostarymdy kúlkige qaryq qyldy.

Qaqpa syrtynda polk komandıri bastaǵan komandırler bizdi sapqa turǵyzyp,  Otan aldynda azamattyq paryzyn ótep júrgen bizder sıaqty júzdegen,  myńdaǵan sovet jaýyngerlerin óskeleń  zaman talabyna saı bilimge, ónerge beıim, Otansúıgish  etip rýhanı qundylyqqa tárbıeleý komýnıstik partıanyń ákelik qamqorlyǵy ekenine toqtala kelip, jol boıy , qalada áskerı tártipti qatań saqtaý kerektigin qadap aıtty.

Bizdiń birinshi rota alda. Qalǵandary da qatar sandaryna sáıkes  belgili bir ara qashyqtyqty saqtap júrip kelemiz. Endi birazdan soń ózimiz kúnde qasynan ótip júretin qalanyń da qarasy kórinbek. Tek kenet qarsy jolyqqan ofıser sapty toqtatyp, oǵan áp-sátte jınala qalǵan basqa da rota komandırlerine áldenelerdi aıtyp jatty.

Álden soń  rota komandıriniń buıryǵymen keri sheginip,  azdan soń súrleý jolǵa shyqtyq. Bul jolmen kópten beri eshkim júrmegeni  birden baıqaldy. Shirip qulaǵan aǵashtar da alynbaǵan. Shóp ósip ketken, úsh tórt shaqyrym júrgennen soń bul óńirde  kezdese bermeıtin ashyq alańqaıǵa tap boldyq. Ár jerde saqtalyp qalǵan shala janǵan aǵashtardyń adyraıyp jer betine shyǵyp qalǵan tamyrlary munda órt bolǵanyn aıǵaqtaıtyndaı.  

Oıyma rota komandıriniń birde kóktem shyǵar tusta sap túzegen jaýyngerlerge qarata: «Endi birer kúnde qys boıy biz turyp jatqan aǵashtary kókpen talasqan ıt tumsyǵy batpaıtyn qalyń orman qardan arylyp kóktem de kelip jetedi. Aınala qulpyryp sala beredi. Kózge qýanysh, kóńilge shattyq syılaıtyn kóktem jazǵa ulasady. Mine osy shaq sizder men bizderden erekshe muqıattylyqty talap etedi. Ásirese orman ortasynda kele jatyp, temeki tartyp, onyń shoǵyn sóndirmeı tastaı salýdyń sońy órtke soqtyrýy múmkin. Al órt bola qalǵan jaǵdaıda bul aradan tiri shyǵý ekitalaı»,- degen sózi túsken. -Apyr-aý, sonda myna baıtaq alqapta órt bolǵanda jaýyngerler, qala turǵyndary... Oıymdy áldekimniń: «Ana kóldi qarańdar... Mynandaı ystyq kúnde bir súńgip shyqsa...» – degen daýsy bólgen. Tipti keıbireýler:

- Joldas komandır, biz sol konsertti qaıtemiz? Baramyn degender barsyn. Bizdi kól jaǵasyna...

Olardy komandırdiń: «Otstavıt!» -  degen qatqyl úni sabalaryna túsirdi.

- Sender,- dedi komandır álden soń,- kól jaǵasyndaǵy korabldi, odan árirekte turǵan shirkeýdi kórip tursyńdar... Adam qarasy kózderińe shalyna ma?  Joq,  aınadaı jarqyrap jatqan aıdyn kóldiń jaǵasy nege bos?  Kún kózinen qorǵanatyn qalqandar nege joq?  Jaǵajaıdyń qumy qaıda ketken? degen saýaldar mazalamaı ma? Biz ańtarylyp bir-birimizge qarastyq. Osy sátte ekinshi rotanyń qarasy kóringen. Sondyqtan da bolar komandır sózin kelte qaıyryp: «Bul arada jarylys bolyp, ondaǵan tipti júzdegen adamdardyń ómirin jalmaǵan. Tiri qalǵan myńdaǵan adamdardyń máńgilik qasiretine aınalǵan.  Atom jarylysy bolǵan»,- dedi baıaý ún qatyp.

Júrip kelemiz. Bizdiń kóńilimizde bul qalaı bolǵany? Atomdy kim jarǵan?  Munda atom qaıdan kelgen? - degen saýaldar kóldeneńdegen. Kóbimiz sát sanap, artymyzda qalyp bara jatqan kól jaqqa jaltaqtap qarap kele jatqanymyzdy baıqaǵan komandır:

- Sender  «Chelábınsk -40» degendi estip pe edińder?

