InfoHub Logo

hıkaıat

Orys tilinen aýdarǵan Farıza Ońǵarsynova

Eskertý

Osy áńgimeniń sebebin túsinýge tyrysqan adamdar sotqa tartylady; bul áńgimeden moral izdegender aıdalady; sújet tabýǵa tyrysqandar atylady.

Avtordyń buıryǵy boıynsha.

General-gýbernator.

Artılerıa basqarmasynyń bastyǵy.

TÚSİNİKTEME

Bul kitapta birneshe dıalekt paıdalanylǵan, atap aıtqanda: Mıssýrı shtatyndaǵy negrlerdiń dıalektisi, eń túkpirde jatqan Mark-Kaýntı dıalektisiniń naǵyz kóne túri, sondaı-aq osy sońǵy topqa qaraıtyn dıalektiniń jeńildeý tórt túri. Jergilikti tilderdiń túrleri jaı alynǵan joq, kerisinshe, óte tańdalyp, meniń bul sózdermen tanystyǵym arqyly basshylyǵymmen paıdalanyldy.

Meniń bul túsiniktemeni berip otyrǵan sebebim, olar bolmasa kóptegen oqyrmandar meniń keıipkerlerim bir-biriniń sózine elikteıdi jáne uqsata almaǵan dep oılar edi.

Avtor.

MOISEI QAMYS ARASYNDA

Eger siz Tom Soıerdiń basynan keshkenderi atty kitapty oqymaǵan bolsańyz, men týraly eshteńe de bilmeısiz, biraq bul eshteńe emes. Ol kitapty Mark Tven degen myrza jazǵan jáne ótirikti onsha kóp qospaǵan. Birdeńelerdi oıdan shyǵarypty, árıne; al jalpy alǵanda, ótirigi onsha kóp emes. Bul eshteńe emes, men Pollı apaı men jesir áıelden ózge ótirik aıtpaıtyn adamdy ómirimde kórmeppin, álgi ekeýine Merıdi qosýǵa bolady. Pollı apaı týraly — ol Tom Soıerdiń tátesi — Merı men jesir áıel Dýglas týraly sol kitapta aıtylǵan jáne kóbisi shyndyq, tek ár jerinde ǵana ótirik qosyp jibergen — men bul týraly álginde aıttym.

Kitap bylaı aıaqtalady: biz Tom ekeýmiz tonaýshylardyń úńgirge kómgen aqshasyn taýyp aldyq, baıydyq. Árqaısymyz alty myń dollardan aldyq — bári altynmen. Aqshanyń kóptigi sonsha — qaraýdyń ózi qorqynyshty! Biraq Techer sot aqshany alyp bankke saldy, biz qudaıdyń qutty kúni bir dollardan paıda kóretin boldyq jáne jyl boıy solaı-mundaı qyrýar aqshany kim jumsap joıatynyn bilmeımin. Jesir áıel Dýglas meni bala qylyp aldy jáne tárbıeleımin dep ýáde berdi; tek onyń úıinde men nashar turdym: ol túrli sharttarymen, ádep-tártibimen esimdi shyǵardy, tipti shydaý múmkin bolmady. Aqyrynda men qashtym da kettim, ózimniń jalba-julba kıimimdi qaıta kıdim, qanttan bosaǵan baıaǵy bóshkeniń ishine qaıta kirip, erkindigime qýanyp otyrmyn. Alaıda Tom Soıer meni izdep taýyp aldy, tonaýshylardyń tobyn quryp jatqanyn aıtty. Eger men jesir áıeldiń úıine oralsam, meni de qabyldaıdy. Men oraldym.

Jesir áıel maǵan jylap, adasqan qozy dep jáne basqa sózderdi aıtyp qarsy aldy; árıne, onyń oıynda meni renjiteıin degen eshteńe joq. Ol taǵy da maǵan ylǵı jańa kıim kıgizdi, sodan men kúni boıy tulaboıymdy shyrmaǵandaı sezinip, terlep júrdim. Taǵy da bári burynǵysha boldy. Keshki asqa jesir áıel qońyraýyn shyldyratty, oǵan keshigýge bolmaıdy — ýaqytynda kelý kerek. Al ústel basyna otyrǵan boıda birden tamaq jeýge taǵy bolmaıdy. Jesir áıel basyn eńkeıtip birdeńelerdi aıtyp bolǵansha otyrasyń, al tamaq jaman emes; bir nárse ǵana jaman — ár taǵam bólek-bólek pisiriledi. Mújilgen birdeńeler! Olardy jaqsylap aralastyrsań, shyryndary bir-birine sińip táttirek bolady.

Jesir áıel men kelgen alǵashqy kúni-aq keshki astan soń qap-qalyń bir kitapty alyp, Moıseı degenniń qamys arasyndaǵy ómiri týraly oqı bastady, al qyzyqqannan meniń esim shyǵa jazdady — nemen aıaqtalatynyn bilgim keldi; kenet jesir áıel Moıseı degen atam zamanda ólip qalǵan dedi, endi maǵan qyzyq bolmaı qaldy-ólgenderge túkirgim de kelmeıdi.

Sodan keıin temeki tartqym keldi, men jesir áıelden ruqsat suradym. Biraq ol ruqsat bermedi: bul ońbaǵan ádet, maǵan odan qutylý kerek dedi. Osyndaı da adamdar bolady eken! Ózderi bilmeıtin nársege jarmasa ketedi. Myna jesir áıel de solaı: Moıseı degen bireýdi aýzynan tastamaıdy, ol tym qurysa týysqany bolsa eken — jo-oq! Kimge kerek sol Moıseı, ózi baıaǵyda ólip qalǵan bolsa. Maǵan ursady temeki tartqanym úshin, al ózi temekini ıiskeıdi — eshteńe emes, oǵan bolady. Onyń apasy Ýotson — kózildirikti qatyp-semgen kári qyz — dál sol kezde jesir áıeldiń úıine kóship keldi jáne birden álippeni alyp maǵan jarmasa ketti. Bir saǵat boıy ol meni áýreledi, biraq jesir áıel meniń tynyshtyǵymdy buzba dedi. Meniń ózim de odan ári tózbegen bolar edim. Sodan keıin bir saǵattaı ishim pysyp, oryndyqta aınalyp otyrdym. Al Ýotson hanym: "Aıaǵyńdy oryndyqqa qoıma, Geklberrı!", "Syqyrlatpa, Geklberrı, durys otyr!", "Esineme jáne kerilme, Geklberrı, ózińdi durys usta!" — dep qaqyldaýyn qoımaıdy. Odan soń tozaq týraly áńgime soqty, men sonda soǵan barar edim dedim. Ol kúıip-pisip ashýlandy, al men jaman birdeńe oılaǵan emespin, esil-dertim qaıda bolsa da qashyp ketkim keldi, olardyń janynda sondaı zeriktim. Ýotson hanym bul meniń tarapymnan óte jaman qylyq, ol ózi jumaqqa barý úshin kúnáli bolǵysy kelmeıtinin aıtyp qoımaıdy. Al men bolsam, onyń barǵan jerine barǵym joq jáne baram dep oǵan uqsap talpynbaımyn da. Biraq bul oıymdy aıtpadym — báribir bos áýreshilik, ylǵı bir kóńilsiz oqıǵalar.

Sol jerde ol jumaq jaıly áńgime bastady — áıda ketti deısiń. Ol jerde eshteńe isteýdiń qajeti joq — qolyńa arfany alyp kúni boıy ándetip qydyr da júr jáne ǵasyr aıaqtalǵansha. Maǵan bul onsha unaǵan joq. Biraq bul oıymdy taǵy da jasyryp qaldym.

"Ol qalaı oılaıdy, Tom Soıer jumaqqa bara ala ma?" "Joq, ol qandaı túrge ense de bara almaıdy!" — dedi. Men qatty qýandym, sebebi birge bolǵym keledi.

Ýotson hanym maǵan tynym bermedi, aqyrynda meni ábden jalyqtyrdy, tipti zerigip kettim. Keshikpeı bólmege negrlerdi shaqyrdy, bári namaz oqı bastady, bolǵasyn uıqyǵa ketti. Men maıshamnyń qalǵanyn alyp joǵary — ózime kóterildim de, shamdy ústelge qoıyp, terezeniń aldyna baryp otyrdym, kóńildi bir jaılar týraly oılanyp kórip em, eshteńe shyqpady: kúńgirt oı, ólerdeı kóńilsiz kúı. Juldyzdar jarqyrap, ormanda japyraqtar muńaıyp sybdyrlady; alys bir jaqtardan úkiniń ýhilegeni estiledi. Iaǵnı bireý óldi; ıt ulyp, eshkiemer aıqaılady, bul — jaqynda bolatyn bireýdiń óliminiń belgisi. Al jel birdeńe dep sybyrlaıdy, sonda arqamnan qumyrsqa jorǵalap ótkendeı boldy.

Sosyn ormanda bireýdiń yńqyldaǵany estildi, kádimgi elestiń birnárse aıtqysy kelip, túsindire almaǵasyn molada tynysh jata almaǵandaǵy dybysy sekildi: sondyqtan túni boıy jer betin kezip, saǵynyshtan sandalady. Men qorqyp kettim, bireý qasymda bolsa dep kúrsindim. Tóbeden bir qońyz ıyǵyma tústi. Men ony qaǵyp qalyp em shamǵa tústi, men esimdi jıyp úlgergenshe, jıyrylyp qaldy! Munyń jaqsylyqqa emes ekenin biletin edim, janym bashpaıyma barǵandaı ábden zárem ushty. Men ushyp tura kelip, úsh ret ókshemmen aınaldym da, úsh ret shoqyndym. Sosyn kishkene jip alyp shashymnyń bir bóligin býdym — bul shaıtandardy qýý úshin — sonda da tynyshtalmadym. Bul yrym mynandaı jaǵdaıda qoldanylady: mysaly, taýyp alǵan taǵany esiktiń mańdaıshasyna qaqpastan buryn joǵaltyp alsa; biraq men qońyzdy óltirseń, barlyq pále-jaladan qutylasyń degendi estigen emespin.

Tulaboıym qaltyrap ketti. Men otyryp trýbkamdy aldym; úıde tym-tyrys, tabyttyń ishindeı tynyshtyq, ıaǵnı jesir áıel bilmeıdi. Kóp ýaqyt ótti; alysta qaladaǵy saǵat "bým-bým!" dep on ekini soqty, odan keıin taǵy tynyshtyq bastaldy. Keshikpeı qarańǵy aǵashtardyń arasynda butaq syndy — birdeńe qozǵaldy. Men qozǵalmaı otyryp tyń tyńdadym. Kenet bireýdiń "Má-ý! Má-ý" degeni estildi. Mine, keremet! Men de dybysymdy áreń shyǵaryp, "Máý! Máý!" dedim, sosyn maıshamdy sóndirip, terezeden qoranyń tóbesine shyqtym. Ol jerden jerge tústim de, aǵashtardyń astyna jasyryndym. Qarasam, aldymda Tom Soıer meni kútip tur!

Ekinshi taraý

BİZDİŃ TOPTYŃ QORQYNYSHTY ANTY

Biz aıaǵymyzdyń ushymen basyp butalar basymyzǵa tımeý úshin aǵashtardyń arasyndaǵy jalǵyz aıaq jolmen baqtyń sońǵy jaǵyna qaraı júrdik. Ac úıdiń janynan óte bere men tamyrǵa súrinip, shý shyǵardym. Biz tizemizge súıenip otyra qaldyq ta, ún shyǵarmadyq. Ýotson hanymnyń dáý negri as úıdiń esiginiń aldynda otyr — esimi Djım — biz ony aıqyn kórip otyrmyz, óıtkeni onyń arqa jaǵynda maısham janyp tur. Ol atyp turyp, moınyn sozyp, bir mınýttaı tyń tyńdady, sosyn:

— Kim bar munda? — dedi.

Ol taǵy tyńdap, aıaǵynyń ushymen basyp, ekeýmizdiń ortamyzǵa toqtady: saýsaǵymyz tıetin jerde tur. Shamasy biraz ýaqyt ótken bolý kerek jáne eshteńe estilmeıdi, al biz bolsaq, bir-birimizge tıip keterdeı jerdemiz. Kenet meniń sıraǵym qyshyp qoıa bergeni, al qasýǵa qorqyp baram; sosyn qulaǵym qyshydy, odan jaýyrynymnyń ortasy.

Eger qasymasam, ólip ketetin sıaqtymyn. Men muny keıin birneshe ret baıqadym; eger sen bir úıde qonaqta otyrsań nemese bireýdi jerleýge qatysyp tursań, bolmasa uıqyń kelip barady, al uıyqtaý múmkin emes — jalpy qasynýǵa bolmaıtyn kezde mindetti túrde seniń barlyq jerin qyshıdy.

Djım aıtty:

— Tyńdańyz, bul kim ózi? Qaıdasyz? Men bárin estidim ǵoı, ne degen toqshylyq? Jaraıdy, men ne isteýdi bilemin: otyramyn da, taǵy bir dybysty estigenshe qozǵalmaımyn.

Ol jáne naǵyz Tom ekeýmizdiń ortamyzǵa otyra ketip, aıaǵyn sozyp edi, meniń aıaǵyma tıýge tıtteı qaldy. Meniń murnym qyshyp ketti. Qyshyǵany sondaı kózimnen jas sorǵalady, al murnymdy qasýǵa qoryqtym. Odan murnymnyń ishi qyshysyn. Ornymda qalaı otyrarǵa bilmedim. Osylaı alty ne jeti mınýt janym shyǵa jazdady, al ózime osy ýaqyt tym uzaq kórindi. Budan soń denemniń on eki jeri birden qyshydy. Endi shydaýym múmkin emes dep sheshtim, biraq tózýge týra keldi: shydap kóreıin dedim. Dál sol sátte Djım demalysy jıilep, sosyn qoryldap qoıa berdi, sonda meniń qyshyǵan jerlerimniń bári qoıa qoıdy. Tom ernin shúıirip maǵan belgi berdi, ekeýmiz tońqańdap ári qaraı kettik. Biz on shaqty qadam uzaǵan kezde Tom maǵan sybyrlap, Djımdi aǵashqa baılap ketkisi keletinin aıtty. "Joq, — dedim men, — ol oıanyp ketedi de dalany basyna kóteredi, sosyn meniń úıde joq ekenimdi bilip qoıady", Tom óziniń maıshamdary az ekenin jáne as úıge kirip, kóbirek maısham alýy kerektigin aıtty. Men ony toqtatyp, Djım oıanyp ketse, as úıge kirýi múmkin dedim. Biraq Tom táýekelge bel býǵysy keldi; biz ishke kirip úsh maısham aldyq jáne Tom bes sent aqysyn ústeldiń ústine qaldyryp ketti. Sosyn biz shyqtyq; men osy jerden ketýge asyq boldym, al Tom bolsa tońqańdap baryp Djımge bir oıyn kórsetkisi keldi. Men ony kúttim, uzaq kútken sekildimin — aınalanyń bári qańyraǵan únsizdik.

Tom kelgen boıda biz baqty aınalyp júgirdik te, úıdiń ekinshi jaǵyndaǵy taýdyń basyna tez shyqtyq. Tom Djımniń basyndaǵy qalpaǵyn alyp, onyń tóbesinde turǵan butaǵa ilip ketkenin, Djım azdap qozǵalǵanmen oıanbaǵanyn aıtty. Erteńine Djım jeztyrnaqtar onyń basyn aınaldyryp uıyqtatyp, sosyn ony at qylyp búkil shtatty aınalǵandaryn, bolǵannan keıin ony qaıtadan aǵashtyń túbine otyrǵyzyp, qalpaǵyn bul kimniń sharýasy ekenin bilsin dep butaǵa ilip ketipti dep soqty. Endi bir joly Djım olar buǵan minip Jańa Orleanǵa deıin bardy dep áńgime aıtty; odan keıin mundaı sapar alystaı berdi, aıaǵynda jeztyrnaqtar búkil dúnıejúzin aralap qaıtqandaryn, muny ólgenshe ábden azaptap, arqasy jaýyr bolǵanyn aıtty. Djım osydan keıin tipti maqtanyp, basqa negrlerdiń tóbesinen qaraıtyndy shyǵardy. Negrler birneshe mıl jerden kelip, Djımniń áńgimesin tyńdaıtyn boldy, bizdiń jaqta birde-bir negr Djımdeı sabyrǵa ıe bolǵan emes.

Djımdi kezdestirgen kezde negrler ǵajaıyp bir nárseni kórgendeı tańdanatyn. Qarańǵy túse negrler as úıge ottyń mańyna jınalady da, jeztyrnaqtar jaıly áńgimelesedi; olar jaıly bireýi aıta bastasa, Djım aralasyp: "Sen jeztyrnaqtar jaıly ne bilesiń!" degende, álgi negr ún shyǵarmaı otyra qalady. Bes tıyndyq mánetti jipke ilip, Djım ylǵı moınyna baılap júredi; bul tumardy oǵan shaıtannyń ózi syılaǵan, munymen barlyq aýrýdy emdeýge bolady jáne kerek bolǵanda jeztyrnaqtardy shaqyrýǵa bolady, mysaly, monetke kúbirlep aıtsa boldy; alaıda Djım monetke sybyrlap birdeme aıtamyn degen emes. Negrler jan-jaqtan álgi monetke bir qaraý úshin kelip, Djımge qoldarynda baryn beretin; biraq olar mánetti ólip ketse de ustamaıdy, sebebi ony shaıtan qolymen ustaǵan. Qyzmetshi retinde Djım tipti nashar — shaıtandy kórdim, jeztyrnaqtardy arqama mingizip dúnıeni kezdim dep qur maqtanatyn boldy.

Al endi Tom ekeýmiz qulama jarǵa jaqyndaǵasyn tómenge — qalaǵa qarap edik, onda úsheý me bolmasa tórteý me ot kórindi — syrqat adamdary bar úıler bolar; bizdiń tóbemizde juldyzdar jyltyldap tur, al qaladan tómenirekte eni tutas mıldeı ózen saltanatpen baıaý aǵyp jatyr. Taýdan tómen tústik, Djo Garper men Ben Rodjersti jáne taǵy eki-úsh balany taptyq; olar eski teri zaýytynda jasyrynyp otyr eken. Biz qaıyqty sheship, ózenniń tómengi jaǵyna qaraı júzdik, úlken qulamanyń mańyna kelgesin jaǵaǵa shyqtyq.

Biz butalarǵa taıanǵanda, Tom Soıer bizge qupıany eshkimge aıtpaımyz dep ant bergizdi, sosyn úńgirge baratyn joldy kórsetti — butalardyń qalyń ósken jeri. Biz maıshamdardy jaǵyp, eńbektep úńgirge bettedik. Shamamen eki júz qadamdaı eńbektegende, aldymyzda úńgir jatty. Tom jerdi túrtkilep júrdi de bir qabyrǵanyń astyna súńgip ketti — ol jerde júretin jol bar dep siz eshqashan oılamaısyz. Sol tar tesikten ótkende bólme sıaqty, ózi ylǵaldy ári salqyn úńgirge kelip toqtadyq.

Tom:

— Biz tonaýshylardyń shaıqasyn jınaımyz, ony "Tom Soıerdiń shaıqasy" dep ataımyz. Al bizben birge tonaýǵa bel sheshken adam ant beredi jáne óziniń qanymen qol qoıýy kerek, — dedi.

Bári kelisti. Tom anttyń sózi jazylǵan paraq qaǵaz alyp, oqyp berdi. Ol ant barlyq balalardy shaıka úshin bir kisideı tatý bolýǵa, onyń qupıalaryn eshkimge ashpaýǵa shaqyrady; al eger bireý bizdiń shaıkanyń balasyn renjitse, renjitken adamdy, onyń týǵandaryn óltirý kimge júktelse, sol adamǵa qashan bárin óltirip, olardyń keýdesine bizdiń shaıkanyń belgisi — kresi oıyp salmaı turyp, uıyqtaýǵa, tipti tamaq ishýge de bolmaıdy. Tek shaıkanyń músheleri ǵana ol belgini qoıa alady; eger basqa bireý qoısa, shaıka ony sotqa beredi; eger ol taǵy belgi qoısa, ony óltiredi. Eger shaıka músheleriniń bireýi bizdiń qupıamyzdy jarıa etse, onda ony baýyzdaıdy, sodan soń denesin órtep, kúlin jelge ushyryp jiberedi, onyń atyn tizimnen qanmen syzyp tastaıdy, sodan keıin ony eske almaıdy, qarǵys aıtyp, ony máńgi umytady.

Bári ant tamasha jazylǵan dep baǵa beristi, sosyn óziń oıladyń ba, basqa bireý me dep Tomnan surady. Keıbir jerine ózi birdeńeler qosyp, basqasyn teńiz qaraqshylary men tonaýshylar jaıly jazylǵan kitaptardan alǵan bolyp shyqty — kez kelgen shaıkanyń osyndaı anty bolady.

Keıbireýler qupıany aıtyp qoıǵan balanyń týǵandaryn óltirgen jaqsy bolar edi dep oılady. Tom bul oıdy durys dep qaryndashpen jazyp qoıdy.

Sol jerde:

— Al Gek Fınde eshqandaı týǵan-týysqan joq; ony ne isteımiz? — dedi Ben Rodjers.

— Nesi bar, onyń ákesi tiri ǵoı, — dedi Tom Soıer.

— Iá, ákesi tiri, biraq ony qaıdan izdep tabasyń?

Ol teri ıleıtin zaýytta shoshqalardyń arasynda jatatyn edi, ylǵı mas, biraq bir jyldan asyp ketti onyń bizdiń jaqta kórinbegenine.

Olar ózara keńesip, tipti meni syzyp tastaýǵa shaq qaldy, óıtkeni árbir balanyń týǵandary, tym bolmasa óltirýge bolatyn bireýi bolý kerek, áıtpese basqalar renjıdi desedi. Eshkim eshteńe oılap taba almaı tuıyqqa tirelip únsiz qaldy. Men áýeli jylap jibere jazdadym, sosyn esime túse ketti: Ýotson hanymdy usyndym, meıli óltirgileri kelse, sony óltirsin. Bári kelisti.

— Nesi bar, ol áıel jaraıdy. Endi bári durys boldy. Gekti qabyldaýǵa bolady.

Sol jerde túıreýishpen saýsaqtaryn tese bastady jáne qanmen qoldaryn qoıdy jáne men de ózimniń belgisymaǵymdy qaǵazǵa túsirdim.

— Al bul shaıka nemen aınalysatyn boldy? — dep surady Ben Rodjers.

— Eshteńemen, tek tonaýmen, óltirýmen.

— Biz sonda neni tonaımyz? Úılerdi me, bolmasa maldy, álde...

— Bos sóz! Maldy aıdap ketý nemese sol sekildi áreketter, tonaý emes, ol — urlyq, — deıdi Tom Soıer. — Biz ury emespiz. Urlyqta kisi qyzyǵatyn eshteńe joq. Biz tonaýshylarmyz. Maska kıemiz, úlken joldardyń boıyndaǵy páýeskelerdi, kúımelerdi toqtatyp, adamdardy óltiremiz, saǵattary men aqshalaryn alamyz.

— Mindetti túrde óltirý kerek pe?

— Endi qalaı dep ediń?! Eń keremeti sol. Keıbir bedeldiler basqasha oılaıdy, biraq eń bastysy kisi óltirý bolyp esepteledi, al biz bireýlerin tirileı osy úńgirge ákelip, olardy satyp alǵansha osynda ustaımyz.

— Satyp alý degen ne?

— Bilmeımin. Solaı aıtylady ádette. Men bul týraly kitaptardan oqydym, árıne, bizge solaı jasaýǵa týra keledi.

— Eger onyń ne ekenin bilmesek, qalaı jasaımyz?

— Birdeńe etip jasaýǵa týra keledi. Barlyq kitaptarda solaı jazylǵan dep aıtyldy ǵoı saǵan, nemene, sańyraýsyń ba? Álde sen kitaptaǵy jazylǵannan basqa, ózińshe birdeńe istegiń kele me? Biz ábden shatassyn deısiń be?

— Sen aıtqanda jaqsysyń, Tom Soıer, al eger biz onyń qalaı jasalatynyn bilmesek, olardy qalaı, kim satyp alady? Al sen óziń qalaı oılaısyń, bul ne ózi?

— Muny bilmeımin. Olar qunyn tólegenshe ustaý kerek dep jazylǵan. Múmkin olar ólgenshe tutqynda ustaý kerek shyǵar. Bul yńǵaıǵa keledi!

Sen nege erterek aıtpadyń? Olar o dúnıelik bolǵanǵa deıin qamaýda ustaımyz. Mashaqaty da kóp shyǵar — tamaq ber, qashyp ketpeýleri úshin olardan kózińdi taıdyrma.

— Sen ne dep tursyń, Ben Rodjers? Eger janyńda qaraýyl tursa, olar qalaı qashyp ketedi? Olar qozǵalsa boldy, qaraýyl atyp tastaıdy.

— Qaraýyl? Bul keremet! Iaǵnı olardy kúzetý úshin bireýge túnimen kóz ilmeı otyrýǵa týra keledi? Menińshe, bul aqymaqtyq. Al, nege shoqpar alyp, bastaryna bir qoıyp, birden satyp almasqa?

— Óıtkeni kitaptarda jazylmaǵan — sondyqtan bolmaıdy. Ben Rodjers, áńgime bylaı: sen durystap is istegiń kele me, joq istegiń kelmeı me? Sen qalaı — kitap jazatyn adamdar qalaı bolatynyn bilmeıdi dep oılaısyń ba? Olardy úıretkiń kele me? Armandama! Joq, myrza, biz olardy naǵyz erejeler boıynsha satamyz.

— Jaraıdy, jaraıdy. Maǵan báribir! Meniń aıtaıyn degenim báribir aqymaqtyq. Áıelderdi de óltiremiz be sonda?

— Ben Rodjers eger, topas bireý bolsam, men úndemes edim. Áıelderdi óltirý! Kitaptarda bul jaıly jazylmasa, qalaı óltiremiz? Olardy úńgirge ákelesiń, meılinshe olarmen kádimgideı mádenıetti sóılesesiń, al olar birtindep saǵan ǵashyq bola bastaıdy. Sodan keıin ózderi-aq úılerine qaıtqysy kelmeıdi.

— Olaı bolatyn bolsa, men kelisemin, biraq osydan ne paıda bar ekenin kórmeı turmyn. Keshikpeı bizdiń úńgirde aıaq basatyn jer bolmaıdy: sonsha áıel jáne basqalar jınalady jáne olardyń bári satylatyn kezegin kútedi, al tonaýshylarǵa baratyn jer qalmaıdy. Nesi bar, jalǵastyra ber, men eshteńe aıtpaımyn.

Kishkentaı Tommı Berns uıyqtap úlgerdi, sosyn ony oıatqan kezde qorqyp ketti, kózinen jas sorǵalap anama baram, endi eshqashan tonaýshy bolmaımyn dedi.

Bári ony kúlki etip, jylaýyq dep at qoıdy, al ol bolsa, qazir baryp qupıalaryńdy aıtam dep aýzyn bultıtty. Alaıda Tom onyń úndemeýi úshin bes sent berip, qazir bárimiz úıge baramyz, al kelesi aptada jınalamyz da bireýdi tonaımyz jáne óltiremiz dedi. Ben Rodjers jeksenbi kúnderi bolmasa, úıden jıi kete almaıtynyn, kelesi jeksenbide bastasaq qaıtedi degen-di, biraq balalardyń bári jeksenbide kisi óltirý, tonaý — kúná, sondyqtan bul týraly áńgime qozǵaýǵa bolmaıdy dedi. Biz taǵy kezdesip tezirek kúnin belgileımiz dep toqtadyq, sosyn Tom Soıerdi shaıkanyń atamany, al Djo Garperdi kómekshisi etip saıladyq ta, úıdi-úıimizge tarastyq.

Men qoranyń tóbesine shyǵyp, odan terezeden tań aldynda tústim. Meniń sý jańa kóılegim maıshamnyń tútininen kúıe-kúıe bolyp, balshyqqa bylǵandy, al ózim bolsam, ábden silem qatyp sharshadym.

Úshinshi taraý

ARABTARǴA TOSQAÝYL JASALDY

Tańerteń Ýotson hanym lastanǵan kıimim úshin sybaǵamdy berdi! Esesine jesir áıel uryspady, tek shamnyń maıyn, balshyqty tazalady jáne sonshalyqty muńdy júrgenin kórgende, men qolymnan kelse, ózimdi durys ustaımyn dep sheshtim. Sosyn Ýotson meni sholanǵa alyp bardy da namaz oqı bastady, biraq munysynan eshteńe shyqpady. Ol kúnde namaz oqý kerek dep buıyrdy. Men oqyp kórdim. Bir ret qarmaq surap edim, taıaǵy men jibin aldym, biraq basyndaǵy qarmaǵy joq. Qarmaqsyz ne isteımin, onyń maǵan keregi qansha. Úsh-tórt ret suradym — nege ekeni belgisiz eshteńe shyqpady. Jaqynda men Ýotson hanymnan meniń ornyma Qudaıǵa quldyq uryp suraýyn ótinip edim, al ol maǵan aqymaq dep at qoıdy. Ne úshin ekenin aıtpady. Men túsinbedim.