-Estigenbiz. Ásirese karantınde bolǵanda serjanttar: « Tártipke kónbeseńder aldaǵy qyzmetterińdi  Chelábınsk -40-ta atqaratyn bolasyńdar!» - dep qorqytatyn. Aıtystaryna qaraǵanda, onda tap bolǵan adam az ýaqytta-aq shashy túsip, aq qan aýrýyna shaldyǵady. Urpaqsyz ótedi eken. 

-Radıasıa deı me?..

-Jetkilikti!- dedi komandır. - Habarlaryń bar eken. Sol «Chelábınsk-40» osy jer. Al apat qalaı bolǵanǵa kelsek,  ǵalymdardyń ba, joq álde qosalqy qyzmetshilerdiń  salǵyrttyǵynan bolǵanǵa uqsaıdy. Alǵashqyda apattan mert bolǵan adamdardy jerleýge daıyndyq, jaralylardy ornalastyrý áýre- sarsańyna berilgen jurt orman alaýlap jana bastaǵanda ǵana jarylys ushqyny tipti árige túskenin bir-aq baıqaǵan.

 Biraq kesh edi. Endi bárin qoıa turyp, barlyq kúsh órtti sóndirýge jumyldyrylǵan. Kópke deıin jergilikti jerdegi partıa, keńes organdary áskerı basshylyq: «Moskvany dúrliktirý retsiz, óz kúshimizben talqan-tabyry shyqqan zertteý ortalyǵyn birte-birte qalpyna keltiremiz»,- dep sheshken bolýy kerek.

Tek radıasıa alǵan   adamdar lek-legimen  jergilikti aýrýhanaǵa,  áskerı gospıtálderge aǵylyp kele bastady. Olardyń sandarynyń kúnnen-kúnge arta túsýi,  radıasıalyq fonnyń óte joǵary bolýy dárigerler men  mundaǵy ǵalymdardy,  jergilikti partıa keńes organdary men áskerı basshylyqtyń uıǵarymymen keshigip bolsyn  dabyl qaǵýǵa májbúr etken edi. Tek sheteldik saıasatkerlerdiń dabylynan, álem jurty aldyńdaǵy  Sovet eli syndy uly derjavanyń  abyroıyna nuqsan kelýine seskengen bolar.  Moskva   jarylys  bolǵandyǵy jaıly jarıa etýge tyıym saldy. Kúni keshe ǵana jabyq zona atalyp kelgen aımaqtyń arnaıy statýsyn alyp tastady. Sóıtip, bir-aq sátte jabyq qala, ashyq qalaǵa aınaldy.

Biraq bul tusta onyń aınala tóńiregindegi eldi mekenderge «ıisi» ábden-aq shyǵyp úlgergen. Munda kóship kelip qonystanýǵa talaptanýshylar joqtyń qasy edi. Al qala mańyndaǵy derevnálardyń turǵyndarynyń kópshiligi bul tusta ár túrli dertke ushyrap,  aýrýhanalardyń pasıentine aınalǵan. 

Mine,  sondyqtan da  mundaǵy jaǵdaıdan keń baıtaq keńes elin qulaǵdar etý joǵary basshylyqqa tıimsiz kóringen bolar.  Sol qupıa búginge deıin saqtalyp keledi. Bizdi keri burýdyń syry sol qupıada jatyr. Artıser áskerı jabyq aımaqta ornalasqan qalany kórýge tıisti emes. Kórse elge jaıady...

Aýrýlardyń barlyq jaǵdaıyn jasaýǵa tyrysty. Tek...  syrqattardyń kóbi  bul dertten aıyǵý múmkin emes ekendigin  basqa jerlerde tap mundaǵydaı azdap bolsyn mamandanǵan, tájirıbe jınaǵan dárigerlerdiń joq ekenin jaqsy biletin. Sondyqtan da taǵdyrdyń basqa salǵanyn osy jerde kútýge májbúr edi.  Áıteýir... Ómirden jastaı ozýshylar, dimkástigine baılanysty múgedek atanǵandar kóp edi. Óńirde turǵyndardyń arasynda ózine-ózi qol jumsaýshylar da az bolmaǵanǵa uqsaıdy. Bul jaılardy keıinirek  ózimizdiń bólimge jaqyn ornalasqan  jabyq qala turǵyndarynan tam-tumdap surastyryp bilgen edim.