Men bir ret ormanda uzaq otyryp, osy jaıly oıladym. Eger adam ózine kerektiń bárin jalbarynyp surap alatyn bolsa, onda Dákon Ýınn óziniń shoshqanyń etin satyp alǵandaǵy jelinip qalǵan aqshasyn nege qaıtaryp almady?

Jesir áıel urlanǵan shaqshasyn nege surap almady? Ýotson hanym óziniń tolysýyn surap nege namaz oqymaıdy? Joq, munda basqa bir jaı bar deımin ózime ózim. Jesir áıelden surap edim, "rýhanı" baılyqty ǵana suraý kerek dedi ol. Men muny túsinbedim; ol maǵan túsindirip baqty: bul degen — meniń basqalarǵa olar úshin qolymnan kelgenniń bárin jasap, basqalardy únemi qamqorlap jáne ózim jaıly tipti oılamaýym kerek. Ýotson hanym da basqalarǵa qamqorlyq jasaıdy — men solaı túsindim.

Men ormanǵa baryp, aqylym jetkenshe bylaı da, olaı da oılap kórdim, biraq namaz oqyp jalbarynýdan ózińe qandaı paıda, tek jurtqa bolmasa, aqyrynda buǵan bas qatyrmaý kerek, múmkin, onsyz da bir reti bolar dep sheshtim. Keıde jesir áıel meni ózi qolǵa alyp, qudaı jaıly áńgime aıta bastaıdy, aıtqanda qandaı — meniń aýzymnan silekeıim aǵyp tyńdaımyn; ertesine Ýotson hanym aıtatynyn nyǵyrlap, taǵy basymdy qatyra bastaıdy, sóıtip meniń taǵy mıymdy shiritedi. Meniń túsingenim, qudaı ekeý: jesirdiń qudaıymen beıshara kúnákar úıtip-búıtip til tabysýyna bolady, al eger Ýotson hanymnyń qudaıynyń tyrnaǵyna tússe, onda eshqandaı jaqsylyq kútpe.

Osynyń bárin oılap, áýeli jesirdiń qudaıynyń qaramaǵyna baryp kóreıin, eger ol qabyldaı qoısa, alaıda meniń oǵan qandaı keregim bar jáne menen oǵan qandaı qosymsha paıda túsedi: men eshteńe bilmeımin, júris-turysym da onsha emes, shyqqan tegim óte qarapaıym.

Meniń ákemdi jyl boıy bizdiń qalada eshkim kórgen emes, sodan meniń janym da jaı tapty; men ony kórgim de kelmeıtin. Sol kúıinde de ol meni qolyna túse qalsam sabaıtyn, men onyń jaqyn mańda júrgenin kóre qalsam, ylǵı ormanǵa qashyp ketetinmin. Dál sol kezde qaladan onshaqty mıl joǵaryda ózennen ákemdi taýyp alypty — men ózgelerden estidim. Jurt ony meniń ákem dep oılaǵan: boıy sol shamalas, ústindegi kıimi alba-julba, shashy uzyn bolǵanda uzyn; osynyń bári ákeme uqsas belgiler, tek betin ajyratý múmkin emes: ólik sýda kóp bolǵannan beti isip ketken kórinedi. Sýda betin joǵary qaratyp jatqan eken. Ony sýdan shyǵaryp, jaǵaǵa kómipti. Alaıda meniń qýanyshym uzaq bolmady, sebebi bir jaı esime tústi. Sýǵa ketken erkek betin sýǵa qaratyp jatatynyn bilýshi edim. Sondyqtan men ol óliktiń meniń ákem emes, erkekshe kıingen áıel ekenin ańǵardym. Men taǵy mazalana bastadym. Shal aıaq astynan kele qalady dep ylǵı qaýiptene kútip júrdim, al men onyń kelgenin qalamaımyn.

Biz bir aı boıy tonaýshylar bolyp oınadyq, sosyn men ony tastadym. Balalardyń barlyǵy da sóıtti. Biz eshkimdi tonamadyq ta óltirmedik — tek aqymaqtyq jasadyq. Ormannan júgirip shyǵyp shoshqalardy aıdaýshylarǵa, bazarǵa kókónis, jemis-jıdek alyp bara jatqan áıelderge shabýyl jasaǵan boldyq, biraq eshqaısysyna tıisken emespiz. Tom Soıer shoshqalardy "altyn", al kókónisterdi "qymbat buıymdar" dep atady. Úńgirge oralǵasyn, biz pálen adamdy óltirdik, jaraladyq dep maqtandyq.

Biraq men osydan bizge qandaı paıda túsip jatqanyn kórgen emespin. Birde Tom bir balany qala kóshelerimen qolyna janǵan taıaq alyp júgirýge jumsady (bul - bizdiń shaıkanyń poroli, ıaǵnı jınalý kerek degen belgi. Sosyn ol bizge óziniń barlaýshylarynan qupıa habar alǵanyn, onda erteń úńgirdiń mańyna baı arabtardyń kerýeni, ıspandyq saýdagerlerdiń eki júz pil men alty júz túıege almaz sekildi qymbat buıymdar artqan kóshi toqtaıdy, olardy bar bolǵany tórt júz soldat kúzetedi eken, biz tosqaýyl jasap, olardyń tas-talqanyn shyǵaramyz da, dúnıelerin alamyz dedi. Tom bizdiń qylyshtardy qaırap, myltyqty tazalap daıyn otyrýymyzdy buıyrdy, bizdiń qarý-jaraq dep júrgenimiz jaı taıaqtar men shótkelerdiń saby, olardy qaıradyń ne, qaıramadyń ne — báribir eshteńe shyqpaıdy. Sonshalyqty kóp arabtar men ıspandyqtardy qyryp-joıý bizdiń qolymyzdan keletinine men sene qoımadym, tek túıeler men pilderdi kórgim keledi; sondyqtan ertesine, senbi kúni, men qozǵalmastan basqalarmen birge tosqaýylda otyrdym; belgi berilýi muń eken, biz butalardyń túbinen atyp shyǵyp, taýdan tómen qaraı syrǵanaı jóneldik. Alaıda eshqandaı ıspandyqtar da, arabtar da ol jerde joq bolyp shyqty; túıeler men pilderdiń de ózderi túgili izderi joq. Bar bolǵany jeksenbilik mekteptiń saıahaty eken, onda da tek birinshi klass. Biz olarǵa shabýyl jasap, balalardy taý ańǵaryna japatarmaǵaı qýdyq. Biraq azdaǵan pirándik, jemis tospasynan basqa qolymyzǵa túsken olja bolmady.

Ben Rodjers shúberekten tikken qýyrshaq, al Djo Garper namaz kitabyn jáne janyńdy qutqaratyn kitapsha alypty, muǵalim áıel artymyzdan qýyp edi, biz bárin tastaı salyp, qasha jóneldik. Eshqandaı almaz kórgen emespiz, men Tom Soıerge solaı dep aıttym. Al ol onda bári boldy: taý-taý almaz da, arabtar men pilder de boldy dep jeńistik bermedi.

— Onda biz nege kórmedik? — dep suradym.

Al ol:

— Eger sen birdeme bilseń, eń bolmaǵanda "Don Kıhot" dep atalatyn kitapty oqyǵan bolsań, sen mundaı suraq qoımaǵan bolar ediń, — deıdi. — Barlyq másele sıqyrlaýda.

Al, shynynda, ol jerde júzdegen soldat ta, pilder de, qazyna da, basqasy da boldy, tek onda bizdiń jaýlarymyz bar eken — sıqyrshylar — Tom solaı dep atady — solar bizdi shatastyrý úshin ádeıi sıqyrlap, jeksenbilik mektepke aınaldyryp jibergen deıdi Tom.

— Jaraıdy, onda biz álgi sıqyrshylarǵa shabýyl jasaýymyz kerek, — dedim men.

Biraq Tom Soıer meni myljyńsyń dep masqaralady.

— Sen nemene, bilmeısiń be?! — deıdi Tom. — Sıqyrshylar rýhtardyń áskerin shaqyra almaıdy, olar seni keskilep tastaıdy, anańdy aýyzǵa ala almaı qalasyń. Olar degen bıiktigi terekteı, jýandyǵy shirkeýdeı ǵoı.

— Al onda biz de rýhtardy kómekke shaqyrsaq, biz olardy talqandaı alamyz ba, joq pa? — dedim.

— Sen olardy qalaı shaqyrasyń?

— Bilmeımin. Al olar qalaı shaqyrady?

— Qalaı? Eski qalaıy shamdy nemese temir saqınany ysqylasa, jan-jaqtan rýhtar jınalady, kún kúrkireıdi, naızaǵaı jarqyldap, tútin shyǵady, rýhtar sosyn bárin ózderi jasaıdy. Úlken munarany julyp alyp, onymen jeksenbilik mekteptiń dırektorynyń basynan, ne kimniń bolsa da basynan bir qoıý olarǵa túkke turmaıdy.

— Olar kim úshin jantalasyp qyzmet isteıdi?

— Shamdy nemese saqınany kim ysqylasa, soǵan qyzmet etedi. Shamdy ne saqınany ysqylaǵan adam ne buıyrsa, olar sony oryndaıdy. Eger uzyndyǵy qyryq mıl gaýhar tastan salynǵan saraı dese, tóbesine deıin saǵyzben toltyr dese nemese qytaı ımperatorynyń qyzyn urlap ákel dese, bir túnde, tań atyp kún shyqqansha bárin jasap qoıady. Olar sol saraıdy arqalap, eldi aınalyp ót deseń nemese qaıda barǵyń kelse, sonda aparady. Túsinesiń be?

— Menińshe, eger olar saraıdy reti kelip turǵanda ózderine qaldyrmaı aqymaq bolyp júrse, olar esekter. Ol da az: eger men pyx bolsam, shamdy ysqylaǵandy jerdiń túbine jiberer edim. Ol qaıdaǵy birdeńeni ysqylaıdy eken dep jumysymnan qalyp oǵan barýym kerek pe sonda?!

— Sen de aıtady ekensiń, Gek Fın! Ol shamdy ysqylaǵan kezde qalaısyń ba, qalamaısyń ba — sen kelýiń kerek.

— Ne? Boıym terekteı, jýandyǵym shirkeýdeı bolsa da ma? Al, men oǵan keldim deıik; men ony sol mańda kezdesetin eń bıik aǵashqa qýyp shyǵaramyn!

— Seni qoıshy, Gek Fın, senimen sóıleskennen paıda joq. Sen naǵyz aqymaqqa uqsap túkke túsinbeısiń.

Eki ne úsh kún boıy bul týraly oıladym, sosyn qandaı da bolsa shyndyqtyń juqanasy bar ma dep ózim tekserýdi sheshtim. Eski sham men temir saqına taýyp alyp, ormannyń ishine baryp oıda ysqyladym kelip, ysqyladym kelip, úndilik sekildi qara terge tústim. Oılaǵanym: altynnan saraı turǵyzyp, satam; biraq túk te bolmady — eshqandaı rýhtar kelmedi. Menińshe, túkke turmaıtyn bos nárseni Tom Soıerdiń ádettegideı oıdan shyǵarǵany. Baıqaýymsha, arabtarǵa da, pilderge de ózi senetin sıaqty, al meniń jónim bólek: bul kórinistiń bári — jeksenbilik mektep qana.

Tórtinshi taraý

SHAR BOIYNSHA BOLJAÝ

Osylaısha úsh-tórt aı ótti, qys ta baıaǵyda túsken. Men kún saıyn mektepke baryp júrmin, azdap oqyp jáne jaza alatyn boldym, sózderdi taldaýdy úırenip qaldym, kóbeıtý kestesin jattap aldym, al odan ármen qaraı, meniń oıymsha, júz jyl oqysam da mandı alatyn túrim joq. Jalpy meniń esepke qulqym joq.

Áýelgi kezde mektep degendi kórgim kelmeı, óte jek kórdim, sosyn boıym úırene bastady. Mektepten ábden zerigip ketkende, sabaqtan qashyp ketem, kelesi kúni muǵalim sazaıymdy tarttyrady; bul maǵan paıdaly — kádimgideı sergitip tastaıdy. Mektepke kóbirek barǵan saıyn, maǵan jeńil boldy. Jesir áıeldiń úıindegi tártip pen talapqa da eptep úırene bastadym — áıteýir shydap júrdim. Eń qıyny úıde turý men kereýetke uıyqtaý boldy; degenmen salqyn túskenge deıin keıde erkindikke zytyp otyramyn da, ormanda uıyqtaımyn jáne bul maǵan demalys sekildi. Burynǵy eski turaǵym maǵan unańqyraıdy, árıne, degenmen jańa jerge de úırene bastadym, ol tipti maǵan unaıtyndy shyǵardy. Jesir áıel meniń birte-birte durystalyp kele jatqanymdy, ózimdi burynǵydaı óte jaman ustamaı júrgenimdi aıtyp qoıady. Men úshin endigi jerde qyzarmaıtynyn da jasyrmaıdy.

Bir kúni tańǵy tamaqtyń ústinde tuz saýytty qulatyp almasym bar ma? Men tezdetip bir shókim tuzdy ala berip edim, Ýotson hanym aıaq astynan aralasyp, meni toqtatyp tastady. Meniń oıym tuz saýytty tóńkerip alý — pále jaqyn degen belgi, al ol páleni qaıtarý úshin bir shókim tuzdy sol jaǵyńa shashyp jiberesiń, sonda jamandyq jolamaıdy. Al Ýotson hanym: "Qolyńdy tart, Geklberrı! Otyrǵan jerińdi ylǵı tógip-shashyp, lastap otyrasyń!" — dedi. Jesir áıel meni qorǵady, biraq kesh qalyp qoıdy: páleniń betin endi qaıtara almaısyń, muny jaqsy bilem.

Men ózimdi óte nashar sezingen kúıimde úıden shyqtym, meniń basyma kelgeli turǵan qandaı pále dep oılap-oılap basymdy qatyrdym. Keı jaǵdaıda páleniń betin qaıtarýǵa bolady, biraq ol basqa oqıǵalarǵa baılanysty — men birdeńe jasap kóreıin dedim, jaı, qalada basym aýǵan jaqqa qańǵyp júrip, páleni kúttim.

Men baqqa shyqtym da bıik sharbaqtan sekirip tústim. Jerde qalyńdyǵy bir dúımdeı jańa jaýǵan úlpildek qar jatyr, qar betinen izderdi kórdim: belgisiz bireý tas oıatyn jaqtan kelip, sharbaqtan túsetin jerdiń aldynda biraz turyp, ári qaraı ketipti. Sharbaqtyń janynda sonsha turyp, baqqa burylmaǵany túsiniksiz. Nege ekenin men túsine almadym. Áıteýir qyzyq... İzge túseıin dep áýeli eńkeıip qarap edim, birden eshteńe baıqalmady. Sosyn kórdim: sol jaq ókshesinde úlken shegelerden kres japsyryp alǵan. Bul — jyn-shaıtandy jolatpaýǵa jasalǵan belgi. Men bir mınýttyń ishinde domalap jerge tústim. Oqtyn-oqtyn jan-jaǵyma qaradym, biraq eshkim kórinbeıdi. Men Techer sotqa júgirdim.

— Aınalaıyn, sen tipti entigip qalypsyń ǵoı,  — dedi ol. — Sen paıyzyńdy alýǵa keldiń ǵoı?

— Joq, myrza, — dedim. — Maǵan tıe jaq birdeme bar ma?

— Iá, keshe keshkisin men jartyjyldyq paıyzy júz elýden artyq dollar aldym. Sen úshin biraz baılyq. Men ony alty myń dollarǵa qosyp salyp qoıaıyn, saǵan bersem, bárin jumsap qoıasyń ǵoı.

— Joq, myrza, — dedim men, — men joıǵym kelmeıdi. Maǵan ol aqshanyń tipti keregi joq — alty myńnyń da, basqasynyń da. Túp-túgel sizdiń alǵanyńyzdy qalaımyn.

Ol tańdanyp, ne bolǵanyn túsinbeı qaldy ǵoı deımin:

— Qalaısha? Ne aıtqyń kelip tur ózińniń? — dep surady.

— Menen eshnárse jaıly suramańyz. Ótinemin, siz alyńyzshy. Alasyz ǵoı?

— Shynynda, saǵan ne aıtýdy bilmeı turmyn... Ne boldy?

— Ótinemin, alyńyz sol aqshalardy, — deımin men, — jáne menen eshnárse suramańyz — sonda maǵan ótirik aıtýǵa bolmaıdy.

Sot sál oılanyp qaldy da:

— O-o! Túsingen sıaqtymyn. Sen ózińniń baılyǵyńdy maǵan syılaǵyń kelmeıdi, satqyń keledi ǵoı. Bul óte durys! — dedi.

Sosyn qaǵazǵa birdeńe jazyp, ózi oqydy da:

— Mine, kórdiń be, munda bylaı jazylǵan: "syılyq úshin". Bul — seniń aqshańdy men satyp aldym degen sóz. Mine, saǵan dollar. Endi qol qoı.

Men qol qoıdym da, kettim.

Ýotson hanymnyń negri Djımniń úlkendigi judyryqtaı júndes shary bar; negr ony ógizdiń júninen jasaǵan, ol endi sol sharmen adamnyń taǵdyry jaıly bal ashyp boljam aıtatyn boldy. Djım shardyń ishinde pyx otyr jáne ol bárin biledi deıdi. Keshkisin men Djımge baryp, ákemniń osynda kelgenin, qardyń betinen onyń izin kórgenimdi aıttym. Men onyń ne istegisi kelip júrgenin, osynda qalǵysy kele me, joq pa — sony bilgim keledi. Djım shardy alyp, birdeńe dep oǵan sybyrlady da, joǵaryǵa laqtyryp jiberdi. Shar domalanyp jerge tústi de, bir dúımge jeter-jetpes jerge serpildi. Djım qaıta-qaıta shardy sóıletip kórgenmen, eshteńe shyqpady; ol shar sóılegisi kelmeıdi dedi. Shar keıde aqshasyz sóılemeıdi dep qoıady. Men oǵan dollardyń tórt bóligindeı eski mánetim bar, biraq eshteńege paıdaǵa aspaıdy, ózi mystan jasalǵan dep qoıdym (men sot bergen dollar jaıly aıtqym kelmedi). Men monet óte eski, biraq shar múmkin ony alar, sebebi oǵan báribir emes pe dedim. Djım ony ıiskep kórdi, sosyn tistedi, ysqylady, aqyry shar ony shyn dollar dep qabyldaıtyn boldy dedi. Ol shıki kartopty ortasynan qaq bólip, mánetti salyp qoıamyn, ertesine mys kórinbeıdi, jyltyrap shyn mánet sekildi bolady, sosyn ony kez kelgen kisi qýana-qýana alady, ol júnnen jasalǵan shar emes qoı dedi. Osyndaıda kartoptyń kómektesetinin men de estigem, tek esimnen shyǵyp ketipti.

Djım mánetti shardyń astyna saldy da, ózi jata qalyp taǵy tyńdady. Bul joly bári oıdaǵydaı boldy. Eger men qalasam, shar meniń aldaǵy búkil ómirimdi aıtyp beredi dedi ol. "Qane, tyńdaıyn" dedim. Shar Djımge sybyrlap, al Djım onyń aıtqandaryn maǵan jetkizdi.

— Sizdiń ákeńiz ne isteý kerek ekenin ózi bilmeıdi. Birese ketem dep oılaıdy, endi birde qalǵysy keledi. Eń durysy, shaldyń ózi qaıda bolatynyn sheshkenshe mazalanbańyz. Onyń janynda eki perishte bar. Bireýi aq, kádimgideı jarqyrap tur, al ekinshisi qap-qara. Aq perishte oǵan durysyn úıretedi, sosyn qara keledi de bárin búldiredi. Aqyrynda qaısysy kúsh alaryn aıtýǵa bolmaıdy. Sizdiń ómirińizde kóp qaıǵy-qasiret bolady jáne qýanysh ta jetkilikti. Keıde jeńilesiz, aýyrasyz, biraq túbinde bári jaqsy bolady. Ómirińizde sizge eki áıel kezdesedi. Biri aq, ekinshisi qońyr tústi. Bireýi baı da, ekinshisi kedeı. Siz áýeli kedeıine úılenińiz, sosyn baı áıelmen kóńil qosasyz. Sýdan alys júrińiz, bir jamandyq bolmas úshin, óıtkeni túbinde ómirińiz dar aǵashymen bitetini sizdiń mańdaıyńyzǵa jazylǵan.

Men keshkisin úıge kelip, maıshamdy jaqtym, sosyn ózimniń bólmeme kirsem, ákem otyr!

Besinshi taraý

ÁKEM JAŃA ÓMİR BASTAIDY

Men sońymnan esikti jaýyp, burylsam, tórde ákem otyr! Odan ylǵı qorqatynmyn — ol meni únemi soıyp salatyn. Osy joly da qorqyp ketkendeı boldym, qateleskenimdi sosyn túsindim, árıne, áýeli qoryqqanym sondaı — dem ala almaı qaldym — ol kútpegen jerden kele qaldy, biraq esimdi tez jıyp, ózimniń onsha qorqyp turmaǵanymdy sezdim.

Ákem elýler shamasynda, syrt qaraǵanda odan jasamys sekildi. Shashy jalbyraǵan uzyn, ómirde taraq kórmegen shashtar sabalaq-sabalaq, kir-kir bolyp bet-aýzyn jaýyp turdy, kózderi butalardyń arasynan kóringendeı jyltyraıdy. Shashy qap-qara, bir taly da aǵarmaǵan; jaǵyndaǵy bakenbardy da qara. Joǵarydan, jan-jaǵynan salbyraǵan shashtan áreń kórinetin betinde qan-sól joq bop-boz; bop-boz bolǵanda ózgelerdeı emes, qaraǵyń kelmeıdi — balyqtyń, bolmasa baqanyń qarny sıaqty birdeńe. Al ústindegi kıimi jalba-julba, kóretin jeri joq. Bir aıaǵynyń tizesin jyryp alypty, dál ol aıaǵyndaǵy etik te basynan jarylyp, eki bashpaıy shyǵyp tur jáne ákem olardy mezgil-mezgil qozǵap qoıady. Qalpaǵy edende jatyr — eski, qara, tóbesi ishine kirip ketken, qaqpaqty kástiról sekildi.

Men turyp oǵan qaradym, al ol oryndyqta sol teńselip otyrǵan kúıi menen kózin almady.

Maıshamdy edenge qoıdym. Baıqaǵanym — tereze ashyq tur: ıaǵnı ol aldymen qoranyń ústine shyǵyp, sosyn terezeden bólmege kirgen. Ol basymnan aıaǵyma deıin qarady da:

— Qaraı gór, qalaı tyrashtanyp ketkenin! Shamasy ózińdi myqtymyn dep tursyń ǵoı, solaı ma?! — dedi.

— Múmkin, solaı oılap turmyn, múmkin basqasha, — dedim.

— Qarap qoı sen, aspanǵa qarama, — dedi ol — Men joqta adam bolyp qalypsyń ǵoı, tipti! Men seniń janyńdy kózińe keltirip, kókiregińdegi kóbikti syǵyp alam! Seni oqymysty bolyp ketti dep júr ǵoı — jazyp, oqı alatyn kórinesiń. Ákeń oqymaǵandyqtan seniń qolyńa sý quıýǵa jaramaıdy deısiń ǵoı? Kórsetemin saǵan jaramaǵandy! Aqymaqtyq mádenıettilikti kim saǵan úıretip júrgen? Aıt, qane, kim buıyrdy?

— Jesir áıel buıyrady.

— Jesir áıel? Solaı ma! Al ol jesir áıelge bireýdiń sharýasyna muryn suǵýdy kim úıretip júr?

— Eshkim de.

— Jaraıdy, men suramaǵan jerge qalaı muryn suǵý kerek ekenin kórseteıin oǵan. Al sen mektebińdi tasta — estidiń be? Mine, men olarǵa kórsetemin! Týǵan ákesine muryn shúıirýdi úıretip tastaǵandaryn kórdiń be, mańǵazdanyp áldeqandaı bolýdy! Al, eger sol mektep degenińniń mańynan seni kórsem, onda bittim deı ber! Seniń shesheń oqı da, jaza da almaıtyn, qarańǵy kúıinde óldi. Seniń barlyq týysqandaryń árip tanymastan ólgen. Men oqýdy da, jazýdy bilmeımin, al muny qara, ǵalym bola qalǵanyn! Munyń bárine tózetin adam men emespin, estip turmysyń? Al, qane, oqy, men tyńdaıyn!

Men kitapty alyp general Vashıngton jaıly, soǵys jaıly birdeńelerdi oqı bastadym. Jarty mınýt ótpeı ol kitapty julyp alyp laqtyrǵanda, kitap bólmeni aralap shyqty.

— Durys. Oqı alasyń. Al men saǵan onsha senbep edim. Sen baıqa, oqý degenińdi qoı, men munyńa tóze almaımyn! Sonyńnan baǵyp júremin, eger sol mekteptiń mańaıynan kórsem, terińdi tirideı sypyramyn! Qalaı emdeıtinimdi kóresiń — esińdi jınaı almaı qalasyń! Ul keremet, aıtatyny joq!

Ol kók jáne sary boıaýmen boıalǵan sıyrlardy baqqan bala salynǵan sýretti qolyna alyp:

— Mynaý ne taǵy? — dep surady.

— Meniń jaqsy oqyǵanym úshin berilgen.

Ol sýretti qaq bólip jyrtty da:

— Men de saǵan bir nárse beremin — jaqsy belbeý berem!

Ol taǵy birdeńelerdi kúbirlep otyrdy da:

— Qaraı kór, názik bola qalǵanyn! Kereýeti bar, jaımalary qandaı appaq, aınasy taǵy bar, edende kilem, al týǵan ákesi teri ıleıtin zaýyttyń balshyǵynda shoshqalarmen birge jatyr! Bala keremet, aıtatyny joq! Iá, men seniń janyńdy shyǵaramyn. Keýdeńdegi kóbikti de shyǵaramyn. Jurt seni baıydy dep júr ǵoı? A? Qalaı baıydyń?

— Jurt ótirik aıtady.

— Sen tyńda, qalaı sóılesesiń menimen? Men shydaýdaı shydadym, biraq tózimim taýsyldy, sen tilińdi sýmańdatpa! Qalada eki-aq kún boldym, estigenim — seniń baılyǵyń týraly. Ózenniń tómengi jaǵynan da estigem. Kelgen sebebim de sol. Sen sol aqshalardy ákel, maǵan kerek, erteńge deıin.

— Mende eshqandaı da aqsha joq.

— Ótirik aıtasyń! Aqshań Techer sotta. Sen ony al, maǵan kerek.

— Mende eshqandaı aqsha joq dep turmyn ǵoı! Sot Techerden ózińiz surańyz, ol bárin aıtady.

— Jaraıdy, odan suraımyn... Ony aıtýǵa májbúr etemin. Ol maǵan aqshany jaıyp salady, áıtpese men oǵan kórsetemin! Qane, qaltańda qansha? Maǵan aqsha kerek.

— Bir ǵana dollar bar, ol ózime qajet.

— Saǵan qajet pe, joq pa — sharýam qansha! Ákel beri!

Ol monetti alyp, jalǵan emes pe dep tistep kórdi, sosyn qalaǵa baryp vıskı alam, kúni boıy nár tatqanym joq dedi. Qoranyń tóbesine terezeden sekirip tústi de, basyn terezege suǵyp, meni taǵy jerden alyp, jerge salyp ursa bastady: ákesin tanyǵysy kelmeıdi, men shekten shyqqan kórgensizbin. Sodan keıin ony birjola ketken shyǵar dep edim, joq, terezege qaıta basyn suǵyp, maǵan mektepti tasta dep buıyrdy, olaı bolmaǵan kúnde meni ańdyp, talqanymdy shyǵaratynyn aıtty.

Ertesine ákem toıyp iship alǵan, Techer sotqa baryp, onyń dymyn qaldyrmaı ursyp, meniń aqshamdy berýin talap etti, alaıda munysynan eshteńe shyqpady; ákem sosyn sotqa sot arqyly shyǵatynyn aıtyp qoqan-loqy kórsetti.

Jesir áıel men sot Techer sotqa aryz berip, meni ekeýiniń birine tárbıeleýge berýin, ákemnen birjola bólýdi talap etti; biraq sotymyz jańadan kelgen, meniń ákemdi bilmeıtin adam edi. Ol sottyń otbasy máselelerine aralasýǵa quqy joq, balany týǵandarynan ajyratýǵa bolmaıdy dep sheshti. Jesir áıel men sot Techer bul máseleni japty. Ákemniń shyǵa qýanǵany sondaı, ony toqtatý múmkin bolmady. Ol men aqshany alyp oǵan bermesem dymymdy qaldyrmaıtynyna, belbeýmen esimnen tanǵansha sabaıtynyna ýáde etti. Men sottan úsh dollar qaryzǵa alyp, jolǵa berip em, ol aýzyna kelgenin aıtyp, búkil qalany basyna kóterdi, aıqaılap, tabanyn baraban etip tarsyldatyp, aqyry ony kilttep qoıdy da, ertesine sotqa berdi. Sot taǵy bir aptaǵa qamaýda ustaýǵa sheshim shyǵardy. Alaıda ol ózine rıza ekenin, ulynyń qojasy ekenin oǵan, qaıda qystaıtynyn aıta alatynyn aıtty.