Qalaǵa  enip kelemiz. Kóshe jym-jyrt, ersil-qarsyl sapyrylysyp jatqan jurt kózge shalynbaıdy. Osy múlgigen tynyshtyqty:  «Vot daet, golye jenshıny!»- degen áldekimniń daýsy  bólgen edi. Bárimiz álgi nusqaǵan jaqqa jalt qarastyq. Bes qabatty úıdiń balkondarynda  turǵan tyr jalańash áıelderdi kórgende, ózgelerdi bilmeımin óz basym  qatty sasyp qalǵan edim. Saptaǵylar ý da shý, tipti keıbiri saptan shyǵyp,  áıelderge qaraı júgire  berip, tek komandırdiń: «Otstavıt!»- degen qaharly ámirinen keıin irkilgen.

Osy sát tyr-jalańash aryqtyqtan adyraıǵan súıekteri terilerine ilinip turǵanyna qaramastan birin-biri súıemeldep, súıretilip balkondarǵa shyqqan beısharalar án sala bastady. Olardyń ánderi ánnen góri kimniń bolsyn jan dúnıesin kúızeltip kúńirenter zarǵa toly edi. Álden soń án sózderi paqyrlardyń egile jylaǵan ashshy aıǵaılarymen astasyp kete barǵan. Lek-legimen mádenıet saraıy alańyna kelip jetken rota komandırleri saraıdyń esigin ashtyra almaı álek edi.

Bir ǵajaby, áıelderdiń ánderinde sovettik qoǵamnyń kereǵarlyǵyna , ózderiniń aýyr taǵdyrlaryn shaǵyný, qorǵaý, balaǵattaýdan ada edi. Esesine áıeldiń erkekke, erkektiń áıelge anaıy mahabbaty, turpaıy  súıispenshiligi nebir qısynsyz qyrynan sýrettelip, adam músheleriniń attary óz ataýlarymen atalyp, ózin adam retinde syılaıtyn jannyń qulaǵyna túrpideı tıetin dúnıeler bolatyn.

Bul tusta polk komandıri de kelip jetken edi. Tek sonyń aralasýymen ǵana mádenıet saraıynyń esigi ashyldy. «Birinshi rota !» -degen tusta biz esikke jaqyndaı berdik. Mine, osy sát qaıdan shyqqany belgisiz mılısıa formasyndaǵy birneshe  serjant qyzdar ornalasqan jańaǵy jataqhanaǵa qaraı qustaı ushyp kele jatqanyn kózim shaldy. Bizdi ishke tizim boıynsha bir-birlep kirgize bastady. Sońǵy bop kirgen rota jigitteriniń kóbiniń óńi qashyp, meılinshe abyrjýly edi.      

Solardyń biri maǵan: «Jańaǵy án mılısıonerlerdiń qolynan maıyp bolǵanyn kim bilsin?! Mılısıonerler olardy balkonnan ishke jelkelep kirgizdi»,- dep sybyrlady. Konsert ýaqytyly bastala qoımady. Ártisterdi jataqhanadaǵy ý-shý basylǵansha qala shetinde ustaǵany sońynan belgili boldy.  Jolda kelemiz. Kóńil kúı astan-kesten.  Tańerteń sapqa turyp jatqanda kezekshiniń: «Rádovoı Baıazıtov, komandırý roty!»-degen pármeni estildi. Esikten kire bergen maǵan:

- Siz búgin óndiris alańyna barmaısyz. Saǵat onda erekshe bólimge barýyńyz kerek, - dedi.

-Qup bolady!

- Siz sál-pál qyzbalaýsyz. Baıqańyz!- dedi. -Kúıip ketip júrmeńiz! Saǵat onǵa bir mınýt qalǵan tusta erekshe bólimniń esigin asha berip edim:

-Kirińiz,- dedi áldekim. Shaǵyn bólmeniń tórinde otyrǵan podpolkovnık kózime tústi. Qolymdy kúnqaǵaryma jaqyndatyp:

-Tovarısh... - deı berip em.

-Otyr!-  dedi ol qatqyl únmen aldyndaǵy oryndyqty nusqap. Sol sát  onyń  maǵan kóziniń astymen tunjyraı, ár qımylymdy jiti baqylap otyrǵanyn ańǵardym. Uzaq ýaqyt til qatpaýy meniń mysymdy basa bastaǵanyn ańǵarǵan men únsizdikti úzý qajet ekenin ishteı uǵyndym.

- Men sizdi tyńdap turmyn.

- Sol sát ol ushyp kókke, ushyp jerge tústi.

- Sen, sen... Ne dediń? - dep tutyǵa aıǵaılady. -Bul meni tyńdap otyr. Sen ózińdi kimmin dep  oılaısyń, á?   Jaýap ber káne! - dedi tútigip.

-  Men be? M-men qatardaǵy jaýyngermin.