Ol túrmeden shyqqasyn jańa sot ony adam etem dep jarıalady. Ol shaldy úıine ákelip, bastan-aıaq kıindirdi — bári sý jańa kıim — ony otbasymen birge ústelge otyrǵyzyp, erteńgi, túski, keshki tamaqty birge ishkizip, bir sózben aıtqanda týǵan baýyryndaı kútti. Keshki astan keıin sot ishimdiktiń kesiri jáne basqa jaılar týraly áńgime qozǵady, al shal bolsa jylap-syqtap, qanshama jyl ol óziniń aqymaq bolǵanyn, endigi jerde eshkim de onymen tanystyǵyna uıalmaıtyn bolady jáne sot oǵan kómektesedi dep úmittenetinin aıtty. Sot myna sózderi úshin ony qushaqtaýǵa ázir ekenin aıtyp, tipti kózine jas aldy; sottyń áıeli de kóz jasyna erik berdi; ákem osy kezge deıin onyń qandaı adam ekenin eshkim túsinbegenin muńaıa aıtty; sot oǵan ábden senetinin jetkizdi. Shal bolsa, ómirde joly bolmaǵan adam janashyrlyqqa zárý dep áńgimeledi. Sot bul pikirdiń shyndyq ekenin aıtty, sodan ekeýi de kózderine jas aldy. Ýaqyt uıyqtaýǵa jaqyndaǵanda shal ornynan turyp qolyn sotqa sozdy.

— Myna qolǵa qarańyzdar, myrzalar men hanymdar! Ony alaqandaryńa alyp kórińder. Bul qol buryn kir-kir shoshqanyń qoly edi, endi basqasha; endi bul qol ómirin qaıta bastaǵysy kelgen adal adamnyń qoly, burynǵy ómirimdi qaıtalasa, óletin bolady! Meniń sózime qulaq salyńyzdar jáne ne aıtqanymdy umytpańyzdar! Bul endi taza qol. Qolymdy qysýǵa qoryqpańyzdar!

Osydan keıin bári oryndarynan turyp kóz jastaryn tyıa almaı birinen keıin biri onyń qolyn qysty. Al sottyń áıeli tipti onyń qolynan súıdi. Sosyn ákem endi ishpeımin dep qolhat berdi, oǵan kres túrinde qol qoıǵan boldy. Sot bul tarıhı sát dep habarlady. Osyndaı birdeńe aıtty áıteýir. Shaldy qonaqqa arnalǵan eń táýir bólmege uıyqtaýǵa aparysty. Al túnde onyń ólerdeı araq ishkisi kelip terezeden tóbege, odan baǵanadan syrǵanap esik aldyna túsip, odan ústindegi jap-jańa beshpetti qyryq gradýstyq shólmekke aýystyryp, bólmege qaıta oralyp, saırandy salmasy bar ma: al tań ata taǵy terezege ýdaı mas kúıinde jarmasyp, tóbeden syrǵanaımyn degende jerge qulap, sol qolyn eki jerden syndyrdy jáne úsip óle jazdaǵan jerinen bireý kórip qutqarypty. Qonaq bólmede ne bolǵanyn kórý úshin úı ıeleri barsa, shylqyp jatqan ylǵalǵa tipti júzýge bolatyndaı.

Sot qatty renjidi. Bul shaldy myltyqtyń jaqsy oǵymen ǵana túzetýge bolatyn shyǵar, odan basqa ádis kórip turǵanym joq dedi ol.

Altynshy taraý

ÁKEM ÓLİM PERİSHTESİMEN KÚRESÝDE

Al, endi, osydan keıin meniń qartym jazyldy, meniń aqshamdy oǵan bermegeni úshin ol Techer sotty sotqa berdi, sosyn men mektepti tastamaǵanym úshin meni qolyna aldy. Eki ret meni ustap alyp jazamdy berdi, men sonda da mektepke bara berdim jáne ylǵı odan jasyrynyp ne qashyp ketip júrdim. Buryn oqý degen maǵan onsha unamaıtyn, endi ákeme eregesip qalaı da mektepke baryp júremin dep sheshtim. Sottyń otyrysyn keıinge jyljyta berdi; shamasy eshqashan bolmaıtyn shyǵar, óıtkeni men Techer sottan ákemniń taıaǵynan qutylý úshin oǵan berýge anda-sanda eki-úsh dollar alyp júrdim. Aqshany alǵan kúni ol ylǵı ýdaı mas bolady; ylǵı kóshe kezip, aıqaılap, árkimge urynady; mas bolǵan saıyn ony túrmege otyrǵyzady. Ol mundaı tirligine dán rıza, janyna jaǵatyn sekildi.

Ákem jesir áıeldiń úıiniń aınalasynan shyqpaıtyn boldy, al Dýglas apaı eger ol munysyn qoımasa, oǵan basqasha ádis qoldanatynyn aıtyp qorqytqan boldy. Sonda ákemniń jyndanǵanyn kórseńiz!

Gek Fıniń qojasy kim ekenin kórsetemin dep ýáde berdi ákem.

Kóktemniń bir kúninde ol meni sońymnan ańdyp ustap aldy da, qaıyqpen ózenniń joǵarǵy jaǵyna úsh mıldeı jerge alyp ketti, sosyn arǵy betke shyǵyp, ormany qalyń jaǵaǵa toqtady. Bul jerde eski aǵash úıden basqa adam bas suǵatyn kúrke de joq jáne ony tabý múmkin emes.

Ol meni bir mınýtqa da bosatpaıdy, qashyp ketetin de múmkindik joq. Biz sol shirip turǵan úıdi panaladyq, al ákem túnde esikti qulyptap, kiltti óziniń basynyń astyna salyp jatady. Onyń myltyǵy bar — bir jerden urlap alǵan bolsa kerek — ekeýmiz ańǵa shyǵamyz; balyq aýlaımyz; sonymen tamaq asyraımyz. Ol meni jıi-jıi syrtymnan kilttep ketedi de, úsh mıldeı jerdegi dúkenge baryp, balyq pen qusty vıskıge aıyrbastap úıge ákeledi, iship alyp án salady, sosyn kelip meni sabaıdy.

Jesir áıel meniń qaıda júrgenimdi taýyp, meni qutqarýǵa bir adamdy jiberipti, biraq ákem myltyǵyn alyp ony qýyp jiberdi. Kóp keshikpeı ózim de osy ómirge úırenip aldym, belbeýmen sabaýdan basqasy maǵan unaıdy.

Tirlik ótip jatty — kúni boıy eshteńe isteme, balyq aýla, shylym shek; kitap oqý, sabaq degen joq.

Osylaı eki aı ótti, múmkin odan da kóbirek; meniń ústi-basymnyń alba-julbasy shyqty, kir-kir bolyp júrdim, jesir áıeldiń úıindegi kúnde jýynyp, taranyp, tárelkeden tamaq iship, bir mezgilde jatyp, bir mezgilde turý, ylǵı kitaptan bas almaı pysyldap otyratynym, onyń ústine Ýotson hanymnyń únemi qyr sońymnan qalmaı jasaıtyn eskertpeleri — osynyń bárine qalaı kónip júrgenime tańǵalamyn. Endi ol úıge barǵym kelmeıtin boldy. Jesir áıel jek kóretin bolǵandyqtan, men ol úıde ursysýdy múlde qoıǵanmyn, endi meniń qartymnyń qarsylyǵy bolmaǵasyn, qaıta bastadym. Jalpy aıtqanda, biz ormanda jaman turǵan joqpyz.

Alaıda shal maǵan oqtyn-oqtyn taıaq jumsaýyn qoımady, al buǵan men tóze almadym. Tulaboıym tolǵan jaraqat.

Ol endi úıde otyrmaıtyndy shyǵardy: ózi ketedi, meni syrtymnan kilttep qoıady. Bir ret meni kilttep ózi ketti de, úsh kún boıy oralmady. Sondaı qapa boldym! Men ol sýǵa batyp ketken bolar, men osy jerden eshqashan shyǵa almaspyn dep oıladym. Qorqynyshty oılar keldi, qalaı da qashý kerek dep sheshtim. Men bul úıden ketkim kelip, birneshe ret áýrelenip kórdim, biraq shyǵatyn sańylaý taba almadym. Terezesine men túgil ıt te syımaıdy. Turbanyń boıymen kóterilý tipti múmkin emes — óte tar. Esik jýan, myqty emen taqtaıdan jasalǵan. Ákem ketkende pyshaq nemese basqa da temir ataýlyny úıde qaldyrmaýǵa tyrysady; men júz ret aınalany kezip izdegen shyǵarmyn, budan basqa isteıtin sharýa da joq. Alaıda osy joly birdeńe tapqan sıaqtymyn, saby joq eski arany taýyp aldym. Men ony maıladym da iske kiristim. Úıdiń bir buryshynda, ústeldiń artynda jel úrlep maıshamdy sóndirmes úshin jarǵa shegemen qaǵylǵan eski atjabý bar. Ústeldiń astyna kirip atjabýdy kóterdim de, tómendegi jýan bóreneni aramen kese bastadym — ózim syıatyn tesik jasaý úshin.

Bul sharýa kóp ýaqytymdy aldy, degenmen oıdaǵydaı bolyp kele jatyr edi, kenet orman ishinen ákemniń myltyǵynan atylǵan oqtyń daýysyn estidim. Men tezdetip istegen isimniń izin joq qyldym, atjabýdy túsirip, arany tyǵyp tastadym, keshikpeı ákem de keldi.

Ol ádettegishe tym kóńilsiz eken. Qalada bolǵanyn, onda ne istelip jatqanyn shaıtan ǵana biletinin baıandady. Qorǵaýshy oǵan eger isti sotqa jiberse, utyp aqshany alyp beretinin, biraq isti talqylaýdy keıinge qaldyratyn ádis kóp jáne solaı etý Techer sottyń qolynan keletinin túsindiripti. Jáne meni ákemnen alyp, jesir áıeldiń tárbıesine berý jáne bul joly isti olar utatyny jaıly qalada gý-gý áńgime eken. Men sondaı renjidim, óıtkeni meni tyqsyryp, olarsha aıtqanda, tárbıelegenderin jaqtyrmaımyn. Qart sosyn boqtaı bastady jáne aýzyna túsken adamnyń bárin, tipti atyn bilmeıtin jandardy da qosyp, dymdaryn qaldyrmady.

Ol jesir áıel meni qalaı alatynyn, eger bul balany kózinen tasa qylmasa, olar ońbaǵandyq jasaıtyn bolsa, bul osydan alty mıl jerge aparyp jasyryp qoıatynyn, ol jerden júz jyl izdese de tiri adam taba almaıtynyn aıtyp aıqaılady. Bul habar meni taǵy renjitti, biraq uzaqqa emes. Ol meni basqa jaqqa alyp ketkenshe men de qashan áketedi dep kútip qarap otyrmaımyn dep oıladym.

Qart ákelgen zattaryn alyp kelýge qaıyqqa jumsady: júgeri, bir qap un, elý fýnttaı, ystaǵan tós ettiń úlken bóligi, bir vıskı, eski kitap pen eki gazet.

Men bárin jaǵaǵa shyǵardym da ózim qaıyqtyń tumsyǵyna demalý úshin otyrdym. Úıden qashyp ketkende myltyq pen qarmaqty ormanǵa alyp ketem dep sheshtim. Bir jerde otyrmaımyn, búkil eldi aralap qańǵyramyn — tek túnde; tamaǵym aýlaǵan balyq pen jabaıy qus bolady; sondaı alysqa ketemin, qart ta jesir áıel de eshqashan taba almaıdy. Men osy túnde bóreneni aramen kesip, qashyp ketýge bel baıladym, eger shal ishimdikke toıyp alsa, ol, árıne, toıyp ishedi! Men oılanyp otyryp ýaqyttyń ótkenin baıqamappyn, qart uıyqtap qaldyń ba, joq sýǵa batyp kettiń be dep aıqaılaǵansha otyryppyn.

Men zattardy úıge tasyp bolǵansha qarańǵy túsip ketti. Keshki tamaqty pisire bastadym, al qart bolsa bótelkeden birer urttap aldy; kóńili kóterileıin dedi, sosyn taǵy aıqaıǵa basty. Ol ishýdi qalada bastap, túnimen jyrada jatqan, oǵan qarasań, qusqyń keledi. Kez kelgen ishýden keıin ol úkimetti balaǵattap, dymyn qoımaıtyn ádeti. Bul joly da sol:

— Úkimet dep ataıdy! Qarashy nege uqsaıdy bul úkimet, mine, bulardyń zańy! Týǵan ulyn ákesinen aıyrady — al ol áke ony ósiredi, qamqorlyq jasady, tárbıeledi, oǵan qansha aqsha joıdy! Iá-ıá! Uldy ósirip, endi demalatyn da ýaqyt boldy, endigi jerde bala jumys jasaıdy, ákesine kómek kórsetedi dep úmittenesiń — mine saǵan úmit, shap berip zańdy aldyńa tosady! Bul úkimet dep atalady! Ol az bolǵandaı, zań Techer sekildi sotqa kómektesedi — meniń aqshamdy tartyp alýǵa! Mine, zańnyń túri osy: alty myń dollary bar adamdy abaqtyǵa qamaıdy, abaqty bolǵanda mynaý sekildi kúrkedeı birdeńege, qaraýǵa shoshqa uıalatyn jalba-julba kıim kıýge májbúr etedi. Sonysyna qaramaı, úkimet dep atalady! Mundaı úkimet turǵanda adam óziniń quqyn paıdalana almaıdy. Ne degen masqara! Keıde oılaısyń, osy elden birjola ketemin dep. Iá, men solaı dep aıttym da, Techer shaldyń kózine týra qarap aıttym. Kóp adam estidi. Men eki sent úshin bul qarǵys atqan eldi tastap, sosyn eshqashan qaıta kórmes edim dedim! Osy sózderdi aıtqam. Meniń qalpaǵyma qarańdarshy — osy qalpaq pa dedim olarǵa. Tóbesi qalqıǵanmen, tómengi jaǵy ıegime deıin túsip, basym peshtiń turbasynyń ishinde qalǵandaı. Qarańdar, osyndaı qalpaq kıýge májbúrmin, al men bolsam, qaladaǵy baılardyń birimin, tek ózimniń quqymdy paıdalanǵyzbaı otyrsyńdar dedim. Iá, bizdiń úkimet aıtatyny joq keremet! Sen tek tyńdap kór. Onda bir azat negr boldy, ózi Ogaıodan — býdan, kádimgi aq adamdar sekildi túsi aq. Kóılegi qaradan da aq, kıimi keremet, búkil qalada ondaı kıim kıgen eshkim joq: altyn baýly saǵat, qolynda kúmis jalatqan taıaǵy bar — aıtatyny joq tulǵa! Sen qalaı oılar ediń? Ózi bir kolejde muǵalim, birneshe tilde sóıleı biledi desedi. Óziniń elinde tipti daýys bere alady deıdi! Al buǵan men tóze almadym. Biz qaıda bara jatyrmyz osy? Daýys beretin kún edi, kóbirek ishpegende ózim de daýys bergim kelgen, al Amerıkada álgideı negr daýys bere alatyn shtat bar degende, men eregesip daýys bermeı qoıdym. Eshqashan daýys bermeımin dedim. Osylaı aıtqanymdy bári estidi. Búkil el quryp ketsin — men endi báribir daýys bermeımin! Ol negrdiń qalaı taltańdaǵanyn kórseń: eger men ony teýip jibermesem, maǵan jol beretin emes. Bul negrdi nege aýksıonda salyp satyp jibermeıdi? Men sony bilgim keledi! Sonda maǵan qalaı dep jaýap bergenderin estiseń ǵoı. Osy shtatta jarty jyl turǵan negrdi satýǵa bolady, al onyń turǵanyna kóp bolǵan joq.

Mine, saǵan ónege. Azat júrgen negrdi alty aı turǵansha sata almaıtyn bolsa, ol neǵylǵan úkimet?

Úkimetpiz dep dardaı bolady, eger jarty jylǵa deıin ońbaǵan ury, qańǵybas negrdi ornynan qozǵaı almasa, qandaı úkimet ol!?

Ákemniń mas bolǵany sondaı, tipti aıaǵynyń ózin qaıda apara jatqanyn bilmedi, al aıaqtary ony tyńdamaı, shoshqanyń eti salynǵan shaǵyn bóshkege súrinip, aıaǵy aspannan keldi, tizesin jaralap, aýzyna kelgen boqtyqtyń bárin tókti-aı kelip; negr de, úkimet te, ony súrindirgen bóshke de — bári sybaǵalaryn jaqsylap aldy.

Ol biraz ýaqyt bólme ishinde jalǵyz aıaqpen sekirip júrdi, bir kezde kináli bóshkeni bar kúshimen teýip kelip jibergeni! Onysy beker boldy, óıtkeni sol tepken aıaǵyndaǵy etiktiń jyryq tumsyǵynan eki bashpaıy shyǵyp turatyn; ákemniń oıbaı salyp sarnaǵanyn estigen adamnyń tóbe shashy tik turar edi, ol bóshkege soǵylǵan eki bashpaıyn ustap las edende domalady-aı deısiń, baǵanaǵy boqtyq boqtyq pa, endi onyń kókesindeı bylapyttar aýzynan aqtaryldy. Keıin ózi Soýberrı Heggan shaldyń boqtyǵyn kezinde kóp tyńdap edim, endi jaman sóz aıtýdan ol shaldan da asyp túsemin dep qoıady.

Keshki tamaqtan keıin ákem shólmekti alyp, vıskı eki ret saırandaýǵa jáne bir ret jyndanýǵa jetedi dedi. Bul úırenshikti máteli. Birer saǵattan keıin aqyl-esin bilmeı mas bolady da uıyqtap qalady, men sosyn kiltti urlap alamyn, bolmasa bóreneni kesip, syrtqa shyǵamyn, ne bylaı, ne olaı. Ol iship otyr, iship otyr, bir kezde kórpesine jatty-aý áıteýir. Biraq meniń jolym bolmady. Ol qatty uıyqtaǵan joq, dóńbekship, yńqyldady: osylaı uzaq jatty. Aqyrynda meni de uıqy basyp kózderim ózinen-ózi jumyla berdi de, esimdi jıýǵa álim kelmeı qatyp uıyqtap qalyppyn, al maısham jaǵýly qalpynda qaldy.

Qansha uıyqtaǵanym esimde joq, bir mezgilde shyńǵyrǵan aıqaıdan oıanyp ketip atyp turdym. Ákem jantalasyp, jan-jaqqa sendelip, esi aýysqan adamdaı "Jylan-jylan!" dep aıqaılaıdy. Ol aıaǵymda jylandar jorǵalap júr deıdi, sosyn sekirip shyńǵyrdy -betimdi shaqty dep qoımaıdy, biraq men eshqandaı jylan kórmedim. Ákem bólme ishinde júgire bastady, shyrq aınalyp júgirdi, al ózi: "Túsirshi anany! Túsir! Ol meniń tamaǵymdy shaǵyp aldy!" — dep aıqaılaıdy. Men adam balasynan mynandaı taǵy kózderdi buryn kórgen emespin. Keshikpeı ol áli quryp, jerge qulady, ózi entigip jatyr; sosyn zattardy jan-jaqqa laqtyryp, judyryǵymen aýany soqqylap, shaıtandar meni ustap aldy dep aıqaılady, sarnady. Ári-beriden soń sál tynyshtalyp, biraz jatty, yńqyldady. Sodan soń múlde únsiz qaldy, tipti dybysyn shyǵarǵan joq. Men alysta orman ishinde aıqaılaǵan úkiniń daýysyn, qasqyrlardyń ulyǵanyn estidim jáne sol dybystardan aınaladaǵy tynyshtyq odan saıyn qorqynyshty boldy. Ákem buryshta jatyr. Kenet ol shyntaǵyna súıenip basyn kóterdi, áldenege qulaǵyn salyp, basyn eńkeıtken kúıi otyrdy da:

— Top-top-top... bular ólikter... top-top-top... olar maǵan kele jatyr, biraq men olarmen barmaımyn. Oh, mine, olar! Meni qozǵamańdar, tıispeńder maǵan! Qoldaryńdy tartyńdar — olar muzdaı! Jiberińder! Oh, baqytsyz men beıbaqtyń mazasyn almańdar! — dep sandyraqtady.

Sodan ol tórt aıaqtap turdy da ólikterden tıispeýlerin ótindi; kórpege oranyp, ústeldiń astyna tyǵyldy, ózi surap jatyr, sosyn ókirip jylasyn! Tipti kórpeniń astynan estildi.

Bir ýaqytta kórpeni laqtyryp tastap, atyp turdy, aqyly aýysqan adam sekildi, kenet meni kórdi de, tura júgirip meni qýsyn! Bólmeniń ishinde qýyp júr, qolynda shappa pyshaq, meni ólimniń perishtesi dep qoıady, óltirem, sosyn sen kelmeıtin bolasyń deıdi. Men odan tynyshtalýyn ótindim, bul menmin — Gekpin dedim; al ol qarqyldap kúledi, kúlkisiniń ózi qorqynyshty!

Boqtap, aıqaılap sońymnan júgire berdi. Bir ret qolynyń astynan zyp etip shyǵa berip em, ol kúrteshemnen ustap aldy, men endi bittim dep oıladym, alaıda kúrtesheden naızaǵaıdaı jyldamdyqpen sytylyp shyǵyp qutyldym. Keshikpeı shal ábden silesi qatty; arqasyn esikke súıep edenge otyrdy, demalyp alyp meni óltiretinin aıtty. Pyshaqty quıryǵynyń astyna salyp, áýeli uıyqtap kúsh jıyp alatynyn, sosyn bul jerde kim bar ekenin qaraıtynyn eskertti.

Tez kózi ilinip ketti. Men sol boıda eski synyq oryndyqty alyp, dybys shyǵarmaýǵa tyrysyp ústine shyqtym, qabyrǵada ilýli turǵan myltyqty aldym.

Oǵynyń bar-joǵyn bilý úshin shompoldy tyqtym, sosyn myltyqty bóshkeniń ústine qoıdym da, ózim art jaǵyna otyryp ákemdi kózdedim, onyń oıanýyn kúttim. Ótip bolmaıtyn ne degen ýaqyt!

Jetinshi taraý

ÁKEMNEN QASHYP KETEMİN

— Tur! Ne isteýdi oıladyń?

Men kózimdi ashyp, qaıda jatqanymdy bilgim kelip jan-jaǵyma qaradym. Kún shyǵypty -áǵnı men kóp uıyqtamappyn, ústime tónip ákem tur; beti isken, júzi kúzgi bulttaı salqyn.

— Myltyqpen ne isteıin dediń? — dep surady.

Túndegi jasaǵandarynan esinde eshteńe joq ekenin sezip:

— Bireý esikten kirgisi keldi, sosyn men kúzetip otyrdym.

— Al meni nege oıatpadyń?

— Oıatyp kórip edim, eshteńe shyqpady: siz oıanbadyńyz.

— Jaraıdy, tilińdi súıreńdetpe! Bar, qarmaqqa tańǵy asqa eshteńe túsken joq pa eken, qarap kel. Men qazir kelemin.

Ol esikti ashty, men ózenge júgirdim. Meniń baıqaǵanym — aǵystyń boıymen tómen qaraı zýlaǵan japyraq, shóp-shalam, aǵashtyń qabyǵy: demek, ózenniń sýy kóterile bastaǵan. Qalada bolsam, raqat ómir súrer edim-aý dep oıladym. Maýsymda sý kóterilgende ózen boıymen otyn aǵashtary, býma-býma taqtaılar, tipti árqaısysynda on-on ekiden bórene bar júkterdi aýlap alyp aǵash saqtaıtyn qambalarǵa, aǵash kesetin jerlerge satýǵa bolady.

Men jaǵamen kele jatyp kózimniń qıyǵyn ákem jaqqa salamyn, ekinshi kózimmen álgindeı paıda túsirer birdeńe ákele me dep ózen betine qaraımyn. Kenet bir qaıyq kele jatyr! Qaıyq bolǵanda qandaı — kózińdi toıdyrady: uzyndyǵy on úsh — on tórt fýttaı; ózimen ózi qalqyp kele jatyr. Men baqalar sıaqty basymmen súńgı jóneldim, kıimim ústimde, qaıyqqa jettim. İshinde bireý jatyr ma dep baqyladym — bizde ázil úshin qaıyqta kórinbeı jatady da, bóten bireý jaqyn kelgende ushyp tura kelip, álgi kisini kúlki etedi. Biraq bul joly basqasha bolyp shyqty. Qaıyq, shynynda da, bos eken, men ústine shyǵyp jaǵaǵa ákeldim. Shal qýanatyn shyǵar kórgende dep oıladym: mundaı taýar on dollardan kem turmaıdy!

Men jaǵaǵa kelgende, ákem áli kórinbedi; jaǵadaǵy júzim jáne butalar tyǵyz ósken jerge qaıyqty jasyrdym; maǵan basqa oı keldi: ormanǵa qashýdyń ornyna elý mıldeı ózenmen tómen baryp jaıaý qańǵyrǵansha, bir orynda eshkimge táýelsiz ómir súrmeımin be!

Biz turǵan úıden onsha qashyq emes jerge, ákem kelip qalǵandaı sezingenmen, áıteýir jasyryp úlgerdim; sosyn butalardyń arasynan qarasam, ákem jalǵyz aıaq jolmen ózenge qaraı keledi eken, myltyǵyn bir qusqa kezeıdi. Iaǵnı, ol eshteńe kórgen joq.

Ol kelgende men aǵashtardy shyǵarǵan bolyp, qatty jumys istep jatyr edim. Nege sonsha kibirtiktep júrsiń dep ol urysty; sýǵa qulap ketip, sodan kidirip qaldym dep ótirikti soǵýǵa týra keldi. Men onsyz da bilemin: ústi-basymnyń malmandaı bolyp turǵanyn kórgesin, ol mindetti túrde suraı bastaıdy. Qarmaqtan bes jaıyn alyp úıge qaıttyq.

Tańǵy astan keıin ekeýmiz de maýjyrap kóz ilindirip alýǵa jattyq, men jesir áıel men ákem meni izdemeý úshin olardy aldaıtyn amal tabýdy oıladym. Áıtpese, olar izdep júrgende alysqa qalaı qashyp ketesiń! Men kópke deıin eshteńe oılap taba almadym, bir kezde ákem sý ishýge turyp:

— Eger taǵy bireý úıdiń aınalasynda torýyldap júrse, meni oıat, estip jatyrsyń ba? Keshegi kisi tekten-tek kelip júrgen joq. Men ony atyp tastaımyn. Eger ol taǵy kelse, meni oıat, estımisiń? — dedi.

Ol aýnap túsip, taǵy da uıqyǵa ketti; esesine onyń sózderi meniń ne isteýim kerek ekeni týraly maǵan oı saldy. Men solaı jasaımyn, sonda meni izdeý eshkimniń de basyna kirmeıdi dep oıladym.

Saǵat on ekilerde biz turyp jaǵaǵa bardyq. Ózen tez kóterile bastapty jáne betinde neshe túrli aǵashtar qalqyp barady. Sol jerde birge baılanǵan toǵyz bórene kele jatyr! Biz olardy jaǵaǵa shyǵardyq. Sosyn túski tamaqty ishtik. Basqa bireý bolsa, keshke deıin jaǵada otyryp, aýlap kóbirek paıda tabar edi, biraq ol ákemniń ádetinde joq.

Toǵyz bórene bir ret araqqa toıýǵa jetedi: qalaǵa baryp satýǵa qulshyndy. Meni syrtymnan qulyptap qaıyqty aldy da, bórenelerdi tirkep qalaǵa tartty. Men búgin túnde ol oralmaıdy dep oıladym, áregirek ketsin dep kúttim, sosyn arany sýyryp alyp, baıaǵy bóreneni qaıtadan aralaýǵa kiristim. Ákem arǵy betke ótip bolmaı-aq men bostandyqqa shyqtym; bóreneler býmasyn súıretken ákemniń qaıyǵy alysta sý betindegi kishkene núkte sekildi.

Men bir qap júgeri unyn alyp, ózim jasyrǵan qaıyqqa apardym da, butalardy ysyryp, qapty qaıyqqa saldym; sosyn shoshqanyń tósin jáne bótelke vıskıdi de apardym. Qanttyń bárin, kofeni, oq-dárini de qaıyqqa saldym; sondaı-aq shelekti, asqabaqtan jasaǵan ydysty, qańyltyr baqyrash pen ózimniń eski aramdy, eki kórpe men kofe qaınatatyn aldym. Qarmaqtar men shyrpyny, áıteýir usaq-túıekke deıin qaldyrmadym. Maǵan balta kerek edi, biraq otyndyq aǵashtyń arasynda jatqan baltadan basqa joq, al ol baltany qaldyrý kerek ekenin men bilemin. Men myltyqty shyǵardym, endi bári daıyn boldy. Syrtqa shyǵatyn tesikti oıǵanda jáne zattardy shyǵarǵanda men qabyrǵany ábden jyryp qoıyppyn. Ol jyryqtardy tegistedim, topyraqpen maıladym. Aramen kesken bóreneniń bólshegin ornyna salyp, astyna eki kirpishti, janyna taǵy bir kirpish qoıdym. Ádeıilep qarap shuqyǵan bireý bolmasa, bóreneniń kesilgenin, qabyrǵanyń keıbir jeri tesilgenin baıqaı qoıý qıyn.

Qaıyqqa shóptiń ústimen júrip bardym, ıaǵnı iz qaldyrmadym. Men jaǵada turyp, ózen betinde ne bolyp jatqanyn baqyladym. Bári tynysh. Sosyn men myltyqty alyp orman ishine kettim — qus atyp alǵym kelip edi, sosyn taǵy toraı kórdim: bul jaqta fermalardan kezdeısoq adasyp qalǵan shoshqalar tez arada jabaıy bolyp ketedi. Men álgi toraıdy óltirip, úıge alyp keldim.

Baltany alyp esikti buzdym, buzǵanda kádimgideı tas-talqan etip syndyrýǵa tyrystym: toraıdy ákelip ústeldiń janyna tastadym, tamaǵynan baýyzdadym da qany aqsyn dep jerge qoıdym ("jerge" dep otyrǵanym — bizdiń úıimizdiń edeni aǵashtan emes, kádimgi qatty taptalǵan jer). Sosyn eski qapty alyp, ishin úlken-úlken tastarmen toltyrdym da toraıdyń janynan esikke qaraı, odan ormannyń arasymen ózenge súırep apardym da, sýǵa tastadym; qap birden batyp ketti. Bul jerden bir nárseniń súırelgeni birden kórinedi. Osy arada Tom Soıerdiń bolǵanyn tiler edim: mundaı iste onyń tańǵalarlyq birdeńeni oılap tabýdyń sheberi ekenin bilemin. Mundaı sharýada Tom Soıerden artyq eshkim joq.

Eń sońynda bir ýys shashymdy julyp aldym, baltaǵa jaqsylap qandy jaǵyp shashymdy baltanyń júzine japsyrdym da, buryshqa tastaı saldym.

Sosyn toraıdy alyp, qan tambasyn dep kúrtesheme orap, úıden biraz qashyqtyqqa barǵasyn ózenge aǵyzyp jiberdim. Sol jerde meniń basymda taǵy bir oı jylt etti. Qaıyqtan un salǵan qap pen eski arany alyp úıge apardym. Qapty burynǵy ornyna qoıyp, tómengi jaǵyn aramen testim, óıtkeni bizde ne pyshaq, shanyshqy joq — ákem máseleniń bárin shappasymen bitiretin. Sodan keıin qapty shóptiń ústimen júz qadamdaı jerge súırep úıdiń shyǵys jaǵyndaǵy qamys ósken taıyz kólge apardym — ol jerde kúz kezinde úırek kóp bolady. Ekinshi jaǵyndaǵy sazdy jyradan kóldiń sýy bir jaqqa aǵyp ketedi, áıteýir ózenge quımaıdy. Un jol boıy tógilip kólge deıin aq syzyq paıda boldy. Ákemniń qaıraǵyn jolǵa tastaı saldym, bireý baıqamaı túsirip alǵan dep oılasyn degenim. Qaptyń tesigin tógilmes úshin jippen baıladym da ara men qapty qaıyqqa aparyp saldym.

Bul kezde qarańǵy da túsip qaldy. Men qaıyqty ózenge túsirip, sámbi taldyń butalary sý betine salbyrap turǵan jerge apardym da, aı týǵansha osynda otyra turaıyn dep sheshtim. Qaıyqty talǵa jaqsylap baılap, ózim azdap tamaqtanǵan boldym da, trýbkamdy tartyp, aldaǵy josparymdy oılastyrý úshin qaıyqqa jata kettim. Men ózime ózim: olar tas salǵan qaptyń izimen ózenge baryp, meniń óli denemdi sýdan izdeıdi. Al unnyń izi olardy kólge aparady, odan meni óltirip, zattardy alyp ketken tonaýshylardy kólden aǵyp jatqan ózensheden izdeıdi. Ózennen meniń óli denemnen basqa izdeıtin eshteńe joq. Keshikpeı olar jalyǵady, sosyn meni múldem umytyp ketedi. Djekson araly — men úshin eń qolaıly jer, men ol araldy jaqsy bilemin, onda eshqashan eshkim bolmaıdy. Al túnde qalaǵa qaıyqpen baryp qaıtýǵa bolady; qańǵýyldap júremin, ózime qajet nárselerdi alamyn. Naǵyz qolaıly jer Djekson araly dedim. Meniń sharshaǵanym sondaı, qalaı uıyqtap ketkenim esimde joq. Oıanǵanda áýeli qaıda jatqanymdy bilmedim. Otyryp jan-jaǵyma qaradym, tipti qorqyp kettim. Sosyn esime tústi. Ózen óte úlken, eni birneshe mıldeı jalpaq kórindi. Aı jarqyrap tur, kóldiń betinde qansha bórene, qansha taqtaı aǵyp bara jatqanyn sanaýǵa bolatyndaı. Aınala óli tynyshtyq, shamasy túnniń biraz mezgili ekeni sezilip tur. Túsinesizder me, meniń ne aıtqaly turǵanymdy... Sózben qalaı jetkizsem eken.

Jaqsylap kerilip aldym, esinedim, ilgeri júreıin dep qaıyqty sheshe berip em, kenet shýlaǵan dybys estildi.

Qulaǵymdy tostym, keshikpeı ne ekenin túsine qoıdym: bul — eskekterdiń tynysh túnde jaqsy estiletin bir saryndy sýǵa tıgen dybysy. Sámbitaldyń butalarynyń arasynan qarap edim, aıtqanyndaı alysta jaǵaǵa jaqyn jerde bir qaıyq kele jatyr. Ústinde neshe adam bar ekenin anyq kóre almadym. Qaıyq birte-birte jaqyndap keledi, meniń qataryma kelgende onda bir adam otyrǵanyn kórdim. Ony kútpesem de ákem emes pe eken dep oılap qaldym. Ol meniń tómengi jaǵyma aǵynmen túsip, sosyn dál meniń janymnan jaǵaǵa qaraı ótkende, myltyǵymnyń dúmimen ony túrtip qalýǵa bolatyn edi. Bul, shynynda da, ákem eken jáne eskekpen erkin jumys istep otyrǵanyna qaraǵanda, kádimgideı cap-cay.

Men ýaqyt ótkizbeı, kelesi mınýtta-aq aǵystyń boıymen jáne jaǵany tasalanyp, dybys shyǵarmaýǵa tyrysyp, tez-tez tómen qaraı zýladym. Eki jarym mıldeı júrgesin ózenniń ortasyna qaraı buryldym, óıtkeni keshikpeı kemejaı kórinedi, al ondaǵy adamdar meni kórip, shaqyrýlary múmkin. Men qalqyp kele jatqan bórenelerdiń arasymen júrýge tyrystym, sosyn ózim qaıyqtyń túbine jattym da, qaıyqty aǵys boıymen jiberdim. Men trýbkamdy tartyp, aspanǵa qarap demalyp jatyrmyn. Aı jaryq bolǵanda shalqańnan jatyp qarasań, aspan óte kógildir bolyp kórinedi eken; muny buryn bilmeıtin edim. Jáne osyndaı túnde tipti alystaǵy dybys ta ap-anyq estiledi! Kemejaıdaǵy adamdardyń áńgimeleskenin estidim. Tipti árbir sózderine deıin estidim. Bireýi endi kún uzaryp, tún qysqa bolady dedi. Basqa bireý bul tún, onyń oıynsha, qysqa bolatyn túri joq dep jaýap berip edi — sol jerde bári jamyraı kúldi; ol sózin qaıtalady — analar taǵy kúldi; úshinshi bireýdi oıatty da, oǵan álginiń áńgimesin jetkizdi; biraq ol kúlgen joq, birdeme dep kúńk etti de, mazamdy almańdar dedi. Birinshi kisi muny óziniń kempirine aıtatynyn aıtyp, oǵan unaıtyn shyǵar dep qoıdy; bul degen ánsheıin jaı nárse ǵoı, buryn ázil áńgimeniń kókesin aıtatyn edim dedi. Olardyń bireýi qazir saǵat úshtiń kezi, tań bir apta kidirmeıtinine senemin dedi. Osydan keıin daýystar birte-birte alystaı berdi, sózderi anyq estilmeı, tek kúńgir-kúńgir dybys pen kúlkileri alystan estildi.

Endi men kemejaıdan biraz tómen kettim. Eki jarym mıldeı tómen túskesin Djekson aralyn kórdim: jan-jaǵynyń bári orman, ózi ózenniń ortasynda úlken, qap-qara bop kórinedi, osy túrimen ol ottary joq parohodqa uqsaıdy. Araldyń joǵarǵy jaǵyndaǵy jerdiń bárin sý basyp ketipti.

Aralǵa jarty saǵatta jetip bardym. Joǵarǵy aǵys tusynan oqtaı zýlap óttim de tymyq jerine kelip, Illınoıs jaǵalaýyna jaqyn tusyna toqtadym. Ózim burynnan biletin jińishke buǵazǵa buryldym; oǵan jetý úshin sámbitaldyń butaqtaryn qaıyrýǵa týra keldi; qaıyqty baılap, syrtynan qarap edim, eshteńe bilinbeıdi.

Jaǵaǵa shyǵyp, araldyń joǵarǵy jaǵyndaǵy bir aǵashqa otyrdym, jalpaq ózenge qarap, qalqyp bara jatqan bórenelerdi kórdim, osy jerden úsh mıldeı qashyqtyqta jatqan qalaǵa qaradym. Úlken sal ózen boıymen qalqyp barady; saldyń ortasynda fonar janyp tur, ol maǵan jaqyndaı bergende bireýdiń aıqaıy estildi: "Eı, ońǵa qaraı bur!" Bul sózderdi anyq estigenim sondaı, tipti dál meniń qasymda turǵandaı.

Aspan birte-birte ashyla bastady; men ormanǵa baryp, erteńgi astyń aldynda kóz shyrymyn alaıyn dedim.

Segizinshi taraý

DJIM — ÝOTSON HANYMNYŃ NEGRİ

Oıansam, kún kóterilip qalǵan eken, shamasy saǵat segizden asqan. Men kók shóptiń ústinde, qońyrsalqyn kóleńkede neshe túrli oı oılap jatyrmyn, ózimdi kádimgideı jaqsy sezindim, óıtkeni jaqsy demalyppyn.

Japyraqtardyń arasynan kún kórinedi, biraq munda ylǵı úlken aǵashtar ósip ketken, olardyń túbi óte qarańǵy. Japyraqtyń arasynan túsken kún sáýlesinen jerdiń beti sekpilge tolyp ketken sekildi, ol sál qozǵalyp turǵandaı, ıaǵnı joǵarǵy jaqta jel bar. Eki tıin butanyń ústine otyryp alyp, maǵan qaraıdy, bir mezgilde ekeýi qosylyp birdeńe dep byldyrlady.

Men jalqaýlanyp jata berdim, raqattanyp jatqanym sondaı, tipti tańǵy asty daıyndaǵym kelmedi. Taǵy kózim iline berip edi, kenet qulaǵyma ózen betinen "bým" degen dybys kelgendeı boldy. Oıanyp, shyntaǵyma súıenip tyń tyńdap edim, álgi dybys taǵy estildi. Men atyp turyp jaǵaǵa qaraı júgirdim, japyraqtar arasynan kóz salsam, sý ústinde kemejaı jaqta alysta tútin býdaqtap jatyr. Al ózennen tómen qaraı adam toly shaǵyn parohod ketip barady. Endi bárin túsindim. Bým!

Aq tútin parohodtyń tútini eken. Sý túbindegi meniń óli denem betine shyqsyn dep pýshkadan oq atyp júrgen solar eken.

Ólerdeı qarnym ashty, biraq ot jaqsam, tútindi kórip meni taýyp alady. Oq-dáriniń tútinine qarap dybysyn tyńdaımyn. Bul jerde ózen óte jalpaq, eni bir mıldeı shyǵar, jazǵy tańda sý betine qaraǵannyń ózi raqat, jeıtin tamaǵym bolsa, men de aıdynnyń betine qarap, meniń óligimdi izdep júrgenderdi baqylar edim. Nannyń qabyǵyna synap quıyp sýǵa jiberse, ol júzip otyryp, sýǵa ketken adamnyń óligi jatqan jerge toqtaıtyny esime tústi. Durystap qaraý kerek deımin ishimnen, eger nannyń qabyǵy kórinse, qapy qalmaý kerek. Men araldyń Illınoıs jaǵyna shyǵyp, múmkin jolym bolar dep qoıamyn. Qatelespeppin: qarasam, nannyń úlken qabyǵy qalqyp keledi, men uzyn taıaqpen ustaı jazdadym, aıaǵym taıyp ketti de qabyq janymnan óte shyqty. Birneshe mınýttan keıin taǵy da bir qabyq kele qaldy, bul joly qapy qalmadym. İshindegi synapty laqtyryp tastap, nanǵa aýyzdy saldym. Aq nan eken, kádimgi baılar jeıtin, álgi qarapaıymdar jeıtin júgeri nan emes.

Men japyraqtary qalyń yńǵaıly jerdi tańdap alyp, aǵashqa otyrdym da, nandy kúısep qoıyp baǵanaǵy shaǵyn parohodqa qaradym. Kenet meniń zárem ketti. Asyly jesir áıel nemese pastor jáne taǵy bireýler qudaıǵa jalbarynyp, jańaǵy nannyń meni tabýyn suraǵan shyǵar deımin ózime ózim. Solaı bolyp shyqty da. Iaǵnı, durys: jesir áıel nemese pastor sıaqty adamdardyń namazda suraǵany bolady; al meniń ótinishimniń áseri joq; shamasy dindarlardyń namazy ǵana qudaıǵa jetetin bolar.

Men trýbkamdy tartyp uzaq otyrdym, ózen betindegi ómirge qaradym. Shaǵyn parohod aǵystyń boıymen tómenge qaraı ketip barady, eger ol men otyrǵan jerge jaqynyraq kelse, ústindegilerdiń kimder ekenin kórýge bolady.

Ol jaqyndaǵanda trýbkamdy óshirip, júgirip ashyq jerge shyǵyp, aǵashtyń tasasyna jata qalyp qaradym.

Keshikpeı parohod meniń qataryma keldi; ol aralǵa jaqyn kelgeni sondaı, ústindegiler jaǵaǵa shyǵa alar edi. Ústinde men biletinderdiń bári bar eken: ákem, Techer sot, Bekkı Techer, Djo Garper, Tom Soıer, onyń janynda Pollı apaı, Sıd pen Merı, basqa da tolǵan halyq. Áńgimeleri kisi ólimi jaıly. Kapıtan áńgimege aralasty.

— Endi durystap qarańdar! Bul jerde aǵys jaǵaǵa óte jaqyn barady: deneni jaǵaǵa shyǵaryp tastaýy múmkin, sosyn ol sýdyń mańyndaǵy butalarǵa ilinip qalýy da ǵajap emes.

Al men bolsam, tipti basqasha oılaǵam. Bári parohodtyń bortyna toptalyp, baspaldaq taıanyshyna súıenip, kózderin meniń júzime qadap barady. Men olardyń bárin ap-anyq kórip jatyrmyn, olar kórgen joq. Sosyn kapıtan komanda berdi: "Borttan keıin!" -pýshkanyń oǵy dál meniń mańyma túskende daýsynan qulaǵym bitip, oqtyń tútininen kózim kórmeı qaldy: bitken jerim osy eken dedim. Eger pýshkany ıadromen oqtaǵan bolsa, izdep júrgen óli deneniń ústinen túsetin edi. Esimdi jıyp qarasam, eshteńem ketpepti, saýmyn, qudaıǵa shúkir. Parohod janymnan ótip, keshikpeı kózden tasa boldy. Mezgil-mezgil atylǵan oq daýystaryn estidim, degenmen olar birte-birte alystaı berdi; al bir saǵattaı ýaqyt ótkende eshqandaı dybys estilmedi. Araldyń uzyndyǵy úsh mıldeı. İzdeýshiler araldyń sońyna deıin baryp, sosyn bul iske qoldaryn bir siltegen bolar degen sheshimge keldim. Alaıda ázir olaı bolmaı shyqty. Olar araldy aınalyp ótip, Mıssýrı qoltyǵyna qaraı oqtyn-oqtyn pýshkadan oq atyp joǵary kóterildi. Araldyń joǵarǵy jaqtaǵy múıisine barǵasyn atýdy toqtatyp, Mıssýrı jaǵalaýyna buryldy, odan ári qalaǵa bet aldy.

Endi tynyshtalatynymdy túsindim: budan bylaı meni eshkim de izdemeıdi. Men qaıyqtan zattarymdy shyǵaryp, orman ishinde ózime yńǵaıly turatyn oryn daıyndadym. Jamylǵylardan shatyr sekildi birdeńe jasadym, áıteýir jańbyrdan qorǵaıdy. Jaıynnyń balasyn ustap alyp, ishin aramen jardym da, ot jaǵyp keshki tamaq ishtim.

Sosyn erteńgi asqa balyq aýlaıyn dep qarmaq saldym.

Qarańǵy túskesin trýbkamdy alyp alaýdyń janyna otyrdym, áýeli táp-táýir sezinip em, sodan soń ishim pysyp, kóńilsizdik basty da, jaǵaǵa bardym. Ózen qalaı shalpyldaıtynyn estidim, juldyzdardy, aǵyp kele jatqan bóreneler men saldardy sanadym, sosyn uıqyǵa jattym. İshiń pysqanda uıqydan artyq eshteńe joq: uıyqtap oıanǵanda kóńilsiz kúıdiń qaıda ketkenin bilmeısiń.

Osylaısha úsh kún, úsh tún ótti. Eshqandaı ózgeris ne jańalyq joq — bir qalypty tirlik. Esesine tórtinshi kúni araldy túgel aınalyp shyqtym, uzynynan da, kóldeneńinen de zerttep shyqtym.

Men osy jerdiń ıesimin, aral túgeldeı meniń menshigimde — olaı bolsa ony bes saýsaǵyndaı bilýiń kerek, al eń bastysy ýaqytty ótkizý edi. İri qoıbúldirgen degen tunyp tur, ábden piskenderi de bar eken, jasyl júzim, jasyl tańqýraı da kóp-aq, al qara búldirgen endi-endi tamyr jaıa bastapty. "Munyń bári aldaǵy ýaqytta óte qajet bolady", — dep oıladym.

Orman ishimen sandalyp júrip, araldyń tómengi múıisine jettim dep oıladym. Myltyǵym bar, biraq eshteńeni atqanym joq. Ony tek qorǵaný úshin alǵanmyn, al qusty turaǵyma jaqyn mańnan atyp alam dep sheshtim! Sol jerde dál jylandy basyp kete jazdadym, ol menen qashyp, shóptiń arasyna ıreleńdep kirip ketti, men atqym kelip sońynan qýyp berdim; júgirip kele jatyp byqsyp jatqan alaýdyń ústinen shyqtym.

Júregim tarsyldaı jóneldi. Jan-jaǵyma qaraıtyn jaı joq, jaımen basyp buryldym da kelgen jaǵyma qaraı zyttym. Oqtyn-oqtyn japyraqtyń qalyń jerine toqtap tyń tyńdaǵan bolam, biraq yrsyldap demalǵannan eshteńe de estı almadym. Ármen qaraı jasyrynyp, taǵy qulaq túrdim; sosyn taǵy taǵy. Kózime aǵashtyń túbiri kórinse, ony adam eken dep qalam; eger aıaǵymnyń astyndaǵy buta syqyr etip synyp ketse, bireý meniń tynysymdy taryltqandaı sezinem.

Turaǵyma jetken kezde ózime ózim kele almaı, janym kózime kórindi. "Degenmen, qazir aqymaqtyq jasaıtyn kez emes", — dep qoıam. Kıim-keshek, zattarymdy jınap, eshkim kórmesin dep qaıyqqa apardym, otty sóndirip, kúlin jan-jaqqa shashyp tastadym, oıym -ótken jylǵy alaýdyń orny sekildi bolsyn, al ózim aǵashqa shyqtym.

Shamasy men eki saǵattaı aǵashtyń basynda otyrdym ǵoı deımin, biraq eshteńeni kóre de, eshbir dybysty estı de almadym — ózim bir nárselerdi kórip, estip otyrǵandaı sezindim. Ǵasyr boıy aǵashtyń basynda otyrmaısyń ǵoı! Aqyry aıaǵynda aldym da, aǵashtan tústim, jerge otyrdym jáne ylǵı qaýiptenýden qutylmadym. Tańǵy astan qalǵan-qutqan birdeńelerdi, sosyn jemis-jıdekti jedim.

Kún de keshkire bastady, asqazanym azan-qazan, janymdy shyǵara jazdady. Ábden qarańǵylyq túskende, jaımen ózenge bardym, aı týǵansha Illınoıs jaǵalaýyna — ol degen araldan tórt mıldeı jerde — bardym. Sondaǵy orman ishinde ózime keshki tamaq pisirdim, endi osynda túnep shyǵaıyn dep sheship edim, kenet "sok-sok, sok-sok" degen dybys estidim, jylqy bolar dep oıladym, sosyn daýystar qulaǵyma keldi. Men tezdetip bárin qaıyqqa saldym da, ózim jasyrynyp orman ishin aralaýǵa kettim — birdeńe kezdeser degen oımen. Onsha uzaı qoıǵanym joq edi, kenet daýys shyqty:

— Osy jerge toqtaǵanymyz durys, eger yńǵaıly oryn tapsaq; attar júre alatyn emes. Qane, qaraıyq.

Men jaǵadan jaımen keri qaraı shyǵyp, arǵy betke óttim. Qaıyqty burynǵy jerge baılap, ózim sonda túneý kerek dep sheshtim.

Durys uıyqtaı da almadym: ár nárseni oıladym. Oıanyp ketsem boldy, bireý meniń jaǵamnan alyp jatqan sekildi. Sóıtip uıqy maǵan paıda ákelmedi. Aqyry aıaǵynda: "Joq, bulaı bolmaıdy: menimen birge aralda kim bar ekenin bilý kerek. Jarylyp ketsem de sony anyqtaımyn!" — dedim. Osydan keıin birtúrli jeńildenip qalǵan sıaqty boldym.

Eskekti alyp, eki qadamdaı keri sheginip, jaǵany boılap tasamen júrip otyrdym. Aı týdy; kóleńke bolar eshteńe joq, jer kúndizgideı jap-jaryq. Bir saǵattaı qaıyqty esip kelem; aınalanyń bári typ-tynysh, túgel uıqyda. Men araldyń sońyna jetip qaldym. Ózenniń tolqyndaryna jan bitirip salqyn samal soqty — ıaǵnı tún aýyp barady. Eskekti qozǵap, qaıyqtyń tumsyǵyn jaǵaǵa burdym, sosyn jerge tústim de, jasyrynyp orman ishindegi alańqaıǵa bettedim. Sol jerde bórenege otyryp japyraqtyń arasynan aınalaǵa qaradym. Aıdyń túngi kúzeti aıaqtalyp, demalýǵa ketti de, ózenniń ústin qarańǵylyq japty; sodan soń aǵashtardyń basy sáýlege malynǵandaı boldy — qazir-aq tań atatynyn túsine qoıdym. Myltyqty qolyma alyp, baǵanaǵy alaýdyń kúlin basqan jerimdi izdedim. Jolym bolmady; ol jerdi taba almadym. Aǵashtardyń arasynan jyltyraǵan ot kórindi. Men jaılap, asa saqtyqpen jasyrynyp jaqyndadym; qarasam, jerde bir kisi jatyr. Qoryqqannan óle jazdadym. Basyn búrkep alypty, murny alaýǵa tym jaqyn. Men alty-jeti fýttaı jerde otyryp, odan kózimdi almadym. Tań atty. Keshikpeı álgi kisi esinedi, kerildi, jamylǵysyn laqtyryp tastady. Tanı kettim — bul Ýotson hanymnyń negri Djım! Oı, qýanyp kettim!

— Amansyń ba, Djım! — dedim butalardyń arasynan shyǵyp.

Ol ornynan atyp turdy da, kózderi sharasynan shyǵyp maǵan qarady! Sosyn meniń tizeme jarmasyp ótine bastady:

— Maǵan tıme, tıme! Men eshqashan ólikterdi ókpeletken emespin. Olardy men jaqsy kóretinmin, olar úshin qolymnan kelgenniń bárin istedim. Ózenge bar, ózińniń kelgen jerińe, qart Djımge tıise kórme, ol senimen ylǵı dos edi ǵoı... 

Men oǵan ólik emes ekenimdi túsindirdim. Ózim Djımmen kezdeskenime qýandym. Endi maǵan onsha kóńilsiz emes. Ol bireýge qaıda tyǵylyp júrgenimdi aıtyp qoıady dep qoryqpaımyn — solaı dep oǵan túsindirdim.

Men aýyz jappaı aıtyp otyrmyn, ol maǵan qarap únsiz otyr. Aqyrynda men:

— Endi tań atty. Tamaq isheıik. Alaýdy jaqsylap jaq, — dedim.

— Ony jaqqannan ne paıda, pisiretin eshteńe joq bolsa... qoıbúldirgen men túkke turǵysyz birdeńeler. Seniń myltyǵyń bar ǵoı? Demek, qoıbúldirgennen durysyraq bir nárse tabýǵa bolady.

— Qoıbúldirgen jáne usaq-túıek birdeńeler, — deımin men. — Sen sonda tek osyny jediń be?

— Basqa eshteńe taba almadym, — dedi ol.

— Sen qashannan beri araldasyń, Djım?

— Seni óltirgen kúnnen beri.

— Sodan beri me?

— Iá, ıá.

— Mynadan basqa túk tappadyń ba?

— Iá, myrza, túk tapqanym joq.

— Sen onda ashtan ólesiń ǵoı?

— Bir jylqyny tutasymen jep qoıar edim! Ras aıtam. Sen qashannan beri araldasyń?

— Meni óltirgen túnnen beri.

— Qoıshy-eı! Ne jediń sen? Á, ıá, sende myltyq bar ǵoı! Iá, ıá, myltyq. Bul jaqsy. Men ot jaǵaıyn, sen birdeńeni atyp ákel.

Ekeýmiz meniń qaıyǵym turǵan jerge bardyq, ol aǵashtardyń astyndaǵy jasyl alańqaıda ot jaqqansha, men un, et, kofe, kofe qaınatatyn ydys, taba, qant, qalaıy krýjkeler ákelgende, Djım tańǵalǵannan qalshıyp turyp qaldy: munyń bári sıqyrlyq dep oılady. Men ájeptáýir úlken jaıyn ustadym. Djım óziniń pyshaǵymen ishin jaryp, otqa qaqtady.

Tańǵy as ázir bolǵasyn biz shóptiń ústinde jatyp alyp, ottan shyqqan kúıinde jep aldyq. Djım ábden ashyqqan eken, onyń kúısegen dybysynan qulaǵym bitip qaldy. Toıyp alǵasyn, demalýǵa jattyq. Ári beriden soń Djım sóz bastady:

— Aıtshy, Gek, anaý úıde kimdi óltirgen sonda, eger seni bolmasa?

Sol jerde men oǵan bárin aıtyp berdim, ol sosyn kelisti jasaǵansyń, Tom Soıerdiń de qolynan kelmes edi dep qoıady.

Men:

— Al sen qalaı keldiń, Djım, ne boldy? — dep suradym.

Ol kibirtiktep, bir mınýttaı úndemedi; sosyn:

— Múmkin, aıtpaǵanym durys bolar... — dedi.

— Nege, Djım?

— Nege deriń bar ma... Tek sen meni ustap bermeısiń ǵoı? Ras pa, Gek?

— Eger seni ustap beretin bolsam, jerge kirip keteıin!

— Jaraıdy, men saǵan senem, Gek. Men... men qashyp kettim.

— Djım!

— Sen ustap bermeımin dep ýáde berdiń ǵoı! Esińde me ýádeń, Gek?

— Jaraıdy.Ýáde berdim — oryndaımyn.Úndilik aq sózim — ustap bermeımin! Meıli, meni ońbaǵan abolısıonısshi dep atasyn jurt, meıli jek kórsin bári, sol úshin túkirdim! Men eshkimge aıtpaımyn jáne men endi ol jaqqa qaıta oralmaımyn. Aıta ber ári qaraı.

— Áńgime bylaı boldy. Kári qojaıynym — Ýotson hanymdy aıtam — maǵan kún bermeıdi, al ol Orleanǵa eshqashan satpaımyn dep ýáde bergen. Sońǵy kezde bir qul satýshy úıdiń mańynan ketpeıdi, men qaýiptene bastadym. Bir kúni keshkilik men jartylaı ashyq turǵan esikke jasyrynyp jaqyndadym, kári hanym jesir áıelge meni ońtústik jaqqa, Orleanǵa satam, satqym kelmep edi, biraq oǵan segiz júz dollar berip tur, al mundaı qyrýar aqshany almaı qalaı shydaısyń! Jesir áıel meni satpa dep ony úgittedi. Men aıaǵynyń nemen tynatynyna qaramaı, tartyp otyrdym.