- Solaı de,  munyń umytpaǵanyńa da rahmet!- dedi ol. - Onda áńgimemizdi bastaıyq. Solaı dese de ol taǵy da áldebir oıǵa berilip ketkendeı edi.  Álden soń:

- Sen keshe tiri ólikterdiń konsertin kórdiń be?

-Túsinbedim sizdiń tiri ólikterińiz...

- Árıne, lenıngradtyq ártister emes,  áńgime tyr- jalańash án salyp, bı bılegen ózimizdiń provokator bıkeshter týraly.

- Kórdim, tek men olardy provokator deı almas edim.

- Qyzyq eken. Men búgin saǵat jetiden sol  końsertti kórgen birtalaı adamdarmen sóılestim. Olardyń arasynda ózge oqý oryndaryn bylaı qoıǵanda, akademıa bitirgenderi bar. Olar bir aýyzdan  ánshilerdi: « Aranda-týshylar,  Sovettik ómir shyndyǵyna jala jabýshylar!»- dep qatań jazalaýdy talap etti. Al siz... Aıta berińiz.

-Óıtkeni olar ánderinde sovet, partıa degendi aýyzdaryna da alǵan emes. Eńselerin ezgen qasiretke berilmeı, sońǵy ret bolsyn taǵdyrlaryna kúle qaraǵandaryn ashshy ájýamen múmkindikterinshe ózgelerge áıgileý ǵana. Bir ǵajaby, ol meniń sózimdi bólmeı tyńdap otyrdy. Álden soń:

- Sen aqynsyń ǵoı!- dedi jymıyp. Onyń osy jymıysynda qoshemmeten góri yzaǵa toly kermek kekesin basym sıaqty kórindi.

-Al aqyndar adamdardyń qany túgil kóz jasynyń tógilgenin qalamaıdy. Solaı emes pe?

-Solaıy solaı da shyǵar,- dep oıladym men. Tek munyń maǵan qanshalyqty qatysy bar. Tipti bar bolǵany gazet betinde eki-úsh óleńi basylǵan meni aqyn deý aqylǵa qonbaıtynyn bylaı qoıǵanda kúlkili emes pe? Al bul aıtqandaı ana paqyrlarǵa ara túsip otyrsam, ol bar bolǵany esim kirgen tustan áke- sheshemniń, aýyldastarymnyń «obal –saýap» atty uǵymdardy qulaǵyna talmaı quıýynyń nátıjesi bolar.

-Tek saǵan munda kórgenderińdi umytýǵa týra keledi!- degen onyń úni oıymdy bólgen. Jarıalatpaq túgil qaǵazǵa túsirseń, áldekimderge áńgimeleseń, túp-tuqıanyńmen qurısyń. Myna qaǵazǵa qolyńdy qoı!- dedi ol qatqyl únmen. Sol sát ishimniń ýdaı ashyǵany sonshalyq – bul shekteýdiń neshe jylǵa sozylatynyn uqpaı da qaldym.

Keıinirek sol jaı esime oralǵanda: « Sovet úkimeti máńgilik qoı, demek shekteý de máńgilik, oǵan bas qatyratyn ne bar?!»- dep oılaıtynmyn.     

1989 jyly 25 aqpanda KSRO Joǵarǵy keńesine depýtattyqqa kandıdat qazaqtyń asa kórnekti aqyny Oljas Súleımenov Qazaqstan telearnasynan Semeı synaq polıgonynyń buǵan deıin tumshalanyp kelgen ashshy shyndyǵyn aıdaı álemge pash etti. İle «Nevada-Semeı» qozǵalysy quryldy. Ony álem moıyndady.

... Aqyry, 25763 «Chelábınsk- 40»  áskerı bólimsheniń basty paraǵyna da qol jetti-aý. 1957 jyly  29 qyrkúıeginde radıoaktıv qaldyǵy saqtalǵan ydystyń birinde   salqyndatý júıesiniń buzylýynan jarylys bolǵan.

Jarylys tot baspaıtyn quryshtan jasalyp, 8,2 m  tereńdiktegi beton kanonda saqtalǵan ydysty talqandap, kanondy japqan 25 m beton plıtany julyp, radıoaktıvti zattekti 1-2 km bıiktikke kóterdi. Suıyq jáne qatty aerozoldan turatyn radıoaktıvti bultty qurady.  20  mıllıonǵa tarta radıo aktıvtik zararly zattek aýaǵa tarady.

Chelábınsk, Sverdlovsk  jáne Túmen oblystary radıasıalyq lastaný aımaǵynda qaldy. Al bul oblystarda 272 myń adam, 217 eldi mekende  turyp jatqan. Jel baǵyty selolyq jerlerge qaraı bolǵandyqtan, 23 selolyq eldi meken jer betinen joıylyp ketti. Mal basyn qyryp, kıim- keshekti órtep, qıraǵan qurylystar jerge kómildi. On myńdaǵan adamdar bir saǵattyń ishinde qolda bar jıǵan- tergeninen aırylyp, qulazyǵan dalada qala berdi.