Taýdan tómen tústim; bir qaıyq qolyma tússe dep kelem. El áli uıyqtaǵan joq, jaǵadaǵy bóshke jasaıtyn eski orynǵa jurt taraǵansha tyǵylyp otyrdym. Osylaı túnimen otyrdym. Jaqyn mańda qaıyqqa mingender birinen soń biri qańǵyryp júrdi. Tańǵy altynyń shamasynda janymnan qaıyqtar óte bastady, al segiz-toǵyzdarda árbir qaıyqtaǵylardyń áńgimesi sen týraly boldy: ákeń qalaǵa kelip, seni bireýler óltirip ketipti dep habarlapty. Qaıyqtardaǵy hanymdar men myrzalar sol jerdi kórýge bara jatqanǵa uqsaıdy.

Keıde qaıyqtar demalýǵa jaǵaǵa toqtaıdy. Osy áńgimelerden seniń ólgenińdi estidim. Meniń janym qatty ashydy, Gek... Al qazir janym ashyp otyrǵan joq.

Kúni boıy sol jerde jattym. Qarnym ashty, qoryqqanym da joq: jesir áıel kári kempirmen tańǵy astan keıin shirkeýge namazǵa barady da, kúni boıy sonda bolady, al meni ertemen mal jaıýǵa ketti dep oılady — meniń joq ekenimdi tek qarańǵy túskesin biledi. Qalǵan qyzmetshiler de meni joqtamaıdy, men bilem: kempirler úıde joqta olar qydyrýǵa ketedi.

Jaraıdy. Qarańǵy túsisimen men ornymnan shyǵyp, aǵysqa qarsy jaǵada júrdim; eki mıldeı júrdim-aý deımin, tipti odan da kóp pe — eshqandaı úı joq. Ne isteýim kerek ekenin sonda sheshtim. Túsinesiń be, eger men jaıaý ketsem, ıtter sońymnan erer edi; qaıyqty urlap, arǵy betke shyqsam, qaıyqty izdeıdi de, meniń izimdi tabady.

Sol boıda burylystan ot kórindi. Ózenge qoıyp kettim de, júze berdim, qolymmen bóreneni ıterip kelem. Sóıtip ózenniń ortasyna jettim, qalqyp kele jatqan bórenelerdiń arasyna jasyryndym, basymdy tómen salyp, aǵysqa qarsy júzip kelemin — sal keledi dep kúttim. Sosyn salǵa otyrdym, bulttar jóńkilip, tipti qarańǵy bolyp ketti, men saldyń ústine jatyp aldym. Adamdar saldyń ortasynda, fonarǵa jaqyn jerde. Ózen kóterilip, aǵys kúsheıe bastady, saǵat tórtke qaraı bularmen jıyrma bes mıldeı júrip ózenniń tómengi jaǵyna jetem dep joramaldadym, sosyn tań aldynda sýǵa túsemin de, jaǵaǵa deıin júzip baramyn, ármen qaraı Illınoıs jaǵyndaǵy ormanǵa ketemin.

Biraq meniń jolym bolmady. Araldyń janynan óte bergende, saldyń ústimen fonar ustap bireý kele jatyr. Sýǵa sekirdim de aralǵa júzip jettim. Kez kelgen jerden shyǵam ǵoı dep edim, qaıdaǵy?! Tik jarqabaq. Araldyń tómengi jaǵyna qaraı júzýge týra keldi. Sol jerde jaǵaǵa shyǵyp, ormanǵa jasyryndym. Ústinde árli-berli fonarmen júretin bolsa, endigári salǵa jolamaspyn dep sheshtim. Trýbka, temeki, shyrpy - bári bórkimniń ishinde edi, áıteýir sý tımepti.

— Iaǵnı, sen sodan beri nan da, et te jemediń be? Nege tasbaqany ustap almadyń?

— Qalaı ustaımyn ony? Ony shap berip ustaı almaısyń, taspen urǵanǵa ol myńq etpeıdi-qalaı óltiresiń? Sosyn túnde olardy qalaı aýlaısyń? Kúndiz men jaǵaǵa shyqpadym.

— Iá, durys. Árıne, saǵan únemi ormanda otyrýǵa týra keldi. Pýshkadan qalaı atqandaryn estidiń be?

— Estigende qandaı! Seni izdep júrgenderin bildim. Olardyń janymnan ótip bara jatqandaryn kórdim, butalardyń arasynan qarap otyrdym.

Bir kishkentaı qustar ushyp, eki qadam jerge qonady, sosyn qaıta ushady. Jańbyrdyń aldynda qustar súıtedi dedi Djım. Mynandaı belgi bar: eger taýyqtyń balapandary bir jerden ekinshi jerge ushyp-qonsa, jańbyr jaýady; ıaǵnı qustyń balapandary da solaı shyǵar. Men birnesheýin ustap alaıyn dep edim, Djım ruqsat etpedi. Olaı istegen ólimge kórinedi dedi. Onyń ákesi qatty aýyrypty; balalarynyń biri bir qusty ustap alǵan eken, kempir ájesi ákeń óledi depti, aqyry solaı bolyp shyǵypty.

Djım taǵy mynany aıtty: túski asqa qansha tamaq jasalyp jatqanyn sanamaý kerek — ol jaqsylyqqa kórinbeıdi. Kún batqannan keıin dastarqandy qaǵyp-silký de durys emes. Eger ara ustaıtyn kisi ólse, bul týraly erteńine kún shyqpaı turyp aralarǵa aıtý kerek, olaı etpese, bári qyrylyp qalady. Djım aralar aqymaqtardy shaqpaıdy deıdi, tek men buǵan senbeımin: men qansha arany ustadym, birde-bireýi shaqqan emes.

Keıbireýlerin buryn da estigenmin, biraq bárin emes. Djım kóp belgi, yrymdy biledi, ózi bárin bilemin deıdi. Onyń aıtýynsha, belgiler jamandyqty meńzeıdi, men jaqsylyqtyń belgileri bar ma dep suradym.

— Óte az, onda da paıdasy joq. Jaqyn arada saǵan baqyt keletinin bilip ne kerek saǵan? Keltirmeý úshin be?

Ol taǵy mynany aıtty:

— Eger seniń keýdeń, qolyń qaptaǵan jún bolsa, seniń baı bolatynyńnyń belgisi. Al mundaı belgiden qashýǵa bolmaıdy, áıteýir bir kezde baılyq keledi. Túsinesiń be, múmkin sen kópke deıin kedeı bolyp júrersiń, oǵan shydamaı, qaıǵydan asylyp ólýiń múmkin, eger túbinde baııtynyńdy bilmeseń.

— Seniń qoldaryńda, keýdeńde jún bar ma, Djım?

— Kórip turǵan joqsyń ba júndes ekenimdi? Nesine suraısyń?

— Sen baısyń ba sonda?

— Joq. Bir ret baı bolǵanmyn, taǵy da bir kezde baıımyn. Bir ret mende on tórt dollar boldy, men saýda jasap, aıyrylyp qaldym.

— Qandaı saýda jasadyń, Djım?

— Saýda-sattyq qoı... jaı...

— Ol ne?

— Mysaly, mal sattym. On dollarǵa sıyr satyp aldym. Biraq endi ózimniń aqshamdy ońdy-soldy jumsamaımyn. Al, ol sıyr aldy da ólip qaldy.

— Iaǵnı sen dollardy joǵalttyń?

— Joq, bárin joǵaltqan joqpyn. Toǵyz dollardaı joǵalttym — terisi men maıyn bir dollar on sentke sattym.

— Sonda sende bes dollar on sent qaldy. Taǵy da aınalymǵa saldyń ba aqshańdy?

— Árıne! Jalǵyz aıaqty negrdi bilesiń be, onyń qojasy qart Bredım myrza? Mine, sol negr bank uıymdastyrdy, kimde-kim bir dollar salsa, ol bir jyldan keıin bir dollarǵa tórt dollar alady dedi. Negrdiń bári aqshalaryn saldy, biraq olarda aqsha tym az eken. Jalǵyz mende ǵana kóp boldy. Tórt dollardyń ústine taǵy alǵym kelip, ústeme aqsha bermese, men ózim bank ashamyn dedim oǵan. Árıne, ol negrge taǵy bir banktyń ashylǵany unamaıdy — eki birdeı bankke salatyn aqsha qaıdan bolsyn negrlerde; eger men bes dollar salsam, jyldyń sońynda ol maǵan otyz bes dollar berem dep ýáde berdi.

Men solaı istedim. Otyz bes dollardy aınalymǵa salamyn, bosqa jatqannan ne paıda dep oıladym. Bob degen negr úlken qaıyqty ustap alypty, al onyń qojasy bul týraly bilmeıdi: men jyldyń aıaǵynda otyz bes dollar beremin dep qaıyqty satyp aldym; sol kúni túnde qaıyqty urlap ketti, al kelesi kúni jalǵyz aıaq negr banktiń sharýasy bitti dep habarlady. Sóıtip, bizdiń eshqaısymyz aqsha ala almadyq.

— Al sen on sentti qaıda jiberdiń, Djım?

— Áýeli sony joıǵym kelip edi, sosyn tús kórdim, túsimde bir daýys aqshańdy Valaam atty negrge ber dedi. Ol bir aqymaq, saǵan aıtaıyn. Daýys aıtty: "Valaam sol on sentti ónimge salsyn, al túsken paıdany saǵan bersin!" Valaam, árıne, aqshany aldy, sosyn shirkeýde ýaǵyz aıtýshydan kim kedeıge berse, qudaı esesin oǵan beredi degendi estıdi de, bir paqyrǵa aqshany berip, ózi budan keıin ne bolar eken dep kútedi.

— Al, shynynda da, sodan ne shyqty, Djım?

— Eshteńe de bolǵan joq. Men aqshamdy keri ala almadym jáne Valaam da túk alǵan joq. Endi eshkimge de qaryzǵa aqsha bermeımin, tek kepilge bolmasa. Al ýaǵyzshy júz ese kóp alasyń dep qoıady! Ózimniń on sentimdi qaıtaryp alsam da qýanar edim.

— Djım, bul pále emes, sen bir kezde baııtyn bolsań.

— Iá, qazir de baıımyn, oılap otyrsam. Ózime ózim qojamyn, al men úshin bireýler segiz júz dollar beredi. Sol aqshany maǵan berse, artyq suramas edim.

Toǵyzynshy taraý

SÝ ÚSTİNDE JÚZGEN ÚI

Araldy aralaǵanda orta tusynan kózime túsken bir jerdi kórgim keldi; mine, Djım ekeýmiz keshikpeı sonda bardyq, óıtkeni araldyń uzyndyǵy úsh mıl de, eni mıldiń tórtten bir bóligi ǵana.

Bul ájeptáýir uzyn, tik jarly tóbe nemese shaǵyn taý, bıiktigi qyryq fýttaı. Biz áreń-áreń shyńyna shyqtyq — onda tip-tik jar, adam óte almaıtyn butalar bar eken. Biz shaǵyn taýdyń barlyq jerin aralap, aqyry eń joǵarysynan keń úńgir taptyq, ol Illınoısqa jaqyn jaqta bolyp shyqty. Úńgir eki-úsh bólme úı sekildi, Djım eńkeımeı tura alady. Úńgirdiń ishi salqyn eken. Djım zattarymyzdy osynda qazir ákeleıik dep sheshti, biraq men únemi bıikke órmelep, odan tómen túsip júremiz be dedim.

Eger biz qaıyqty durys jerge jasyryp, zattarymyzdy úńgirge tasyp alsaq, osy jer jasyrynýǵa ábden qolaıly, bireý aralǵa qaıyqpen kelip ıtpen izdemese, bizdi taba almaıdy. Oǵan qosa, balapandar jaýyn bolatynyn tekten-tek aıtqan joq, men barlyq zatymyz jańbyrdyń astynda qalsyn dep turmyn ba?

Biz keri qaıtyp, qaıyqty aldyq, úńgirge jaqyn jerge júzip keldik, zatymyzdyń bárin osynda ákeldik. Sodan soń qaıyqty jasyratyn jer izdep, aqyry sámbital jıi ósken jerge ornalastyrdyq ta, ózimiz qarmaqqa túsken balyqtardy alyp, túski tamaqty daıyndaýǵa kiristik.

Úńgirge kiretin jer kádimgideı keń, bóshkeni domalatyp kirgizýge bolady; edenniń bir jaǵy bıikteý eken jáne ot jaǵýǵa qolaıly, tegis. Sol jerge ot jaǵyp, túski asymyzdy pisirdik.

Jamylatyn kórpelerimizdi jerge jaıyp otyrdyq ta jaıǵasyp tamaq ishtik. Qalǵan zattarymyzdy qolymyzdyń astyna, alýǵa yńǵaıly bolsyn dep úńgirdiń túbine jınadyq. Keshikpeı qarańǵy tústi, naızaǵaı oınap, kún kúrkireı bastady: ıaǵnı qustardyń boljamy durys boldy. Sonyń arasynsha jańbyr quıyp ketti, kádimgideı shelektep jaýdy, jel kóterildi, men mundaı qatty jeldi eshqashan kórgen emespin. Bul naǵyz jazǵy naızaǵaıly nóser. Qap-qarańǵy bolyp ketti, syrttaı qaraǵanda aınalanyń bári qarakók boıaýmen boıalǵandaı sonshalyqty ádemi; jańbyr qatty jaýdy, tipti aǵashtar órmektiń arǵy jaǵynan kórinip turǵan sıaqty; kenet qutyrǵan quıyn aǵashtardy maıystyryp, japyraqtardyń astyn ústine shyǵardy, sosyn jel kóterilgende aǵashtardyń japyraqtary jelkildep, jyn qaqqandaı áser berdi; qarańǵylyq qoıýlana tústi, kenet naızaǵaıdyń jarqylynan kúndizgideı jaryq bolyp, júz qadamdaı jerge deıin ap-aıqyn kórindi, sol sátte qaıtadan kózge túrtse kórinbeıtin qarańǵylyq túsip, kúnniń kúrkili kúsheıip, baspaldaqtan domalanǵan bos bóshkeler sekildi dybys estiledi.

— Qandaı keremet, Djım! — dedim men. — Men osy jerden eshqaıda ketpes edim. Maǵan balyq pen ystyq nan bershi.

— Kórdiń be, mine, Djım bolmasa bul jerge kelmes ediń. Ormanda qarnyń shurqyrap, ústi-basyń sý-sý bolyp jaýrar ediń. Iá, ıá, balaqaıym! Taýyqtar qashan jańbyr jaýatynyn biledi, ormandaǵy qustar da...

On-on eki kún boıyna ózen kóterildi, aqyry tasyp jaǵadan shyqty. Araldyń jan-jaǵyn sý alyp ketti, Illınoıs jaqty da. Mıssýrı jaqtaǵy jaǵalaýda bıik-bıik jartastar kóp jáne ózenniń eni ol bette jińishke.

Kúndiz qaıyqpen araldy araladyq. Orman ishi óte salqyn ári kóleńke, kúnniń kózi kúıdirip tursa da ormanda tońasyń. Aǵashtardyń arasymen biz áreń júrdik, jabaıy júzim aıaǵyńdy shyrmap júrgizbeıdi, bizge keri sheginip basqa jol izdeýge týra keldi. Al qulap jatqan árbir aǵashtyń ústinde qoıandar, jylandar jáne basqa tiri jándikter tolyp otyr; sý qaıtpaı turyp alǵan eki-úsh kúnde álgi beısharalardyń jýasyǵany sondaı, tipti qastaryna kelip, qolyńmen ustaýyńa bolady; jylandar men tasbaqalarǵa jaqyndaı almadyq — olar sýǵa sekirip ketedi. Taýdyń basyndaǵy bizdiń úńgirimizdiń mańynda olar tolyp júr. Eger biz kóńilimiz soqsa, neshe túrli jándikterdi qolǵa úıretýimizge bolar edi.

Birde keshkisin biz qalqyǵan saldan táp-táýir qaraǵaı taqtaılar aldyq. Taqtaılardyń býmasynyń eni on eki fýt, uzyndyǵy on bes-on alty fýt, sýdyń betine alty-jeti dúım shyǵyp tur. Keıde biz kúndiz ózen betinde qalqyǵan bórenelerdi kóretinbiz, tek olardy ustaǵan emespiz: kúndiz biz úńgirden shyqpaımyz.

Basqa bir kúni tań aldynda biz araldyń joǵarǵy jaǵyna qaraı qaıyqpen bara jatyr edik, kenet — batys jaqtan bir úı júzip keledi.

Úı eki qabatty, bir jaǵyna qısaıyp keledi. Biz júzip baryp, ústine shyqtyq ta, ekinshi qabattyń terezesinen ishine kirdik. Biraq tas qarańǵy eken, túk kórinbeıdi; sosyn qaıyqty baılap, tańnyń atýyn kúttik.

Biz araldyń tómengi jaǵyna jete bergende, jaryq túse bastady. Terezege qaradyq. Kereýet, ústel, eki eski oryndyq jáne edende basqa zattar jatyr, al qabyrǵada kıim ilýli tur. Túkpirindegi buryshta adam sekildi birdeńe jatyr. Djım daýystady:

— Eı, sen!

Biraq anaý qozǵalmady. Sosyn men de daýystadym. Al Djım:

— Ol uıyqtap jatqan joq — ol ólip qalǵan. Sen barma, men ózim baryp qaraıyn, — dedi.

Ol terezeden tústi, jatqan adamǵa jaqyndap eńkeıdi.

— Bul — ólik. Ózi tyr jalańash. Ony art jaǵynan atypty. Shamamen eki ne úsh kún bolǵan ólgenine. Mynda kel, Gek, tek betine qarama — óte qorqynyshty.

Men oǵan qaramadym. Djım ony eski shúberekpen japty, biraq jaýyp keregi joq edi: men oǵan qaraǵym da kelmedi. Edende maı tamǵan eski karta, vıskıden bosaǵan bótelkeler jáne qara matadan tigilgen eki maska, al qabyrǵa toly jaman sózder kómirmen jazylǵan. Qabyrǵada kóne eki shyt kóılek, sheten qalpaq, ıýbkalar, er adamnyń kóılekteri jáne basqa kıimder ilýli tur. Biraz zattardy qaıyqqa salyp aldyq, qajet bolýy yqtımal. Edende balalar kıetin qalpaq jatyr; men ony da salyp aldym. Budan basqa sábı soratyn shúberekpen oralǵan sút quıatyn bótelke de edende jatyr. Biz bótelkeni de aldyq, biraq ol synyq eken. Sondaı-aq jyrym-jyrym eski sandyq, terimen qaptalǵan shamadan ekeýi de ashyq, ishinde eshteńe joq. Zattardyń shashylyp jatqanyna qaraǵanda, shamasy ıeleri asyǵys qashyp ketken bolar, sondyqtan zattaryn alýǵa da murshalary kelmegen sekildi.

Bizdiń qolymyzǵa túskeni: eski qańyltyr fonar, saby joq úlken pyshaq, sý jańa qaltaǵa salatyn ataqty Barloý fırmasynyń shappasy (mundaı shappany eshqandaı lápkeden jarty dollardan kem baǵaǵa taba almaısyń), kóptegen maısham, qalaıy kúreshke, jyrtyq-jyrtyq maqta kórpe, ıneler, túıreýishter, jipter salynǵan áıeldiń kishkene sómkesi, taǵy-taǵy usaq-túıek zattar. Mysaly: ıttiń moıyn qarǵysy, taǵy dári quıǵan shólmekter. Biz ketkeli jınalyp jatqanda men tyrnaýysh taýyp aldym, al Djım skrıpkanyń ysqyshyn jáne aǵash aıaq tapty. Ekinshi aıaqty qansha izdesek te taba almadyq.

Degenmen paıdamyz jaman bolmady.

Biz úıden ketýge baǵyttalǵanda tań atyp qalyp edi. Araldan tórt mıldeı tómende kelemiz; men Djımge qaıyqtyń túbine jat dedim de, ony maqta kórpemen jaýyp qoıdym, sebebi ol otyrsa negr ekenin alystaǵy adamdar da kórip qoıady. Illınoıs jaǵalaýyna qaraı qaıyqty esip kelemin, aǵys bizdi taǵy da jarty mıldeı tómenge túsirdi. Aralǵa aman-esen kóldeneń oqıǵaǵa kezdespeı jettik.

Onynshy taraý

JYLAN TERİSİ

Tańǵy astan keıin meniń ólik jaıly jáne ony qalaı óltirgeni jaıly áńgimeleskim kelip ketti, tek Djım kónbeı qoıdy. Munymen ózimizge pále shaqyramyz, sondaı-aq ólgen adam túnde bizge kelýi ǵajap emes, kórge kómilmegen adam kez kelgen jerde júre beredi, al qara jerden óziniń máńgilik ornyn tapqan adam tynysh jatady dedi Djım. Shynynda da osynysy durys bolý kerek, men onymen taıtalaspadym, tek ol kisini kim nege óltirdi eken dep oıladym.

Biz qolymyzǵa túsken kıimderdi qaradyq, eski paltonyń astaryna tigilgen segiz kúmis dollar taptyq. Ol adamdar paltony urlap alǵan bolar, áıtpese tigilgen aqshany bulaı qaldyrmas edi. Men shynynda paltonyń ıesin óltirgen bolar dedim, tek Djım bul jaıly áńgimeleskisi kelmedi.

Men oǵan aıttym:

— Mine, sen munyń bári jaqsylyqqa emes deısiń. Men burnaǵy kúni taýdan tapqan jylan terisin ákelgenimde sen ne dediń? Jylannyń terisin qolǵa ustaýdan asqan jaman yrym joq dediń ǵoı sen. Al, qandaı jamandyq boldy? Biz qansha dúnıeni aldyq, onyń ústine segiz dollar! Osyndaı jamandyq kúnde bolyp turǵanyn qalar edim, Djım!

— Bul eshteńe emes, balam, eshteńe emes. Sen óte ári ketpe. Pále aldymyzda áli. Meniń sózimdi esińe saqta: áli aldymyzda.

Solaı bolyp shyqty. Bul áńgime seısenbi kúni bolǵan, al juma kúni túski astan keıin qulama jardyń qasynda kógalda jatqanbyz: bizdiń temekimiz taýsylyp qaldy da, men alyp kele qoıaıyn dep úńgirge kettim. Sol jerde dáý jylanǵa tap boldym! Men ony óltirip, saqınadaı orap Djımniń kórpesine salyp qoıdym: keshke Djım óziniń tóseginen jylan tapqanda qyzyq bolady. Biraq keshke qaraı men umytyp kettim. Men ot jaǵyp jatqanymda, Djım kórpege jata ketti, al onda ólgen jylannyń kóńildesi jatyr eken, Djımdi shaǵyp alypty.

Djım atyp turyp, aıqaıǵa basty! Bizdiń birden kórgenimiz ol ý jylan eken: saqınadaı dóńgelenip Djımge taǵy shabýyl jasaǵaly tur. Men ony bir mınýtta taıaqpen soǵyp qatyra qoıdym, al Djım ákemniń shólmegindegi araqty qylǵytyp jatyr.

Ol jalańaıaq edi, jylan onyń tabanynan shaǵypty. Munyń bári men aqymaqtyń esim shyǵyp ketkeninen boldy: eger bir jerde ólgen jylandy qaldyrsa, onyń urǵashysy mindetti túrde jorǵalap kelip, ony orap alady. Djım maǵan jylannyń basyn kesip laqtyr, sosyn jylannyń terisin sypyryp, bir kesek etin qýyryp ber dep buıyrdy. Men solaı istedim. Ol jep aldy da, osy jazatyn shyǵar dep qoıdy. Jáne ol maǵan syldyrmaqtaryn alyp qolyma baıla dedi. Sosyn men jaılap úńgirden shyqtym da, eki jylandy áregirek butalardyń arasyna tastadym: bári meniń kesirimnen bolǵanyn Djım bilmese eken dep oıladym.

Djım shólmekten jutyp otyr, jutyp otyr: mezgil-mezgil birtúrli bolyp shyrq aınalyp, essiz adamdaı aıqaılap qoıady da, esi kirgesin taǵy shólmekke jarmasady.

Tabany úlken bolyp isip ketti, tabanynyń joǵarǵy jaǵy da isik: sosyn araq eptep áser ete bastady.

Endi jazylatyn shyǵar dep oıladym. Men úshin ákemniń araǵynan jylannyń ýy jaqsy.

Djım tórt kún, tórt tún jatty. Sodan keıin isik tarqady da, ol aman-saý jazyldy. Eshqandaı nannyń qabyǵy úshin jylanǵa da, onyń qabyǵyna da jolamaspyn dep sheshtim. Kelesi joly sen maǵan senetin shyǵarsyń dedi Djım: jylannyń qabyǵyn qolǵa ustaý — jaman yrym, múmkin áli sońǵysy emes shyǵar. Jańa týǵan aıdy sol ıyǵyń arqyly kórý, jylannyń qabyǵyn ustaýdan júz ese artyq dedi Djım. Men ózim de solaı oılaı bastadym, biraq osyǵan deıin sol ıyǵyń arqyly jańa týǵan aıǵa qaraýdan asqan aqymaqtyq joq deıtin edim. Heık Banker qarıa osylaı jańa aıǵa qarap, soǵan ózi maqtanyp edi, sosyn ne boldy deńiz! Eki jyl ótpeı ol ýdaı mas munaradan qulap, tas-talqany shyqty, ony tabyttyń ornyna eki esiktiń ortasyna salyp kómipti; men ózim kórgenim joq, ákemnen estidim. Árıne, bul onyń sol ıyǵy arqyly jańa týǵan aıǵa qaraǵanynda boldy.

Osylaısha kún artynan kúnder óte berdi, ózen de óz arnasyna tústi. Biz terisi sypyrylǵan qoıandy úlken qarmaqqa ilip, ózenge tastap edik, úlkendigi kisi boıyndaı jaıyn ustadyq: uzyndyǵy alty fýttan artyq, al salmaǵy eki júz fýnttaı. Biz ony sýdan shyǵara almadyq: ol bizdi Illınoısqa laqtyryp jiberer edi. Biz jaı onyń ábden silesi qatqansha bulqynyp typyrlaǵanyna qarap otyrdyq.Onyń qarnynan jez ilgek, dóńgelek shar jáne basqa da birdeńeler taptyq.

Biz shardy baltamen shaýyp qaq bólip edik, onyń ishinen katýshka shyqty. Asyly balyqtyń qarnynda óte kóp ýaqyt jatqan bolar, áıtpese osynsha úlkeıip sharǵa aınalmas edi dedi Djım. Menińshe, Mıssısıpıde mynadan úlken balyqty eshqashan aýlamaǵan bolar. Djım de mundaı iri balyqty birinshi ret kórip turmyn dedi. Qalada buny jaqsy baǵaǵa satýǵa bolar edi. Mundaı balyqty bazarda fýntqa satady jáne jurttyń kóbi alady: jaıynnyń eti aq bolady, ol qýyrýǵa jaqsy.

Erteńine meniń kóńilim qulazyp ishim pysa bastady da, alańdaıtyn bir nárse istegim keldi. Men Djımge ózenniń arǵy betine baryp ne bolyp jatqanyn bilip keleıin dedim. Djımge bul usynys unady; tek qarańǵy túskenshe kút, qalada qulaǵyń túrik júrsin dedi.

Ol taǵy oılanyp otyrdy da — eski-qusqynyń arasynan taýyp, qyz bolyp kıinseń qaıtedi dedi. Bul da jaqsy ıdeıa. Shyt kóılekterdiń bireýin qysqarttyq, men shalbardy tizeme deıin túrip aldym da kıdim. Djım art jaǵyndaǵy ilmekterdi bekitti, sonda ózi shap-shaq boldy. Sheten qalpaqty kıip, ıegimniń astynan lentasyn baıladym, sonda meniń betime qaraýdyń ózi ońaı bolmady — peshtiń turbasyna qaraǵandaı. Seni endi tapa taltúste de eshkim tanı qoımas dedi Djım. Men kúni boıy kóılekti kıip tájirıbe jasadym, eptep úırenip, ózimdi erkin sezine bastadym. Tek Djım qyzdardyń júrisi basqasha bolady jáne kóılegińdi kótere berme, sosyn qolyńdy qaltańa salýdy qoı dedi. Men bárin esime ustadym, is ońǵa basqan sekildi.

Qarańǵy túse bastaǵanda men qaıyqpen joǵary qaraı aǵystyń boıymen Illınoıs jaǵalaýynan uzamaı jolǵa shyqtym.

Qalaǵa kelip, kemejaıdan tómenirek, shetke toqtadym. Qaıyqty baılap, men jaǵamen júrdim. Buryn eshkim turmaıtyn eski kishkene úıde sham janyp tur, meniń onda kim turatynyn bilgim kelip ketti. Jasyrynyp jaqyn keldim de terezeden qaradym. Qyryq jastardaǵy áıel maıshamnyń jaryǵymen qaraǵaı ústeldiń janynda bir nárse toqyp otyr. Túsi tanys emes: shamasy qalaǵa jaqynda kelgen bolýy kerek, áıtpese men qala turǵyndarynyń bárin tanımyn. Bul joly isim ońǵa basty, sebebi men osynda nemenege keldim dep qorqa bastadym. Meni daýysymnan bári tanyp qoıady ǵoı. Al, myna áıel osynda kelgenine tipti eki kún bolsa da kerek habardyń bárin maǵan aıtyp beredi. Esikti qaqtym, qyz ekenimdi umytpaımyn dep ózime ýáde berdim.

On birinshi taraý

BİZDİ QÝYP KELEDİ!

— Kirińiz, — dedi áıel, men kirdim. — Otyr.

Otyrdym. Ol jyltyraǵan kishkene kózderimen meniń basymnan aıaǵyma deıin qarady.

— Atyń kim? — dep surady.

— Sara Vıláms.

— Qaıda turasyń? Jaqyn jerde me?

— Joq, Gýkervılde turam, bul jerden jeti mıl, ózenniń tómengi jaǵynda. Jaıaý keldim, óte sharshap kettim.

— Qarnyń da ashqan bolar dep oılaımyn. Qazir birdeńe izdep kóreıin.

— Joq, kerek emes. Qarnym ashqasyn, osy jerden eki mıl qashyqtyqtaǵy fermaǵa kirgenmin, qazir tamaq ishkim kelmeıdi. Sondyqtan kesh kelgenim. Anam aýrý, jatady, aqshamyz joq, eshteńemiz de joq; aǵam Abner Mýrǵa bara jatyr edim. Anam aıtqan ol osy qalanyń arǵy shetinde turady dep. Men bul jerde bolmap edim. Siz ony bilmeısiz be?

— Joq, men ázir bárin bilmeımin. Bizdiń munda turǵanymyzǵa eki apta da bolǵan joq. Qalanyń ol shetine deıin onsha jaqyn emes. Bizde qon. Qalpaǵyńdy sheship qoısaıshy.

— Joq, men sál demalyp alaıyn, — dedim men, — sosyn ilgeri júrem. Men qarańǵyda qoryqpaımyn.

Ol meni jalǵyz jibermeımin, saǵat jarymnan keıin kúıeýim keledi, sol aparyp salady deıdi. Sosyn ol óziniń kúıeýi jaıly, ózenniń joǵarǵy jaǵynda, sosyn tómengi jaǵynda turatyn týǵan-týysqandary jaıly áńgimeleı bastady, ózderi kúıeýi ekeýi bul qalaǵa beker kelgenderin, buryn jaqsy turǵandaryn jáne basqa jaǵdaılaryn aıtty; men myna áıelden qaladaǵy áńgimelerdi estımin dep beker kelgen ekenmin degen oı kele bergende onyń áńgimesi áıteýir ákeme jetti-aý, sosyn meni qalaı óltirgenderin de biletin bolyp shyqty; meıli aıta bersin dep men otyrmyn. Ol biz Tom Soıer ekeýmizdiń on eki myń (onyń sózi boıynsha jıyrma myń bolyp shyqty) dollar taýyp alǵanymyz, meniń ákem jaıly, ol ońbaıtyn, ábden bitken adam, men de sondaımyn, aqyrynda meniń ólimim jaıly aıtyp berdi. Men:

— Ony kim óltiripti? Biz de Gýkervılde estigenbiz osyndaı bir áńgimeni, biraq Gek Fındi kim óltirgenin bilmeımiz, — dep suradym.

— Ony kim óltirgenin bilgisi keletinder osynda da jeterlik. Keıbireýler Fındi shaldyń ózi óltirgen dep oılaıdy.

— Ne deısiz...

— Áýeli jurttyń bári solaı oılady. Al jurttyń ony tirideı soıǵysy kelgenin shaldyń ózi bilmeıdi. Tek keshke qaraı el pikirlerin ózgertip, Gekti óltirgen Djım atty qashqyn negr dep sheshti.

— Ol degen...

Men toqtaı qaldym. Odan da úndemeı otyraıyn dep sheshtim. Al ol bolsa sóıleı berdi, sóıleı berdi, tipti meniń birdeńe aıtqym kelgenin de estimedi.

— Ol negr Gek Fındi óltirgen túnde qashyp ketken. Ony ustaǵan adam úsh júz dollarmen marapattalady. Shal Fın úshin de eki júz dollar beredi. Kórip tursyń ba, ol qalaǵa tańerteń keldi, ulynyń ólimi jaıly aıtty, jurtpen birge ólikti izdedi, sodan keıin joq bolyp ketti. Sol keshte ony jazalaýlary kerek edi, ol qashyp qutyldy. Ertesine negrdiń de qashyp ketkeni belgili boldy: ony sol kúngi keshki toǵyzdan keıin eshkim kórmepti, bul da Gekti óltirgen tún, sondyqtan jurt negr óltirdi dep sheshti. Al kelesi kúni búkil qala ol jaıly aýyz jappaı júrgende, kenet, Fın shal keledi, birden Techer sottyń aldyna baryp shý kóteredi: sot oǵan aqsha berýin jáne álgi negrdi ustaý úshin búkil Illınoıs boıyn áskermen aralap tekserýdi talap etedi. Sot oǵan aqsha beripti, shal sol keshte mas bolyp, tún ortasyna deıin bir belgisiz adamdarmen kóshede júrdi, sosyn olarmen birge ketti. Sodan beri oralǵan joq, bizde jurt bári umytylǵansha ol kelmeıdi desedi. Ózi óltirip, tonaýshylardyń isi dep kórsetýge tyrysqan; sosyn Gektiń aqshasyn alady, sottan sot qoımaı kezýdiń qajeti bolmaıdy sosyn. Biraq bireýler: "Onyń qolynan kisi óltirý kelmeıdi!" — dep qoıady. Meniń oıymsha, ol aram! Eger ol bir jyl boıy kórinbese, oǵan eshteńe de bolmaıdy. Dáleldeıtin eshteńe joq qoı: sosyn bári tynyshtalady, ol Gektiń aqshasyn alǵasyn.

— Solaı shyǵar. Kim oǵan kesel keltiredi! Iaǵnı Gekti negr óltirdi dep qazir eshkim oılamaı ma?

— Joq, oılaıdy áli. Jurttyń kóbi degenmen sol negr óltirdi degen pikirde. Negrdi keshikpeı ustaıdy, sonda shyndyq ashylatyn shyǵar.

— Qalaı, ony áli izdep júr me?

— Sen eshteńe túsinbeıdi ekensiń! Úsh júz dollar jolda jatqan joq qoı. Keıbireýler negr osy mańaıda, qashyqta emes dep oılaıdy. Men de solaı oılaımyn, biraq aıtpaımyn. Jaqynda bizdiń irgemizdegi aǵash saraıda turatyn kempir-shalmen sóılesip edim, olar aıtady anaý — Djekson araly dep atalatyn jerde eshqashan eshkim bolmaıdy dep.

— Onda eshkim turmaı ma? — dep suradym.

— Turmaıdy deıdi. Men olarǵa eshteńe degenim joq, biraq oılanyp qaldym. Osydan bir-eki kún buryn men araldyń joǵarǵy bıiginen tútin kórgendeı boldym; álgi negr sonda tyǵylyp júrgen bolar dep oıladym; qalaı bolǵanda da araldy túgel súzip shyǵý kerek. Sodan beri tútindi kórmedim, soǵan qaraǵanda negr bir jaqqa zytqan bolar, eger sol bolsa. Kúıeýim bir kórshimizben ekeýi barady, jaqynda ózenniń joǵarǵy jaǵyna ketken, osydan eki saǵat buryn keldi, men oǵan bárin aıttym.

Meniń qobaljyǵanym sondaı, tipti ornymda otyra almadym. Qolymdy qaıda qoıarymdy bilmedim: ústeldiń ústinen ıne alyp, jipti sabaqtaı bastadym. Qoldarym dirildep, sabaqtaı almadym. Áıel, úndemeı qaldy, men oǵan qarap edim: ol birtúrli menen kózin almaı, sál kúlimsirep otyr eken. Men ıne-jipti ornyna qoıyp, onyń áńgimesin qyzyǵa tyńdaǵandaı boldym da:

— Úsh júz dollar — úlken baılyq qoı. Meniń anamnyń qolyna tıse ǵoı sol aqsha! Sizdiń kúıeýińiz aralǵa búgin túnde bara ma? — dedim.

— Árıne, endi qalaı! Ol men aıtqan kórshimen qalaǵa ketken, qaıyq jáne taǵy bir myltyq tabylsa. Olar tún aýǵasyn barady.

— Múmkin tańǵa deıin kidirgen durys shyǵar.

— Negr tún aýǵasyn uıyqtap qalady, sol kezde olar qarańǵyda ormanda tyǵylady da, negr ot jaqsa, birden kóredi.

— Men ol týraly oılamappyn.

Áıel taǵy da maǵan bir túrli kúdikpen qaraǵandaı boldy. Sosyn:

— Seniń esimiń kim dediń? — dep surady.

— M-Merı Vıláms.

Men birinshi ret "Merı" demegen sıaqtymyn.

Basqasha aıtqan sıaqtymyn, men oǵan qaraı almadym; Sara dedim-aý deımin. Ol meni tyǵyryqqa tiredi, sondyqtan men oǵan qaraı almadym.

Ol taǵy da bir jaılar týraly áńgime aıtsa eken dep otyrmyn: ol úndemegen saıyn men ózimdi nashar sezindim.

Kenet ol:

— Sen áýeli Sara degen sıaqty ediń úıge kirgende.

— Iá, durys: Sara Merı Vıláms. Meniń alǵashqy atym Sara bolatyn. Bireýler meni Sara deıdi, keıbireýler Merı dep ataıdy.

— Á, solaı ma?!

— Iá, mem!

Men azdap tynyshtalǵandaı boldym, degenmen tura qashqym kelip áreń otyrmyn. Oǵan qaraýǵa batylym barmady.

Ol endi qazir zaman ózgerdi, kún kórý qıyndap barady, kúıeýi ekeýiniń turmys-kúıleri nashar, tyshqandar da qutyryp úıdiń ishinde asyr salady dep turmystyq áńgimege kóshti, tula boıym jeńildenip qoıa berdi. Tyshqandar jaıly aıtyp otyrǵany ras.

Bireýi buryshtaǵy tesikten qaıta-qaıta tumsyǵyn shyǵaryp tynym bermedi. Áıel aınalasyna usaq-túıek zattardy tyshqandarǵa laqtyrý úshin ustaıtynyn, úıde jalǵyz qalǵanda tipti tynym bermeıtinin jyr qylyp aıtty. Ol maǵan qorǵasyn quıǵan jýan jipti kórsetip, jaqynda osyny laqtyram dep qolyn shyǵaryp alǵanyn, endi laqtyra ala ma, almaı ma — bilmeıtinin aıtty. Ol ańdyp otyrdy da, tyshqanǵa jiberip qalyp edi -tımedi, tımegenine qınalyp qaldy. Eger tyshqan taǵy kórinse, sen laqtyryp kór dep maǵan berdi. Men álgi qorǵasyn quıǵan aýyr zatty alyp, tyshqan kóringende kózdep laqtyryp qaldym — eger tyshqan otyrǵan bolsa, saý kete almaıtyn edi. Áıel laqtyrǵanyń óte jaqsy, ekinshi rette tıgizesiń dep qoıady. Ol ornynan turyp, álgi qorǵasyndy maǵan ákelip berdi de, ózi býma jipti alyp, tarqatýǵa kómektes dedi. Men qolymdy ustadym, ol jipti soǵan kerdi de, óziniń sharýasy jaıly áńgimesin jalǵastyra berdi. Kenet áńgimesin úzip:

— Sen tyshqandardy qarap qoı. Qorǵasyndy tizeńe qoı, alýǵa ońaı bolsyn.

Qorǵasyndy maǵan tastady; men qaǵyp aldym. Al ol meniń qolymnan jipti aldy da, kózime týra qarap bir túrli erkeletip sóıledi:

— Al seniń atyń kim, shyn atyńdy aıtam?

— Q-qalaı sonda?

— Seniń atyń kim? Bıll, Tom nemese Bob, álde basqa ma?

Tula boıym qaltyrap ketti, ne isterimdi bilmedim. Degenmen aıttym:

— Ótinemin, beıshara qyzdy keleke etpeńiz! Eger men kesel keltirip otyrsam, keteıin...

— Joq, joq. Ornyńa otyr. Men seni renjitpeımin jáne sen týraly eshkimge aıtpaımyn. Sen maǵan sen, qupıa syryńdy aıt. Men ustap bermeımin: ol az bolsa, men saǵan kómektesemin. Meniń shalym da kómek etedi, qajet bolsa. Sen qashyp júrgen sheberdiń kómekshisisiń ǵoı, bolǵany sol. Onda turǵan ne bar eken! Saǵan kún kórsetpedi, sosyn qashyp kettiń. Qudaı járdem bersin, men sen jaıly tiri janǵa aıtpaımyn. Al endi aıta ber, aqyldy bol.

Men endi jasyrmaı, bárin sol kúıinde aıtatyn bolamyn, tek ol áıel de sózinde tursyn dep jaýap berdim. Áke-sheshem qaıtys bolǵan, sosyn men aýylda turatyn bir sarań sharýaǵa tárbıege berdi, ózennen otyz mıldeı jerde. Ol maǵan óte jaman qaraıdy, men biraz shydadym, aqyrynda ol bir-eki kúnge bir jaqqa ketti, men onyń ketkenin paıdalanyp, qyzynyń eski kóılegin urlap aldym da qashtym, otyz mıl jerden úsh kúnde áreń jettim. Túnde júrdim de, kúndiz tyǵylyp uıyqtadym; qolymda qapqa salǵan nan, et bar, olardy úıden alyp shyqqam, jol boıy solardy jedim. Meniń aǵaıym Abner Mýr meni qamqorlyǵyna alatyn bolar, mine, sondyqtan men osynda, Goshenge keldim.

— Goshenge dediń be, balam? Bul Goshen emes, bul Sankt-Peterbýrg. Goshen ózenniń joǵarǵy jaǵynda on mıl jerde. Saǵan kim aıtty bul Goshen dep?

— Bir kisi aıtty: men búgin ertemen uıyqtap alaıyn dep ormanǵa buryla berip edim, álgi adamǵa tap boldym. Joldyń qıylysynan ońǵa burylý kerek, sonda bes mılden keıin Goshen bolady dedi.

— Mas adam shyǵar. Ol saǵan kerisinshe aıtypty.

— Ol ózi de mas sekildi kórindi. Jaraıdy, endi báribir ǵoı. Ketý kerek. Tań ata Goshende bolamyn.

— Kishkene kidire tur. Men saǵan tamaq bereıin, qarnyń ashqan shyǵar.

Ol meni tamaqtandyryp, sosyn surady:

— Qane, maǵan aıtshy: eger sıyr jatsa, turǵanda jerden qalaı kóteriledi - aldymen be, artymen be?

— Artymen.

— Jaraıdy. Al, jylqy she?

— Jylqy aldymen.

— Aǵashtyń qaı jaǵyna múk ósedi?

— Soltústik jaǵyna.

— Eger taý betkeıinde on bes sıyr jaıylyp júrse, olardyń nesheýi bir jaqqa qaraıdy?

— On besi de.

— Sen shynynda da aýylda turǵan ekensiń. Meni aldap otyr dep oılap edim. Shyn atyń kim boldy sonymen?

— Djordj Pıters, hanym.

— Sen muny umytyp qalma, Djordj. Bolmasa, atym Aleksander dersiń, men seni ustap alsam, sen Djordj Aleksandermin dep bulqynarsyń. Áıelderge myna kóılekpen kórinbe. Qyz bolǵan róliń onsha emes, al erkekterdi qatyrýyń múmkin. Qudaıym-aı, ıneni osylaı sabaqtaı ma? Sen jipti qozǵamaı ustap, ıneni oǵan jaqyndatasyń, al ıneni qozǵaltpaı ustaý kerek te jipti ótkizý kerek. Áıelder árqashan da solaı isteıdi, al ylǵı kerisinshe. Tyshqanǵa nemese basqa birdeńege taıaq laqtyrǵanda, aıaǵyńdy ushynan basyp, qolyńdy basyńnan joǵary kóter jáne osynyń bári onsha uqypty shyqqan-shyqpaǵanyn qadaǵala, sosyn bes nemese alty qadamdaı jerden laqtyrǵanyń alys tússin. Qolyńdy meılinshe joǵary sozyp laqtyr, qyzdardyń bári solaı isteıdi;al balalar sol ıyǵyn alǵa qoıyp, shyntaǵy men qoldyń basqy býynymen laqtyrady; qyzdarǵa bir nárse laqtyrǵanda olar er balalar sekildi eki butyn qospaıdy, kerisinshe aıaqtaryn taltaıtady. Seniń er bala ekenińdi ıne sabaqtaǵan kezińde-aq baıqaǵam, al basqasynyń bárin tek tekserý úshin istedim. Al, endi, Sara Merı Vıláms Djordj Aleksander Pıters, aǵaıyńa bar, al eger qıyndyqqa ushyrap qalsań, Djýdıt Loftes hanymǵa, ıaǵnı maǵan habar ber, al men seni qutqarýǵa tyrysamyn. Ylǵı jaǵamen júr, al kelesi joly qashqan kezde, qysqa shulyq pen aıaq kıim alyp júr. Jaǵanyń joly tasty bolady — aıaǵyńdy jaraqattaısyń, Goshenge jetkenshe dep oılaımyn, abaılap júr.

Men jaǵamen júz qadamdaı júrdim de, sosyn keri burylyp, qaıyǵym turǵan jaqqa zymyradym — álgi úıden edáýir qashyqta, ózenniń tómengi jaǵynda bolatyn. Qaıyqqa sekirip mindim de, aǵystyń boıymen ózenniń joǵarǵy jaǵyna tarttym, sosyn araldyń qataryna kelgende, kóldeneń júrýge týra keldi, ózenniń ortasyna jetkende saǵattyń on birdi soqqanyn estidim, men toqtaı qalyp tyńdadym, ózenniń ústinde anyq estilmegenmen, zeıin salyp qulaq túrseń aqyryn bolsa da estiledi. Araldyń joǵarǵy múıisine jetkende demalyp otyrmadym, ábden silem qatyp sharshasam da meniń burynǵy turǵan jerime — orman ishine — júgirdim, sondaǵy bıikteý qurǵaq alańqaıǵa jaqsylap alaý jaqtym. Sosyn jan ushyryp qaıyqqa jettim de, bir jarym mıl tómendegi bizdiń turaǵymyzǵa qaraı bar kúshimdi salyp estim. Jaǵaǵa qaıyqty baılaı salyp butalardyń arasymen taýǵa órmelep, entigimdi basa almaǵan kúıimde úńgirimizge kirdim. Djım jerde qatty uıyqtap jatyr eken. Ony oıattym.

— Tezirek tur da jınal, Djım! Bir mınýtty da joǵaltýǵa bolmaıdy! Bizdi izdep júr. Artymyzdan qýyp keledi! — dedim. Djım eshteńe aıtpastan, esh nárseni suramastan jınala bastady, onyń ár qımylynan sonshalyqty qorqyp ketkeni kórinip turdy. Saǵat jarym ótkende biz dúnıe-múlkimizdi saldyń ústine jınadyq ta, saldy butalardyń arasyna tyǵyp qoıǵan jerimizden shyǵarýǵa kiristik. Eń aldymen biz úńgirdegi alaýdy óshirdik, sodan keıin tipti maıshamdy da jaqpadyq.

Men qaıyqpen jaǵadan uzap shyqtym da jan-jaǵyma qaradym: biraq eshteńe kóre almadym, eger jaqyn bir jerde qaıyq bolsa, men ony kórmes edim, óıtkeni juldyzdy túnniń qarańǵylyǵynda ajyrata qoıý qıyn. Sonan soń saldy qoıǵan jerimizden shyǵaryp, jaǵalaýdyń kóleńkesimen jaı ǵana jyljyp, araldyń tómengi múıisine qaraı bet aldyq, — bir-birimizge til qatpadyq.

On ekinshi taraý

"ONY QOZǴAMAǴAN DURYS"

Shamamen túngi birdiń shamasynda biz áıteýir araldy artqa tastadyq; bizge sal tym jaı jyljyp kele jatqandaı kórindi. Eger aldymyzdan qaıyq kezdese qalsa, biz qaıyǵymyzǵa otyryp, Illınoıs jaǵalaýyna keter edik; birde-bir qaıyqtyń kezdespegeni jaqsy boldy, sebebi qaıyqqa myltyq ta, qarmaq ta, jeıtin eshteńe de salmappyz. Bizdiń asyqqanymyz sonsha, jańaǵylardy oılaýǵa da murshamyz kelmedi. Al barlyq zatty saldyń ústinde qaldyrý, árıne, aqyldylyq emes.

Eger álgi adamdar Djımdi izdep aralǵa barsa, ol jaqta men jaqqan alaýdyń mańynda túnimen ony kútken shyǵar. Qalaı bolǵanda da, biz eshkimdi kórmedik, eger men jaqqan ot olardy aldaı almasa, men kináli emespin. Men olardy aldaý úshin áıteýir bar kúshimdi salǵanym ras edi.

Kúnniń alǵashqy belgileri kórine bastasymen, biz Illınoıs jaǵalaýyna toqtap, kóseniń shetine qaıyqtardy baıladyq ta, baltamen kók butaqtardy shaýyp, shóppen tal basyp ketken shuńqyrǵa uqsas bolsyn dep saldy japtyq. Kóse degen — butalar tym tyǵyz ósken qumdy jer.

Mıssýrı jaǵalaýynda tutasyp jatqan taý jotalary da, al Illınoıs jaqta bıik ósken qalyń orman bar, sondyqtan biz bireý-mireý ústimizden shyǵady dep qoryqpadyq. Biz Mıssýrı jaǵalaýy jaqta aǵystyń boıymen qalqyp bara jatqan saldar men parohodtarǵa, ózenniń joǵarǵy jaǵyna bet alǵan parohodtardyń qarsy aǵyspen alysyp bara jatqanyna qarap, kúni boıy sony Djımge jetkizip em, ol shaıtan alǵyr áıel bizdiń sońymyzǵa tússe, túnimen alaýǵa qarap otyrmas edi dedi, — "joq, myrza, ol ózimen birge ıtti alyp júrer edi". "Endeshe ol kúıeýine ıtti ala ket dep buıyrmady", — dedim. Bul onyń oıyna erkekter ózenniń arǵy jaǵyna ketkesin túsken bolar: olar sosyn ıtti alý úshin qalaǵa baryp, kóp keshikken shyǵar, al, olaı bolmaǵanda biz bul kósede — qaladan on bes-on alty mıl jerde otyrmas edik, — "joq, otyrmas edik, biz taǵy sol qaladan shyǵar edik". Men: "Olardyń bizdi ustaı almaǵandyǵy emes, eń bastysy — ustamaǵany," — dedim.

Qalaı qarańǵy túse bastady biz butaqtardyń arasynan basymyzdy qyltıtyp, ózenniń tómengi jáne joǵarǵy jaqtaryna kóz saldyq, sosyn arǵy betke qaradyq, biraq qaýiptenetindeı eshteńe kórinbedi; sosyn Djım saldyń ústinen birneshe taqtaıdy alyp, kádimgideı shalash jasady: ystyqta baspana bolatyndaı, jańbyr jaýsa zattarymyz sý bolmaıdy.

Djım taqtaıdan bıik etip eden jasady, endi ózennen parohodtar júrip ótkende bizdiń kórpe, taǵy basqa dúnıelerimizdi tolqyn shaımaıdy. Shalashtyń ortasyna qalyńdyǵy alty-jeti dúım saz balshyq saldy, balshyq jaıylyp ketpesin dep jan-jaǵyn bekittik, bul ylǵaldy, salqyn kúnderi ústine ot jaǵý úshin, shalashtyń ishindegi ot syrtqa kórinbeıdi. Biz qosymsha eskek jasadyq, sebebi burynǵy eskegimiz sýdaǵy aǵash túbirlerine, tastarǵa soǵylyp mújilýi, sosyn synyp qalýy ábden múmkin. Sodan soń salǵa qysqa taıaq bekittik te, oǵan eski shamdy ildik, óıtkeni ózenniń tómengi jaǵyna kele jatqan parohod bizdi soǵyp ketpeýi úshin sham jaǵý kerek: al ózenniń joǵarǵy jaǵyna bara jatqan parohodtar úshin sham jaǵýdyń qajeti shamaly; árıne, eger ózenniń sýy kemerinen asyp jatsa, jaǵalaý sý astynda qalady da, aǵysqa qarsy joǵary bara jatqan kemeler aǵynnyń azdaý jerin izdep, jaǵaǵa jaqyn júredi, sonda sham jaǵý kerek.

Ekinshi túni biz jeti me, segiz be saǵat, aǵys qatty bolǵasyn saǵatyna tórt mılden asa jyldamdyqpen júrdik. Balyqqa qarmaq saldyq, uıqy qysqanda sýǵa súńgip alamyz. Keń de tynysh ózenniń betinde shalqańnan jatyp aspandaǵy juldyzdarǵa qaraǵan qandaı keremet!

Tipti daýysymyzdy shyǵaryp áńgimeleskimiz de kelmedi, kúlkimiz de jaı ári sırek kúlemiz. Jalpy alǵanda, aýa raıy ylǵı jaıly, kún ashyq bolyp turdy, biz eshqandaı kóldeneń keselge urynǵanymyz joq — sol túni, kelesi túnde de, odan arǵy túnderde de.

Ár tún saıyn biz qalalardyń janynan óttik; olardyń birazy bıik te qarańǵy jaǵalaýda, tek tizilgen ottardyń tizbegi ǵana kórinedi — birde-bir úı ne basqa nárse kórinbeıdi. Besinshi túni biz Sen-Lýıdiń janynan óttik; onyń ústi jarqyraǵan sáýlege malynyp turdy. Bizde, Sankt-Peterbýrgte, Sen-Lýıde jıyrma, tipti otyz myń adam turady deıtin, biraq men buǵan senbeıtinmin, al túngi ekide mynandaı sansyz ottardyń sáýlesine oranyp turǵanyn kórgende, senbeske bolmady. Tún typ-tynysh, qala jaqtan dybys estilmeıdi: bári uıqyda.

Kesh saıyn men saǵat on shamasynda jaǵaǵa shyǵyp shaǵyn aýyldardan on-on bes sentke ún, ystalǵan tós et jáne basqa usaq-túıekterdi satyp alamyn; birde jumyrtqasyn basýdan jalyǵyp, shyǵyp ketken taýyqty ustap aldym. Ákem aıtatyn: "Eger qolyńa taýyq túse qalsa, ony al, sebebi ózińe kerek bolmasa, basqa bireýge beresiń, al qaıyrymdy is eshqashan umytylmaıdy", — bul - onyń máteli. Biraq men ákemniń taýyq kerek emes degenin estigen emespin.

Tańerteń ertemen men dalaǵa shyǵyp qarbyz, ne qaýyn nemese asqabaq, bolmasa jas júgeri sekildi taǵamdardy qaryzǵa alam. Ákem qaryzǵa alǵannyń aıyby joq, eger bir kezderi qaıtaratyn bolsań deıtin; al jesir áıelden estigenim: qaryzǵa alý da — urlyqtyń bir túri, tek basqasha atalady, Djım bolsa ákemniń aıtqany da, jesir áıeldiń aıtqany da túgelimen bolmasa da, jartylaı durys, sondyqtan tizimnen eki-úsh zatty alyp tastasaq, basqalaryn qaryzǵa alǵan kúná emes dedi. Biz sal ústinde túnimen otyryp, qaısylaryn tastaımyz: qaýyndy ma, qarbyzdy ma nemese basqasyn ba dep sheshýge tyrystyq. Tań ata biz máseleni kelistirip, orman almasyn, qurmany almaımyz dep sheshtik. Buryn biz ózimizdi onsha jaqsy sezinbep edik, endi biraz jeńildenip qaldyq. Meniń qýanǵanym — orman almasy degen dámi joq birdeńe, al qurma bolsa, áli eki-úsh aısyz pispeıdi.

Keıde biz erte oıanǵan nemese túngi jataǵyna óte kesh oralǵan úırekti atyp alyp júrdik. Jalpy alǵanda, bizdiń jaǵdaıymyz jaman emes.

Besinshi túni Sen-Lýıdiń tómengi jaǵynda biz kún kúrkirep, shelektep quıǵan jańbyrdyń astynda qaldyq. Ekeýmiz shalashqa tyǵylyp, saldy óz betimen qoıa berdik. Naızaǵaı jarqyldaǵan kezde biz túp-túzý keń ózen arnasyn, eki jaq jaǵalaýdaǵy bıik tik jartastardy kóremiz.

Kenet men:

— Eı, Djım, ana jaqqa qarashy! — dedim.

Aldymyzda jartasqa soǵylyp qıraǵan parohod tur. Aǵys bizdi týra soǵan qaraı alyp barady. Naızaǵaıdyń jaryǵy parohodty anyq kórsetti. Bir jaǵyna jambastaı qısaıǵan; joǵarǵy palýbanyń bóligi sýdyń betinde shoshaıyp jatyr, naızaǵaı jarqyldaǵan saıyn túgel kórindi, úlken qońyraýdyń janyndaǵy oryndyqta eski qalpaq ilýli tur.

Tún jym-jyrt ári qarańǵy, aınalanyń bári qupıaǵa toly álem; men (meniń ornymda basqa balalar da sondaı kúıde bolar edi) ózenniń ortasynda japadan-jalǵyz qaraıyp turǵan parohodty kórgende, ústine sekirip shyǵyp, ishinde ne bolyp jatqanyn kórgim keldi.

— Qane, Djım, soǵan baılaıyq, — dedim men.