Ekologıalyq bosqynǵa aınaldy. Osydan 29 jyl ótkende «Chernobyl» apat aımaǵynda da osyndaı jaǵdaı qalyptasty. Kóptegen ǵalymdar «Maıakta» ıadrolyq jarylys boldy dep esepteıdi. 50 jyl ótse de apattyń tehnıkalyq jáne hımıalyq esebi shyǵarylǵan joq. 7-13 jastaǵy balalar radıoaktıvti egindi kómýge  jumyldyrǵan. «Maıak» kombınaty apatty joıý úshin tipti ekiqabat áıelderdi de paıdalandy.

Chelábınsk oblysynda atomshylardyń qalasynda apattan soń ólim-jitim kóbeıdi. Adamdar týra jumys basynda óldi, kemtar balalar ómirge keldi, tutastaı januıalar kóz jumdy. Endi sol apatty kózimen kórgenderdiń jazbalaryna nazar aýdaralyq,  F. Baıramovanyń «Iadernyı arhıpelag,  qazan 205»   kitabynan: Gúlnar Ismagýlova, tatar, Qarabelka selosy. «Men 9 jasta edim, mektepte oqıtynmyn. Birde bizdi jıyp alyp: «Egin jınaısyńdar!»- dedi. Tek bizge egin jınatýdyń ornyna ony kómdirgenderi bir túrli túsiniksiz edi.

Aınala tóńiregimizde bizderdiń qashyp ketpeýimizdi baqylap mılısıonerler turdy. Keıin bizdiń synyptaǵy oqýshylardyń kópshiligi qaterli isikten qaza tapty.

Tiri qalǵandary daýasyz syrqatqa shaldyqty, áıelder bedeýge shaldyqty»,- dese,  P. Ýsatyı: « Chelábınsk- 40» jabyq aımaǵynda áskerı qyzmet atqardym. Áskerge birge alynǵan jerlesim úshinshi aýysymda aýyryp qaldy. Qyzmetten kelgen soń, ol jan tapsyrdy. Júk tasyǵan vagondarda saǵattar boıy murnymyzdan qan ketkenge deıin posta turatyn edik. Obektilerde 2 metrlik qorǵasyn qabyrǵalardyń syrtynda turdyq.

Tipti ol da qorǵan bola almady. Áskerden qaıtarda áskerı  qupıany saqtaý jóninde  bizge qol qoıdyrtyp aldy. Barlyq áskerge shaqyrylǵandardan biz úsheýmiz qaldyq. Barlyǵymyz da múgedekpiz». Rızvan Hattaýlın, Zemfıra Abdýllına biri – mektep oqýshysy, ekinshisi – kolhoz jumysshysy. Ekeýi de radıasıamen ýlanǵan egis alqabynda jumys istegen. Biri kózinen aırylsa, ekinshisi qaterli isikke shaldyqqan.

Respýblıka Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda: «...Ótken XX ǵasyr halqymyz úshin qasiretke toly, zobalań da  zulmat ǵasyr boldy...»- dep atap kórsetti. Ózgesin bylaı qoıǵanda, 1949 jyly 29 tamyzda, tańǵy saǵat jetide Semeı synaq alańyndaǵy alǵashqy  jarylys. 1957 jyldyń 25 qyrkúıeginde Chelábınsk oblysynyń «Maıak» kombınatynda bolǵan iri radıasıalyq apat, Chernoblde ıadrolyq energetıkalyq reaktor apaty ózderin Sovet Odaǵynyń azamattary dep biletin qanshama júzdegen, myńdaǵan, jazyqsyz adamdardy «atom» atty tozaq otyna qaqtady deseńshi.

Semeı polıgonyn bylaı qoıǵanda,  «Chelábınsk -40»,  «Chernobyl» apatynda qanshama qazaqstandyqtar qyrshynynan qıyldy deseńshi. 1991 jyldyń 29 tamyzynda Táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń «Semeı Synaq alańyn jabý týraly» jarlyqqa qol qoıýy BUU-nyń sheshimi boıynsha bul kún «Iadrolyq qarýdy synaýǵa qarsy kúres kúni» bolyp jarıalanýy aıymyzdy ońynan týdyrǵan, máńgilik elmen birge jasaıtyn, qasıetti, qasterli kún bolyp qala bermek.           

                Súleımen Baıazıtov                            

 

---