Djım áýeli at-tonyn ala qashty. Ol aıtty:

— Qıraǵan parohodta ne bar ekenin men kórmeppin be? Bizge osy salymyz da jaman emes; oǵan tıispeı-aq qoıǵanymyz artyq. Onda kúzetshi bar shyǵar bálkim.

— Óziń kúzetshi! — dedim men. — Onyń ishinde losmannyń otyratyn býdkasy men kartalardan basqa kúzetetin túk te joq: losmannyń býdkasy men kartalar úshin sýǵa bataıyn dep turǵan parohodta osyndaı túnde ómirin qaterge ushyratýǵa daıyn bireý bar dep oılaýdan saýmysyń?

Djım buǵan eshteńe aıta almady, tipti aıtqysy da kelmedi.

— Odan basqa, — deımin men, — kapıtannyń kartasynan birdeńelerdi alýǵa bolar edi. Sıgarlar bar shyǵar — bir talyn bes sentke satýǵa bolatyn. Parohodtardyń kapıtandary árqashan da shirigen baı bolady, aıyna alpys dollar alady, zat qansha tursa da, olar baǵasyna túkirmeıdi de — olar satyp alady, tek unasa bolǵany... Maıshamdy qaltańa sal, Djım: parohodty túgel tintpeıinshe, men báribir tynym tappaımyn. Tom Soıer mundaı sátti bos jiberer edi dep oılaısyń ba. Joq, eshqandaı kesek nan úshin de kónbes edi! Ol muny "bastan keshken oqıǵa" dep atar edi! Ólip ketse de ol qıraǵan parohodqa kirer edi. Ol osynyń bárin keremet etip jasap, taǵy bir "oqıǵalardy" oıdan qosar edi. Hrıstofor Kolýmbtyń ózindeı aspan patshalyǵyn ashar edi. Tom Soıerdiń bizben birge bolmaǵany ókinishti!

Djım ári-beri kúńkildegenmen, aqyry kóndi. Óte az jáne jaı sóıleý kerek dedi Djım. Naızaǵaı parohodty bizge ýaqytynda jáne anyq kórsetti: biz júk salatyn tustyń oń jaǵynan jaqyndap, saldy baıladyq.

Palýba ábden qısaıyp ketipti jáne tym taıǵanaq eken. Qarańǵyda biz aıaǵymyzdy abaılap basyp, qolymyzben sıpalap júrip, áreń degende sol jaq bortqa jettik, óıtkeni kózge túrtse kórinbeıtin túnek. Keshikpeı jaryq túsetin lúkke jetip, ári qaraı kettik; endi bir qadam — aldymyzda shalqasynan ashyq esik, — mine, naǵyz shyn sózim! — Salonnyń túp jaǵynda jaryq jáne sol sátte daýystar estildi.

Djım birtúrli bolyp turmyn, bul jerden keteıik dep sybyrlady. Men: "Jaraıdy" — dep salǵa qaraı buryla berip em, bireýdiń yńqyldaǵan daýysyn estidim, sosyn álgi daýys:

— Maǵan tımeńdershi, balalar! Qudaı kýá, men eshkimge aıtpaımyn, — dedi.

Basqa daýys oǵan qatqyl jaýap berdi:

— Ótirik aıtasyń, Djım Terner! Biz seni bilemiz. Saǵan qashanda basqalardan kóp kerek, sen ylǵı qansha alǵyń kelse, sonsha alasyń, áıtpese, maǵan bermeseńder, senderdi kórsetemin deısiń. Endi jetedi. Búkil elde senen asqan satqyn, senen asqan ıt joq!

Bul ýaqytta Djım salǵa jetip úlgerdi. Men bolsam, qyzyqqannan jaryla jazdadym: Tom Soıer bolsa, ólse de bul jerden ketpes edi, endeshe men de osynda qalamyn — munda ne bolyp jatqanyn kóremin, — dedim. Men tońqańdap jińishke dálizben artyna qaraı qozǵaldym, — salon men ortamyzda bir ǵana kaıýta qaldy. Salonnyń edeninde bir adam qol-aıaǵy baılaýly jatyr, al eki adam onyń ústine tónip tur; bireýiniń qolynda jaryǵy nashar fonar bar, al ekinshisi pıstoletin jerdegi kisige kózdep:

— Qolym qyshyp tur! Sen ońbaǵandy atyp tastaý kerek edi! — deıdi.

Jerdegi titirkenip, qaıta-qaıta:

— Atpashy, Bıll, men, qudaı aqy, eshkimge aıtpaımyn, — dep jalynady.

Fonar ustaǵan kúle sóılep jaýap beredi:

— Ras, satpaısyń! Sen shynyńdy aıtasyń, buǵan senýge bolady!

Al bir ret ol:

— Qaraı gór, qalaı-qalaı jalynady! Eger biz ony baılap tastamaǵanda, ol ekeýmizdi de óltiretin edi. Ne úshin sonda? Jaıdan-jaı, sebepsiz. Biz ózimizge tıesili zańdy úlesimizdi bergimiz kelmeıdi — mine, sol úshin! Biraq endi sen, meniń baıqaýymsha, eshkimge jaýlyq jasamaısyń, Djım Terner... Pıstoletińdi bylaı al, Bıll! — dedi.

Bıl aıtty:

— Almaımyn, Djeık Pakkard. Men óltiremin.Onyń ózine sol kerek! Hetfıld shaldy óltirgen osynyń ózi emes pe?

— Iá, men muny óltirgim kelmeıdi: nege ekenin ózim bilmeımin.

— Raqmet saǵan myna sózderiń úshin, Djeık Pakkard! Men bul sózińdi ólgenimshe umytpaımyn, — dedi edende jatqan adam, jylap jibergendeı boldy.

Pakkard oǵan kóńil aýdarmastan fonaryn qabyrǵaǵa ildi de dál men jatqan qarańǵy jaqqa qaraı júrdi, sosyn Bıllge belgi berip shaqyrdy. Men táltirektep eki qadam keıin shegindim, palýba bir jaǵyna qısaıyp ketken — úlgere almadym, ústimnen shyqpas úshin olar álginde turǵan jerdegi kaıýtaǵa zyp berdim. Anaý ekinshisi qarańǵyda jardy sıpalap júrip ilgeri barady, al Pakkard meniń kaıýtama jetkende, ekinshisi:

— Mynda! Mynda kir, — dedi.

Ózi kirdi, Bıll sońynda keledi. Olar kirgenshe men joǵarǵy kereýetke súńgidim, buryshqa tyǵylyp otyryp, osynda qalǵanyma ókindim; olar qoldarymen kereýettiń shetinen ustap turyp, áńgimelesti.

Men olardy kórgenim joq, biraq qaı jerde turǵandaryn bilip jatyrmyn, óıtkeni olar vıskı iship tur jáne ekeýinen spırttiń ıisi shyǵady. Men eshteńe ishpegenime qýandym; biraq odan kórgen paıdam shamaly: olar báribir meni sezbes edi, sebebi men tipti demalmaı jattym. Qoryqqanym sondaı, mynandaı áńgimeni estip tursa, kim bolsa da demalmas edi. Olar jaı sóılesip tur. Bıll Ternerdi óltirgisi keledi.

— Ol bizdi kórsetetinin aıtty, mindetti túrde solaı isteıdi. Tipti biz ekeýmiz oǵan ózimizdiń úlesimizdi bersek te, onymen bolǵan urystan keıin jáne sybaǵasyn jaqsylap berdik qoı. Ol bizdi kórsetedi, ras aıtam. Menińshe, odan qutylǵanymyz jaqsy, — dedi Bıll.

— Men de solaı oılaımyn, — Pakkard óte baısaldy túrde aıtty.

— Seni shaıtan alsyn, men seni qarsy eken dep qaldym ǵoı! Endeshe bári durys. Kettik, sharýasyn bitireıik.

— Sál toqtaı tur, men áli aıtyp bolǵanym joq. Tyńda. Atqan jaqsy, biraq aıqaı-shýsyz-aq, kerek bolsa, sharýany bitirýge bolady. Men saǵan mynany aıtaıyn: adamnyń moınyna qyl arqan salyp ne kerek, basqasha da úılestirýge bolatyn bolsa. Ras qoı?

— Ras bolǵanda qandaı! Qalaı isteýge bolady sonda?

— Meniń oıym bylaı: biz kaıýtalardyń bárin qarap shyǵamyz, qandaı zattar bar — alamyz, sosyn jaǵaǵa tartamyz da jasyryp tastaımyz zattardy. Sonan soń kúte turamyz. Eki saǵatqa jetpeı parohod qıraıdy da sý túbine ketedi. Uqtyń ba? Terner de ketedi jáne bul jerde eshkim kúná arqalamaıdy. Menińshe, óltirgennen góri osy durys. Onsyz da ajal aýzynda turǵan adamdy óltirip ne kerek? Óltirý aqymaqtyq ári kúná. Qalaı, aıtyp turǵanym durys pa?

— Iá, durys sekildi... Eger parohod sý túbine ketpese she?

— Onda bir-eki saǵat kúte turamyz — sosyn kóremiz... Solaı emes pe?

— Jaraıdy, kettik.

Olar ketti, qara terge malshynyp men de tústim, artqy jaǵyna qaraı eńbektedim. Ol jerde tas qarańǵy, men qarlyqqan daýyspen "Djım" dep sybyrlaýym muń eken, ol shyntaǵymnyń tusynan "oh" dep qaldy, al men oǵan:

— Tezirek, Djım, aqymaqtarsha ahylap-ýhileýge ýaqyt joq! Parohodta bir top kisi óltirýshiler, biz olardyń qaıyǵyn taýyp ózennen tómen ketýimiz kerek, túsinip tursyń ba, olar parohodtan túspeý úshin. Olaı bolmasa, eki toptyń biri qurıdy. Al biz qaıyqty tapsaq, olardyń sharýasy bitedi — sherıf olardy ustaıdy. Tezirek buryl! Men sol jaq bortty, sen oń jaqty. Saldan basta jáne...

— Oı, qudaıym, qudaıym! Saldan? Sal joq endi, ol sheshilip yǵyp ketti! Al biz munda qaldyq!

On úshinshi taraý

"VALTER SKOTTAN" TAPQAN PAIDA

Meniń tynysym tarylyp, aıaqtarym dirildep ketti. Myna qaraqshy toppen qıraǵan parohodta qalý! Alaıda murnyńdy súrte almaı otyrýǵa ýaqyt joq. Endi qalaı bolǵanda da álgilerdiń qaıyǵyn tabý kerek — ol ózimizge qajet. Ekeýmiz qaltyrap-dirildep oń jaq bortqa qaraı jyljydyq — áreń-áreń parohodtyń artqy jaǵyna jettik; jetkenshe bir apta ótkendeı boldy maǵan. Qaıyqtyń izi joq. Djım ári qaraı júre almaıtyn sekildimin dedi: onyń qorqynyshtan álsiregeni sonsha, qımyldaýǵa hali joq. Báribir bizge júrý kerek, eger osynda qalsaq, onda jaǵdaıymyz jaqsy bolmaıtyn shyǵar dedim. Sóıtip ekeýmiz alǵa jyljı berdik. Biz parohodtyń quıryq jaǵyn jaǵaladyq, sosyn jaryq túsiretin lúkke jetip, esikke jaqyndap edik, qarasaq — qaıyq aldymyzda tur! Men qarańǵyda ony áreń kórdim. Oı, qýanǵanym-aı! Bir sekýndta ústine shyǵyp alar edim, dál sol sátte esik ashylmasy bar ma! Qaraqshylardyń bireýi basyn shyǵaryp menen dál eki qadam jerde tur, meniń sharýam bitti dep oılap edim, ol basyn ishke buryp:

— Shaıtan alǵyr, fonardy áregirek ilshi, Bıll, kórinip qalmasyn! — dedi.

Ol qaıyqqa zat toly qapty laqtyrdy da, ózi de mindi. Bul Pakkard edi. Sosyn Bıll shyǵyp, ol da qaıyqqa jaıǵasty. Pakkard jaılap:

— Ázirmiz, bosat qaıyqty! — dedi sybyrǵa jaqyn únmen. Men áp-sátte ólim quryp, ózimdi áreń ustap qaldym. Sol jerde Bıll aıtty:

— Toqta, sen ony tintip qaradyń ba?

— Joq. Sen she?

— Men de qaraǵanym joq. Iaǵnı onyń úlesi ózinde qaldy.

— Endeshe baraıyq; kór jerdi alyp, aqshany tastaý degen!..

— Al ol bizdiń oıymyzdy sezip qalmaı ma?

— Múmkin, sezer. Biraq bizge aqshany alý kerek qoı. Kettik!

Olar qaıyqtan shyǵyp, qaıtadan kaıýtaǵa kirdi.

Esik tars etip jabyldy, óıtkeni jel osy jaqtan bolatyn. Qas qaǵymda qaıyqta otyrdym, Djım de meniń sońymnan syrǵanap keledi. Men pyshaqty alyp jipti kesip jiberdim, biz júzip júre berdik.

Eskekti qolymyzǵa alǵan joqpyz, bir-birimizge til qatpadyq, tipti demalýǵa da qoryqtyq. Óli tynyshtyqta aǵystyń boıymen qalqyp baramyz, parohodtyń quıryq jaǵynan alystadyq; birer sekýndta qıraǵan parohodtan júz qadamdaı jerge jettik; parohodty qarańǵy túnek jutyp qoıdy, eshteńeni kórý múmkin emes. Endi biz qaýip-qaterden qutyldyq jáne muny ózimiz bilemiz.

Biz aǵystyń boıymen úsh júz-tórt júz qadamdaı parohodtan alystaǵanda ústindegi esikterden fonardyń jylt etkenin baıqadyq, azaptaýshylar qaıyqtyń joq ekenin bilip jantalasyp jatqanyn jáne olarǵa da Terner sekildi qıyn bolatynyn túsindik.

Djım eskekti aldy, biz ózimizdiń saldyń sońynan qýýǵa shyqtyq. Men endi ǵana álgi ońbaǵandardy aıap kettim, buǵan deıin oıyma da kirmegen, shamasy, oǵan mursham bolmaǵan shyǵar. Tipti kisi óltirýshilerge de mynandaı jaǵdaıda qalý qorqynyshty bolar dep oıladym. Kim biledi, bir kezderi men de kisi óltirýshi bolarmyn — maǵan mundaı taǵdyr tipti de unamaıdy. Sosyn Djımge aıttym:

— Jyltyraǵan ot kórinse boldy — sol boıda jaǵaǵa toqtaımyz, júz qadamdaı joǵarǵy ne tómengi jaqqa jáne qaıyqty jasyramyz, al men bir nárse oılap tabamyn: ana ońbaǵan topty ustaıtyn, qutqaratyndaryn qutqaratyn adamdardy izdeımin.

Biraq budan eshteńe shyqpady. Keshikpeı taǵy aspandy bult jaýyp, jańbyr quıdy deısiń! Eshteńe kórinbeıdi — bári uıqyda shyǵar. Biz tómen qaraı zymyrap kelemiz, qaraǵanmen eshqandaı ot kórinbeıdi, bizdiń salymyzdyń qarasy da joq. Biraz ýaqyttan keıin jańbyr basyldy, biraq bult taraǵan joq, naızaǵaı da ár jaqtan jarqyldaıdy; naızaǵaı bir jarq etkende aldymyzda sý ústinde qaraıǵan birdeńeni kózimiz shaldy; biz soǵan umtyldyq.

Bul bizdiń salymyz bolyp shyqty. Onyń ústine shyqqandaǵy bizdiń qýanyshymyzdy aıtyp jetkizý múmkin emes! Mine, aldymyzdaǵy oń jaq jaǵalaýdan ot kórindi. Men qazir sonda baramyn dedim. Qaıyqtyń jartysy álgi surqıa qaraqshylardyń parohodtan urlaǵan zattaryna toly. Biz olardyń bárin orap, saldyń ústine laqtyrdyq, men Djımge alǵa jaılap esýdi, fonardy jaǵyp eki mıldeı júrgesin men kelgenshe otty óshirmeýdi buıyrdym; sosyn eskekti ózim alyp ot janyp turǵan jaqqa kettim. Men jaqyndaǵan kezde taýdyń joǵarǵy jaǵynan taǵy úsh-tórt ot kórindi. Bul shaǵyn qala eken. Eskekti qoıyp, aǵynmen tómen jyljydym. Alǵash kóringen ot úlken paromdaǵy fonar bolyp shyqty. Paromdy aınalyp ótip, kúzetshiniń qaıda uıyqtap jatqanyn izdedim: ol bıtengtiń ústinde basyn tizesine qoıyp uıyqtap otyr eken. Men eki-úsh ret ıyǵynan túrtip edim — oıanbady, sosyn daýysymdy shyǵaryp jylaı bastadym.

Ol atyp turdy, meni kórip, jaqsylap kerilip aldy, sosyn esinedi:

— Ne bolyp qaldy? Jylama, balaqaı... — dedi.

— Papa, mama, apaıym... — dep qorsyldaı berdim.

— Jaraıdy, jetedi endi... Nege sonsha jylaısyń? Jurttyń bárinde de qıyndyq bolady, sosyn umytylady. Olarǵa ne boldy?

— Olar... olar... — dep óksidim. — Paromnyń kúzetshisi siz be?

— Iá, men, — dedi maqtanyshty únmen. — Kapıtan da, ıesi de, birinshi kómekshisi, losman, kúzetshi, aǵa motors — bári ózimmin; al keıde júk te, jolaýshy da ózim bolamyn. Men Djım Hornbek shaldaı baı emespin jáne men ol sekildi aqshany ońdy-soldy kóldeneń kók attyǵa shashpaımyn; biraq men oǵan seniń ornyńda bolmas edim dep talaı aıttym; Matrostyń ómiri maǵan unaıdy, al aınalańda til qatatyn tiri jan, ne basqa qyzyq joq, qaladan eki mıl qashyqta búkil baılyǵyn berse de men turǵym joq... Men aıtamyn...

Sol jerde men onyń sózin bóldim.

— Olar úlken qaterge ushyrady...

— Kimder?

— Iá, olar: ákem, anam, apaıym jáne Gýker hanym. Eger siz ózińizdiń paromyńyzben sonda barsańyz...

— Sonda degen qaıda? Olar qaı jerde?

— Qıraǵan parohodta.

— Qaı parohod?

— Ol bireý, parohodty aıtam.

— Qalaı, "Valter Skotta" ma sonda?

— Iá.

— Qudaı-aı! Olar qalaı ol parohodqa tap boldy, aıtshy?

— Ádeıi emes, ózinen ózi solaı boldy.

— Eger olar tez arada shyǵyp úlgermese, tiri qalmaıdy ǵoı, qudaıym-aı! Qalaı olar parohodta qaldy?

— Jáı. Gýker hanym qalada qonaqta bolyp edi...

— Á, Býts-Lendıngte! Al sosyn?

— Ol sonda qonaqqa bardy, keshke qaraı óziniń qyzmetshi negr áıelmen dos áıeldiń úıine ketti... aty kim edi?.. Famılıasyn umyttym, olar eskekti joǵaltyp alyp, aǵynmen parom yǵyp, aqyry qıraǵan parohodqa tap bolǵan, negr áıel men paromdy júrgizýshi sýǵa ketken, al Gýker hanym parohodqa shyǵyp úlgeripti. Kún batqasyn bir saǵattan keıin biz de ózimizdiń salymyzben kele jatyp, qıraǵan parohodtyń ústinen shyqtyq, sondaı qarańǵy boldy, — biz tipti aldymyzda ne turǵanyn kóre almadyq. Bıll Ýıppldan basqamyz aman qaldyq... Sondaı jaqsy bala bolatyn!Onyń ornyna meniń sýǵa ketkenim durys edi, shyn aıtam...

— Qudaıym-aı, ómirimde mundaı sumdyqty estimep edim! Al sosyn sender ne istedińder?

— Biz aıqaıladyq, aıqaıladyq, ózen óte jalpaq — eshkim estimedi. Sosyn ákem bireýimiz jaǵaǵa jetip, bizge kómek qajet ekenin habarlaýymyz kerek dedi. Olardyń ishinde tek men ǵana júze bilem, sondyqtan ózenge qoıyp kettim, al Gýker hanym aıtty: eger men tezirek eshkimdi taba almasam, osynda onyń aǵasy bar eken — ol bárin uqsatady. Men jaǵaǵa shyǵyp, kezdeskenderdiń kómektesýin surap edim, olar: "Osyndaı qarańǵyda qandaı kómek? Aǵys ta qatty. Sen odan da paromǵa bar", — desti. Eger siz qazir barsańyz...

— Men barar edim, shynynda da barý kerek-aý... Al maǵan kim aqsha tóleıdi? Qalaı oılaısyń? Múmkin seniń ákeń tóler?

— Ýaıymdamańyz, Gýker hanym óziniń aǵasy Honbek...

— Shaıtan alsyn, ol onyń aǵasy ma? Tyńda meni, sen anaý ot janyp turǵan jerge bar da, solǵa buryl — biraz júrgesin aldyńda tamaq ishetin ashana turǵanyn kóresiń: olarǵa aıt seni tezirek Djım Hornbekke aparsyn, ol bárin tóleıdi. Sen eshteńe qaldyrmaı aıt oǵan ne bolǵanyn. Men onyń qaryndasyn ol qalaǵa jetkenshe qutqaramyn; al men ózimdegi mehanıkti oıatýǵa kettim.

Men otqa qaraı júrdim de, kapıtan buryshtan ótip kózden tasa bolǵanda, keri buryldym da, qaıyqqa otyryp ózenniń joǵarǵy jaǵyna aǵystyń boıymen alty júz qadamdaı jaǵadan uzap, otyn jınalǵan barjalardyń arasyna tyǵyldym: parom ornynan qozǵalyp, kemejaıdan jyraqtaǵanda ǵana júregim ornyna tústi. Degenmen, jalpy alǵanda, kisi óltirýshiler jaıly meniń sharýa jasap júrgenime ózim rıza boldym, olardy qutqarýǵa júgiretin adam joq qoı. Jesir áıel meniń osy qylyǵymdy estise dep tiledim. Ol meniń ońbaǵan azǵyndarǵa kómekteskenimdi bilse, maqtanysh eter edi, sebebi jesir apaı jáne barlyq qaıyrymdy adamdar ylǵı bir nashar adamdarǵa kómekteskendi jaqsy kóredi.

Kenet qarasam — qarańǵy ózenniń ústinde qıraǵan parohod kele jatyr. Áýeli ústimnen salqyn ter sorǵalaǵandaı boldy, sosyn parohodqa qaraı qaıyǵymdy estim. Ol ábden sýǵa batypty, onyń ishinde aman qalǵan kisi joq shyǵar dep oıladym. Men parohodty aınalyp júrdim, aıqaılaǵan boldym, biraq eshkim maǵan til qatpady — moladaǵydaı únsizdik. Álgi qaraqshylardy azdap ta bolsa aıap kettim; eger ózderi eshkimdi aıamasa, meniń de olarǵa janym ashymaıdy dep oıladym.

Sosyn parom kórindi; men aǵystyń boıymen tómen, ózenniń ortasyna qaraı yǵystym; paromdaǵy adamdar meni kórmeıtindeı bolǵasyn, eskegimdi qoıyp, artyma qaradym: kórip turmyn — olar parohodtyń janynda Gýker hanymnyń súıegin izdep júr — kapıtan Hornbek aǵanyń qaryndasynyń súıegin talap etetinin jaqsy biledi! Keshikpeı izdeý toqtady, parom jaǵaǵa bet aldy, al men eskektiń ústine jatyp alyp ózenniń tómengi jaǵyna qaraı oqtaı zýladym.

Djımniń salyndaǵy fonar kóringenshe kóp ýaqyt ótti: al ol kóringen kezde maǵan myń mıl qashyqtyqta bara jatqandaı boldy. Men salǵa jetkende shyǵystan tań biline bastady: biz aralǵa kelip, saldy jaqsylap jasyrdyq, qaıyqty sýǵa batyrdyq, sosyn ózimiz ólgen adamdaı uıyqtap qaldyq.

On tórtinshi taraý

SÚLEIMEN DANA BOLǴAN BA?

Oıanysymen biz qanypezer toptyń qıraǵan parohodtan urlaǵan zattaryn qaradyq; onda etik te, jamylǵy kórpe men kóılek, taǵy basqa dúnıeler, sosyn kóp kitap, alystaǵyny kóretin turba jáne úsh jáshik sıgara bar eken. Djım ekeýmiz ómirde mundaı baı bolyp kórmeppiz. Sıgarlar birinshi sort. Keshke deıin ormanda aýnap jatyp, áńgime soqtyq; men kitaptardy oqydym, jalpy ýaqytty jaqsy ótkizdik. Men parohodta jáne paromda ne bolǵanyn Djımge túgel aıtyp berdim jáne munyń bári bastan keshken oqıǵalar dep atalatynyn habarladym; al ol mundaı oqıǵany budan bylaı basynan keshirgisi kelmeıtinin aıtty. Djım men parohodtyń ústine shyqqanda óziniń salǵa qaraı júrgenin, sosyn onyń joq ekenin kórgende qoryqqannan ólip kete jazdaǵanyn áńgimeledi: bul oqıǵa qalaı aıaqtalsa da, Djımniń sharýasy bitedi; eger ony bireý qutqarmasa, ol sýǵa ketedi; al bireý qutqara qalǵan kúnde ony Ýotson hanymnyń úıine aparady, ol muny Ońtústikke satyp jiberedi. Ol durys aıtyp otyr; ol ylǵı durysyn aıtady, basqa negrlerge qaraǵanda, munyń basy kúshti isteıdi.

Men Djımge koróldar men gersogtar, graftar jaıly, olardyń ádemi de qymbat kıimderi, qandaı keremet úılerde turatyndary, bir-birin myrza deýdiń ornyna uly mártebelim dep ataıtyny jaıly kóp oqyp berdim. Djım kózin baqyraıtyp úndemeı otyrdy — osynyń bári oǵan qyzyq kórindi bilem. — Men olardyń munshalyqty kóp ekenin bilmeýshi edim. Olardyń birde-bireýi týraly estigen emespin, tek Súleımen patsha jaıly estigem, sosyn oıyn kartasyndaǵy koróldar bolmasa, eger olar esepke alynsa. Koróldyń jalaqysy qansha?

— Qansha alady? — dedim men. — Iá, ol alǵysy kelse, myń dollar da alady. Qansha alǵysy kelse, sonsha alady — boldy, bitti.

— Mine, keremet! Ol ne isteıdi, Gek?

— Eshteńe de! Aıtady ekensiń! Taqta otyrady — boldy.

— Joq, ras pa?

— Ras bolǵanda qandaı! Taqta jaı otyrady... Múmkin, eger soǵys bola qalsa, soǵysqa barady. Basqa ýaqytta eshteńe istemeıdi; nemese ańǵa shyǵady jáne... Estip otyrsyń ba? Ne qylǵan aıqaı-shý?

Biz atyp turyp, kóreıik dep júgirdik, biraq eshteńe kórinbedi — múıistiń arǵy jaǵyndaǵy parohodtyń dóńgelegi, — sosyn burynǵy ornymyzǵa kelip otyrdyq.

— Iá, — deımin men, — al basqa ýaqytta, eger olardyń ishteri pyssa, parlamentpen tóbeleske shyǵady; eger ózderiniń oılaǵanyndaı bolmasa, koról báriniń bastaryn alýdy buıyrady. Sodan soń garemde salqyndap uzaq otyrady.

— Qaıda salqyndaıdy deısiń?

— Garemde.

— Ol ne, garem degen?

— Bul — koróldyń áıelderin ustaıtyn jer. Sen qalaısha garem týraly estimediń? Súleımende de garem bolǵan; al onyń áıelderi mıllıonǵa jaqyn bolypty.

— Iá, ras, men umytyp qalyppyn. Garem degen menińshe pansıon sekildi bir nárse ǵoı deımin. Olardyń balalar bólmesinde aıqaı-shý shyǵar. Onyń ústine álgi áıelder ylǵı ursysa beretin bolý kerek, al budan aıqaı-shý kóbeıe túsedi. Al Súleımen álemdegi eń tuńǵysh danyshpan desedi! Men buǵan tipti senbeımin. Nege deısiń ǵoı. Keremet aqyldy adam álgindeı ý-shýdyń ishinde ómir súre me! Joq, olaı bolmaıdy. Danyshpan adam alady da zaýyt salady, al kóńili tynyshtyqty qalasa, alady da álgi zaýytty jaba salady.

— Degenmen ol eń birinshi dana kisi bolǵan, men muny jesir áıeldiń ózinen estigem.

— Jesir áıeldiń ne aıtqanynda meniń sharýam joq. Onyń dana kisi bolǵanyna men senbeımin. Ol keıde naǵyz aqymaqtarsha is qylǵan. Esińde me, kishkene sábıdi ortasynan qaq bólýdi buıyrǵany?

— Iá, jesir áıel aıtqan.

— Mine, mine! Budan asqan aqymaqtyq bola ma! Óziń oılap kórshi: myna aǵashtyń tuqyly bir áıel deıik, sen ekinshi áıelsiń, al men Súleımenmin, myna dollar — kishkene sábı bolsyn. Sender, ekeýiń de sábı meniki deısińder. Men ne isteımin?

Men kórshilerden suraýym kerek bul kimniń dollary ekenin jáne naǵyz ıesine aman-esen tapsyrýym kerek — aqyldy adam osylaı ister edi — joq: men dollardy alyp ortasynan bólemin; bir jartysyn saǵan, ekinshisin — anaý áıelge beremin. Seniń danyshpan Súleımeniń sábıge ne istedi! Men senen surap otyrmyn: jarty dollardy qalaı paıdaǵa asyrýǵa bolady? Oǵan eshteńe satyp ala almaısyń ǵoı. Al, sábıdiń jartysy ne bolady? Men mıllıon jarty berse de almas edim.

— Djım, sen bul áńgimeniń maǵynasyn tipti túsinbepsiń ǵoı! Shyn aıtamyn, túsinbepsiń.

— Kim? Men be túsinbegen? Nemene sen maǵan qaıdaǵy bir maǵyna týraly aıta beresiń? Maǵynasy bar nárse bolsa, men kórer edim, al munda eshqandaı maǵyna joq. Olar jarty týraly, kádimgi tiri sábıge talasqan ǵoı; al, eger adam sábıdi ekige bólip daýdy sheshetin bolsa, onyń basynda bir tamshy da mı joq. Sen maǵan Súleımeniń týraly aıta berme, Gek, men ony sensiz de bilemin.

— Maǵynasyn túsinbeı otyrsyń dep aıtyldy ǵoı.

— Qoıshy sol maǵynańdy! Men biletinimdi bilemin.

Menińshe, naǵyz maǵynany áriden izdeý kerek. Maǵyna Súleımen degenniń qandaı adam ekendiginde. Mysaly, bir kisiniń jalǵyz nemese eki balasy bar deıik, — sol adam qalaısha balalaryn ońdy-soldy laqtyrady? Joq, ol bulaı isteı almaıdy. Ol balalardy qadirleý kerek ekenin biledi. Al, onyń bes mıllıon balasy bolsa, olar úıde asyr salyp júgirip júrse, árıne, jaǵdaı basqasha. Mysyqtyń balasyn ekige bóle me, joq, óziniń balasyn ba — oǵan báribir. Sebebi balasynyń kóbi qalada ǵoı. Bir sábıdiń kemi ne, artyǵy ne, Súleımenniń eshteńesi ketpeıdi.

Mundaı negrdi birinshi ret kórip turmyn. Eger onyń basyna birdeńe kelse, ony esh nársemen shyǵara almaısyń. Súleımen budan basqa bir de bir negrden osyndaı sóz estimegen shyǵar.

Sosyn men Súleımendi óz jaıyna qaldyryp, áńgimeni basqa koróldarǵa burdym. Lúdovık XVI týraly, keıin onyń basyn Fransıada shaýyp, onyń túbi koról bolatyn kishkentaı murager ulyn túrmege qamap, sonda ólgeni jaıly Djımge aıtyp berdim.

— Beıshara!

— Al, bireýler ol túrmeden qashyp qutylypty. Amerıkaǵa ketken desedi.

— Mine, bul jaqsy! Tek munda ol eshkimmen tanysa almaıdy — bizde korólder joq qoı. Solaı emes pe, Gek?

— Joq.

— Demek, oǵan munda jumys isteıtin jer joq. Ol ne isteıdi munda?

— Men qaıdan bilem! Olardyń keıbireýleri jumysqa polısıaǵa kiredi, al birqatary adamdarǵa fransýz tilin oqytady.

— Sen ne, Gek, fransýzdar bizshe sóıleı almaı ma?

— Iá, Djım, olardyń aıtqandarynan sen túk túsinbeısiń, bir sózdi de!

— Myna qara! Nelikten bulaı sonda?

— Nelikten ekenin bilmeımin, biraq solaı ekeni anyq. Al men olardyń tili jaıly kitaptan oqydym. Eger saǵan bir adam jaqyn kelip: "Parle vý franse?" — dese, sen ne aıtasyń nemese ne oılaısyń?

— Eshteńe oılamaımyn, alamyn da basynan bir qoıamyn, — eger ol aq násildi bolmasa. Men negrge ózimdi urystyryp qoıam ba?

— Qaıdaǵy? Bul urys emes! "Siz fransýzsha sóıleısiz be?" — dep surap tur.

— Gek, ol nege kádimgi adamsha suramaıdy?

— Ol adamsha surap tur, tek fransýzsha.

— Kúlki etesiń be sen, nemene? Men seni endi tyńdaǵym da kelmeıdi.

— Djım, tyńdashy, al mysyq bizshe sóıleı ala ma?

— Joq, sóıleı almaıdy.

— Al, sıyr she?

— Sıyr da sóılemeıdi.

— Al, mysyq sıyrsha sóıleı me nemese sıyr mysyqty túsine me?

— Joq, sóılemeıdi olar.

— Ózinen ózi túsinikti — olar áptúrli sóıleıdi, durys qoı?

— Árıne, durys.

— Mysyq pen sıyrdyń bizshe sóılemeıtini túsinikti ǵoı?

— Túsinikti, árıne!

— Fransýzdyń bizden basqasha sóıleýine nege bolmaıdy? Mine, sen maǵan osyny aıtshy?

— Mysyq adam ba?

— Joq, Djım.

— Mysyqqa adamsha sóılesý nemenege kerek? Al sıyr adam ba? Nemese ol mysyq pa?

— Joq, árıne.

— Sıyrǵa adamsha ne mysyqsha sóıleýdiń qajeti qansha? Al fransýz — adam ba?

— Adam.

— Kórdiń be, mine! Shaıtan alsyn ony, nege ol adamsha sóılemeıdi? Sen osyny aıt maǵan!

Osy jerde negrge bostan bos birdeńe túsindirem deý aqymaqtyq ekenin uqtym — báribir oǵan durys birdeńe úıretý múmkin emes. Sosyn jerge túkirdim.

On besinshi taraý

DJIM BAIǴUSTYŃ BASY QATTY

Biz úsh tún júrip, Illınoıs shtatynyń shekarasyndaǵy Ogaıonyń Mıssısıpıge quıatyn jerinde turǵan Keıroǵa jetemiz dep oılaǵanbyz — bar armanymyz osy bolatyn. Saldy satamyz, parohodqa otyryp Ogaıomen joǵary júremiz: onda erkin shtattar bar, eshteńeden qoryqpaı júrýge ábden bolady.

Ekinshi túni tuman tústi de, biz butalary qalyń ósken shaǵyn aralǵa toqtadyq — mynadaı tumanda qalaı ilgeri júresiń! Alaıda jipti daıyndap, qaıyqpen butalarǵa taıap edim, qarasam — saldy baılaıtyn eshteńe joq: butalardyń bári qyldyryqtaı birdeńe bolyp shyqty. Sýǵa jaqyn bir top butalardy jippen oradym, biraq bul jerde aǵys óte qatty eken, butalardy tamyrymen sýyryp, sal ári qaraı jyljyp barady. Tuman birte-birte qoıýlanyp bara jatqanyn baıqadym, maǵan bul jaǵdaıdyń qatty áser etkeni sondaı, tipti bir sát qozǵala almaı qaldym, al sal bolsa kórinbeı ketti: jıyrma qadamnan ári qaraı eshteńeni kórý múmkin emes. Men qaıyqqa sekirip minip, quıryǵyna qaraı júgirdim, eskekti alyp ese bastaǵanymmen, qaıyq qozǵalmaıdy. Meniń asyqqanym sondaı, qaıyqty baılaǵan jipti sheshýdi umytyp ketippin. Men atyp turyp jipti sheshe bastadym, qatty qobaljyǵannan qoldarym qaltyrap kópke deıin ózime ózim kele almadym. 

Qaıyqty bosatyp, shaǵyn araldy boılap, saldyń sońynan qýyp berdim. Aral aıaqtalǵanǵa deıin bári durys kele jatty, biraq tipti shaǵyn — uzyndyǵy alpys qadamdaı ǵana, sosyn men appaq qalyń tumanǵa tap boldym da, keshikpeı qaıda turǵanymdy bilmeı qaldym.

Esýdiń qajeti joq dep oıladym: qaırańǵa nemese jaǵaǵa urynýym múmkin; tosamyn, meıli meni aǵys kóterip ıtere bersin; al qol qýsyryp otyrýdan da eshteńe shyqpaıdy. Men aıqaıladym da, sosyn tyń tyńdadym. Alys bir jaqtan áreń estiletin aıqaı shyqqan, men qýanyp, birden kóńildenip kettim. Men oqsha zýlap solaı qaraı ushtym, ózim taǵy estiler me eken dep qulaǵymdy tigemin. Aıqaıdy qaıta estidim, shamasy men tipti basqa jaqqa ketip barady ekenmin, ońǵa ketippin. Sálden keıin qarasam, solǵa burylyp, birese ońǵa, birese solǵa burylyp aınalyp júrmin, al aıqaı meniń aldymnan shyǵatyn sıaqty.

Oılaıtynym: anaý aqymaq tym bolmasa tabany soǵyp tarsyldasa ǵoı; biraq bul onyń oıyna kelmedi, al aıqaıdyń aralyǵyndaǵy únsizdik meni ábden shatastyrdy. Men qaıyqty esip kelem, esip kelem — kenet aıqaıdy art jaǵymnan estidim. Endi ne isterge bilmedim. Nemese álde basqa bireý aıqaılady ma, bolmasa men artqy jaqqa aınalyp kettim be.

Men eskekti tastadym. Estımin, taǵy artqy jaǵymnan aıqaılady, tek basqa jerde jáne aıqaı jıileı berdi, ornyn ózgerte berdi, al, men de daýystaı berdim, bir kezde aıqaı aldyńǵy jaǵymnan shyqty; qaıyq aǵynnyń boıymen tómen ketip barady, endeshe eger aıqaılaǵan basqa bir saldyń ıeleri emes, Djım bolsa, bári durys bolǵany. Tuman kezinde men daýysty ajyrata almaımyn, óıtkeni tumanda eshteńe kórinbeıdi, eshteńe estilmeıdi bári basqasha bolyp kórinedi, daýys ta basqasha estiledi.

Aıqaı tolastamady, birer mınýtta qaıyǵym bıik aǵashtary tumanda býdaqtaǵan tútinge uqsas jarqabaqty jaǵaǵa shyǵyp ketti; meni solǵa laqtyryp jiberdi de, sý burqyldap jatqan aldyma ıterdi — ol jerdegi aǵys sondaı jyldam eken.

Áp-sátte men taǵy da qoıý, aq tumanǵa tap boldym; aınala typ-tynysh. Endi men júregimniń qalaı soǵyp turǵanyn tyńdap, qımyldamaı otyrdym jáne ol júz ret soǵyp bolǵansha dem almaǵan sıaqtymyn.

Kenet ne bolǵanyn túsindim de, qolymdy bárine bir-aq siltedim. Myna tik jarqabaq aral eken, al Djım onyń ekinshi jaǵynda qalǵan. Bul on mınýtta aınalyp óte shyǵatyn ótkel emes. Aralda naǵyz qalyń orman ósip tur, al araldyń uzyndyǵy bes-alty mıl, eni jarty mılden asady.

Men ún-túnsiz qulaǵymdy túrip shamamen on bes mınýttaı otyrǵan shyǵarmyn. Aǵys meni ózinen ózi tómenge qaraı saǵatyna tórt-bes mıl jyldamdyqpen áketip barady, biraq ádette muny baıqamaısyń — kerisinshe, qaıyq sýda qımylsyz turǵandaı seziledi: al, eger aǵashtyń túbiri kórinip ketse, túbir qalaı zymyrap barady dep tańdanasyń. Al, sonda ózińniń zymyrap bara jatqanyń basyńa kirip-shyqpaıdy.

Eger túnde ózenniń betinde aınalańda qalyń tumannan ózge eshteńe joq kezde qorqynyshsyz dep oılasańyz, eń bolmasa, bir ret ózińiz bastan keshirińiz, sonda ǵana baıqaısyz.

Jarty saǵattaı damylsyz aıqaıladym: aqyry aıaǵynda alys bir jaqtan jaýap estigendeı boldym; men daýysqa qaraı júrgen bolǵanymmen, eshteńe shyqpady; shamasy kishkene araldardyń uıasyna tap bolǵan bolýym kerek, óıtkeni qaıyqtyń eki jaǵynan da olardyń sulbasyn kórdim — eki araldyń arasyndaǵy jińishke ótkel baıqaldy, aıqyn eshteńe kórinbese de, qaırańnyń jaqyn ekenin bildim, sebebi sýdyń jaǵaǵa jabysqan qoqys shóp-shalamǵa soǵylyp shylpyldaǵan dybysy estildi. Qaırańnyń arasynda men jolymnan jańyldym jáne aıqaıdy estimedim; áýeli onyń sońynan qýyp jetkim kelip edi, alaıda bul ár jerden birese ana jerden, birese myna jerden jyltyraǵan otty qýǵannan da qıyn boldy. Dybystyń munshalyqty tez ornyn aýystyrǵanyn men buryn-sońdy kórgen emespin.

Jaǵadan alysyraq júrýge tyrystym, shaǵyn araldarǵa shyǵyp, jaǵadan qaıyqty ıterip, ketpeý úshin men bes-alty ret bar kúshimdi salyp jaǵadan ketýge týra keldi; sal da jıi-jıi jaǵaǵa tirelip júrgen shyǵar dep oıladym, óıtpegende áldeqashan alǵa uzap ketken bolar edi de, aıqaı estilmes edi: aǵyn qaıyqqa qaraǵanda saldy tezirek jyljytady.

Kóp ýaqyt ótpeı men taǵy da ashyq sýǵa shyqtym, endi eshqandaı da aıqaıdy esh jaqtan estimedim. Djım túbirlerge urynyp sharýasy bitken shyǵar dep oıladym. Ózim ábden sharshadym, qaıyqtyń túbine jatyp eshteńe jaıly oılamaýǵa tyrystym. Árıne, uıyqtaýǵa bolmaıtynyn bilemin, alaıda uıqym kelgeni sonsha, kózderim ózinen ózi jumyla berdi; bir mınýt qalǵyp alaıyn dedim ózime ózim.

Shamasy, men bir mınýt emes, biraz tynyǵyp alǵan sıaqtymyn, sebebi oıanǵanda juldyzdar jarqyrap, tuman ashylypty, qaıyǵym ózenniń ortasyna qaraı zymyrap barady. Áýeli qaıda ekenimdi túsinbedim; túsim eken dep oıladym; sosyn esimdi jıǵasyn da ótken aptada bastan keshken oqıǵadaı kómeski birdeńeler oıyma keldi.

Bul jerde ózen óte jalpaq eken, eki jaq jaǵalaýda ıt tumsyǵy ótpeıtin ári qalyń, ári bıik aǵashtar, juldyzdyń jaryǵymen kórgenim eki jaǵym da bıik úıdiń qabyrǵasy sekildi.

Aǵystyń tómengi jaǵyna kóz salyp edim, sý betinen bir qara noqat kórdim. Onyń sońynan qýyp edim, qarasam, qosaqtalǵan eki bórene eken. Sosyn taǵy qaraıǵan bir nárse kórdim, zýyldap otyryp oǵan da jettim, sońǵy qaraıǵan sal bolyp shyqty.

Salǵa jetkenimde, Djım basyn tizesine qoıyp otyrǵan kúıi uıyqtap oń qolyn eskektiń ústine qoıypty. Ekinshi eskek synyp qalǵan, saldyń ústin túgelimen baldyr men japyraqtar basyp qalypty. Iaǵnı, Djımge de ońaı bolmaǵan.

Men qaıyqty baılap, saldyń ústine dál Djımniń tumsyǵynyń astyna jata kettim, esinep, kerildim de:

— Eı, Djım, men uıyqtap kettim be? Sen nege meni oıatpadyń? — dedim.

— Qudaıym, saqtaı gór! Bul senbisiń, Gek? Sen ólgen joqsyń ba, sýǵa batyp ketpediń be — sen osyndamysyń? Seneıin be, senbeıin be, balam-aý! Qane, saǵan qaraıyn, ustap kóreıinshi ózińdi. Joq, shynynda da sen ólmegen ekensiń! Deniń saý, aman oraldyń ǵoı, dál burynǵydaısyń, Allaǵa shúkir!

— Saǵan ne bolǵan, Djım? İship alǵansyń ba?

— İship? Men be iship alǵan? Qashan iship edim men?

— Endeshe ne dep myljyńdap otyrsyń?

— Qalaı myljyńdap?

— Qalaı! Bul jerde men bolmaǵandaı, bir jaqtan qazir kelgendeı sóılep tursyń ǵoı?

— Gek... Gek Fın, sen meniń kózime qarashy... Qara! Sen eshqaıda barǵan joqsyń ba?

— Men be bir jaqqa barǵan? Ne dep tursyń óziń? Eshqaıda barǵanym joq. Qaıda barýshy edim men?

— Tyńdashy, Gek, ıá, ıá, bir jaǵdaı bolǵan sekildi!

— Múmkin, men emes shyǵarmyn?

— Menińshe, sen osyndasyń, bári túsinikti, al seniń mıyń bir jaǵyna qısaıyp ketken, kári aqymaq!

— Kimniń — meniń be?Joq sen maǵan jaýap ber: sen qaıyqpen baryp, saldy qaırańdaǵy butalarǵa baılamadyń ba?

— Joq, barǵan joqpyn. Qandaı butalar? Eshqandaı butalardy kórgen emespin.

— Sen ne, qaırańdaǵy butalardy kórmediń be? Qalaısha, jip úzilip ketip, saldy tolqyn aıdap ketti emes pe? Al, sen qaıyqtyń ústinde qaldyń da, tumanǵa batyp kettiń...

— Qandaı tumanda?

— Qandaı tuman? Túnimen bolǵan tuman she! Sen aıqaıladyń, men de aıqaıladym, sosyn biz shaǵyn araldarda adastyq, ekeýmizdiń bireýimiz joldyń baǵytyn joǵaltyp aldyq, ekinshisi qaıda turǵanyn bilmegesin adasty, — solaı bolǵan joq pa? Al, men sol shaǵyn araldardyń uıasyna tap boldym da, batyp kete jazdap áreń shyqtym! Solaı boldy emes pe, balam? Al, osyny aıtshy maǵan!

— Djım, men eshteńe túsinbedim. Eshqandaı tumandy da, araldardy da kórgen emespin, jalpy eshqandaı adasý, basy aınalý — túk te bolǵan emes! Biz sen ekeýmiz túnimen otyryp áńgime soqtyq, sen uıyqtaǵaly bar-joǵy on mınýt ótti, men de sonsha kóz ildirgen bolýym kerek. Osy ýaqyt ishinde ishimdik ishetindeı bolǵan joqsyń — ıaǵnı osynyń bári seniń túsińde kórgeniń.

— Sonda qalaı, on mınýt ishinde osyndaı tús kórdim be men?

— Degenmen eshteńe bolmaǵany ras qoı, endeshe túsińde kórgensiń.

— Qalaısha, Gek, munyń bári ap-aıqyn meniń esimde...

— Aıqyn ba, aıqyn emes pe — báribir ǵoı.

Seniń aıtqanyńnyń eshqaısysy bolǵan joq. Men bárin bilemin, óıtkeni barlyq ýaqytta men osy jerde boldym.

Djım bes mınýttaı úndemedi — shamasy oılandy ǵoı deımin. Sosyn:

— Jaraıdy, Gek, múmkin bul meniń túsim shyǵar, tek qudaı janymdy alsa da, aıtaıyn mundaı ǵajaıyp tústi eshqashan kórgen emespin! Jáne dál osy jolǵydaı túsimde sharshaǵan emespin.

— Onda turǵan ne bar! Túsińde de sharshaıtyn kezderiń bolady. Tek bul naǵyz kóripkeldiń túsi boldy... Al, maǵan ret-retimen bárin aıtshy, Djım.

Djım aıtýǵa kiristi, bárin túgel aıtty, tek kóbirek qosyńqyrap ádemiledi. Sosyn endi tústi jorıyq dedi, sebebi ol bizdi qaýip-qaterden saqtandyrǵan tús bolýy kerek. Birinshi qaırań — bizge kómekteskisi keletin meıirimdi adam, al alǵys — bizdi ol adamnan alystatqysy keletin kisi. Aıqaılar — joǵarydan bizge saqtanyńdar degen belgi, al eger biz olardy túsinýge tyryspasaq, olar kómektesýdiń ornyna bizge baqytsyzdyq ákeledi. Shaǵyn araldar toby — eger biz jaman adamdarmen baılanyssaq, bizdi qorqytatyn qıyndyqtar; biraq biz ózimizge qatysy joq nársege kirispeı, olarmen ursyspaı júrsek, onda biz tumannan beti jap-jaryq, keń ózenge shyǵamyz, ıaǵnı erkin shtattarǵa baramyz. Sonda bizge eshqandaı jamandyq bolmaıdy.

Men saldyń ústine shyqqanda aınala tas qarańǵy bolatyn, biraq qazir aspan ashylyp jarqyrap ketti.

— Jaraıdy, Djım, sen munyń bárin jaqsy jorydyń, — dedim men, — al mynaý ne sonda?

Men oǵan saldyń ústindegi qoqys pen aǵash japyraqtaryn jáne synǵan eskekti kórsettim. Olardyń bári ap-anyq kórinip jatyr.

Djım qoqysqa qarady, sosyn maǵan, taǵy qoqysqa qarady. Kóripkeldik tús basyna myqtap ornady, sony qalaı shyǵararyn bilmedi jáne ne bolǵanyn túsinbedi. Sosyn ol túsingen kezde, maǵan tesile qarady, kúlimdegen júzinen ashý kórindi.

— Bul nemene ózi? Men saǵan aıtaıyn. Men saldy estip jáne seni aıqaılap shaqyryp silem qatty, júregim jyrtyla jazdady, sebebi sen joǵalyp kettiń, al ózimniń endi ne isteıtinimdi, saldy qaıda jiberem — munyń bári mıyma kirip shyqpady. Al, men oıanyp qasymnan seniń aman, saý ekenińdi kórgende qýanǵanym sondaı, jylap jiberýge shaq qaldym jáne aldyńa tizerlep turyp, seniń aıaǵyńdy súıýge daıyn edim. Al, sen bolsań, ótirikti soǵyp, kári Djımniń basyn qatyrasyń! Mynanyń bári qoqys, qajetsiz nárseler; óziniń dostarynyń basyna las quıyp, kúlki etetinder de ońbaǵan qajetsiz adamdar.

Ol ornynan turyp shalashqa qaraı ilbip bara jatty, ishine kirdi de, sodan keıin menimen sóılespeı qoıdy. Biraq osynyń ózi-aq jetkilikti boldy. Men ózimdi baryp turǵan ońbaǵan alaıaq sezindim jáne ol álgi sózderin keıin alsa, sol sátte onyń aıaǵyn súıýge ázir edim.

Shamamen on bes mınýttaı ótkende ózimdi ózim jeńip, negrdiń aldynda keshirim suraýǵa arlanbadym; biraq munyma eshqashan tıtteı de ókingen emespin. Budan keıin men onymen qaljyńdasqan joqpyn, eger onyń osynsha renjıtinin bilsem, onyń basyn qatyrmaǵan bolar edim.

On altynshy taraý

JYLANNYŃ TERİSİ ÓZ DEGENİN JASADY

Biz kúni boıy uıyqtap, jolǵa keshtetip shyqtyq, áýeli up-uzyn saldy aldymyzǵa jiberdik, ol ylǵı janymyzda kisi jerleýge bara jatqan top sekildi qatarlasyp qalmaı qoıdy. Solardyń árbir buryshynda tórt-tórtten eskek bar; bul — salda otyz adamdaı jolaýshy boldy degen belgi. Onyń ústinde bir-birinen alshaq bes shalam bar, ortada alaý janyp tur. Sosyn bas jaǵynda jáne quıryq jaǵynda jalaý baılanǵan bıik taıaq.

Sondaı ádemi kórinedi. Mundaı saldyń aıdaýshysy bolý ońaı sharýa emes!

Bizdi aǵyn aıdap ózenniń ortasyna apardy, jan-jaqtan bulttar shyǵa keldi de, aýa tarylǵandaı tynshý bastaldy. Bul jerde ózen teńiz sekildi jalpaq, eki jaǵalaýda qalyń da bıik aǵashtar úıdiń qabyrǵasyna uqsaıdy; sý betinde qımyl joq, ot ta kórinbeıdi. Biz Keıro jaıly áńgimelestik; oǵan jetken kezde biz ony tanımyz ba. Tanymaıtyn shyǵarmyz dedim men; onda bar bolǵany onshaqty úı bar desedi, al eger ottary sónip tursa, qalanyń janynan ótip bara jatqanymyzdy qaıdan bilemiz? Ol jerde eki úlken ózen qıylysady, sondyqtan kóremiz dedi Djım. Araldyń janynan ótip bara jatqan sekildi kórýimiz múmkin, onda taǵy sol ózenge tap bolamyz dep edim, bul oıym Djımniń mazasyn ketirgendeı abyrjyp qaldy. Men de sondaı kúıdemin. Endi ne isteý kerek degen suraq týdy. Jaǵalaýda ot kórinse boldy, saldy baılaıyq ta, men baryp ákem saldyń ústinde qaldy, buryn ol ózenmen júrip kórmegen, Keıro qansha jerde ekenin bilip kel dep meni jumsady deıin dep usynys aıttym. Djım bul pikir durys degen baǵa berdi, sosyn ekeýmiz bir-bir trýbkany soryp, kúte bastadyq.

Qala qashan kórinedi dep alǵa qaraýdan basqa sharýa joq, qalany baıqamaı qalmaıyq degen oıdamyz. Djım baıqamaýym múmkin emes, óıtkeni Keıro kórinse boldy, sol mınýtta men erkin adam bolamyn dedi; eger baıqamaı qalsa, onda qaıtadan qul ustaıtyn shtattardan bir-aq shyǵady, al onda, erkindik, qosh bol! Ár mınýt saıyn ol atyp turyp:

— Mine, mynaý Keıro! — dep aıqaılady. Biraq Keıro bolmaı shyǵady. Bul ottar qalaniki emes, ánsheıin ár jerden kóringen sáýleler, sonda Djım taǵy da Keırony kúzetýge otyrady. Tez arada azat adam bolamyn degen oıdan Djım birese tońyp, birese ystyqtap kettim deıdi.

Sizderge shynymdy aıtaıyn, birese tońyp, birese ysyp, men de negrdiń kúıin keshtim: shynynda da ol qazir-aq erkin adam bolady, al oǵan kim kináli ekenin endi túsindim. Men ǵoı kináli! Arym taza emes, sondyqtan tynshı almadym. Meniń ózimdi ózim azaptaǵanym sondaı, tynysh taba almadym, tipti otyra da almadym. Osyǵan deıin men ne jasap júrgenimdi oılamap em.

Ne istegenimdi endi túsinip, bir mınýt umyta almadym — ón boıymdy órt alǵandaı kúıdirip barady. Ózimshe kináli emespin dep ózime basý aıtamyn: Djımdi zańdy ıesinen alyp ketken men emes qoı. Biraq bul da kómektespedi, arym: "Sen onyń qashqyn ekenin bildiń ǵoı: qaıyqpen jaǵaǵa shyǵyp, bireý-mireýge aıtýyńa bolatyn edi", — dep janymdy jep barady. Shyny sol edi, mende burylatyn ne dálel aıtatyn jaı joq. Másele sonda! Arym maǵan: "Baıǵus Ýotson hanym saǵan ne jamandyq jasap edi? Sen ǵoı onyń negri qashyp bara jatqanyn kórdiń jáne bul týraly eshkimge bir sóz aıtpadyń. Baıǵus kempirdi osynsha renjitkendeı, ol saǵan ne jasap edi? Ol saǵan oqýdy, jazýdy úıretti, qalaı júrip-turýdy úıretti, saǵan óziniń meıirimin tókti. Saǵan eshbir jamandyq jasaǵan joq," — dep qoımady.

Men uıattan ne isterge bilmedim, tipti óle jazdadym. Saldyń ústine ersili-qarsyly júrip, ózime ózim ursamyn kelip, Djım saldyń ústinde ersili-qarsyly janymda qatarlasyp júr. Biz otyra almadyq. Ol: "Mine, mynaý Keıro!" — dep aıqaılaǵan saıyn meni oqpen atqandaı bolyp, shynynda Keıro bolsa, men sol sátte-aq uıattan ólip keter edim.

Men oılanǵansha, Djım únemi aıqaılap sóıleı berdi.Onyń aıtatyny qul ustamaıtyn erkin shtattarda turǵanda ol aldymen aqsha jınaıdy, bir sentti de bosqa jumsamaıdy; kerek qarjyny jınaǵasyn Ýotson turatyn jerden óziniń áıelin satyp alady, sosyn ekeýi jumys istep, eki balasyn da quldyqtan qutqarady; al, qojasy balalardy satqysy kelmese, bul bireýmen sóılesip, olardy urlap alǵyzady.

Osyndaı áńgimelerden men arqamnan jylan jorǵalaǵandaı kúıge tústim. Buryn ol bulaı sóılesýge batyly barmaıtyn. Qarap qoıyńyz — azattyq alam degen jalǵyz oıdan onyń qalaı ózgergenin kórdińiz be?! "Negrge saýsaǵyńdy berseń, ol qolyńdy alyp qoıady," -degen mátel beker aıtylmaǵan eken. Oılanbaı istelgen is osylaı aıaqtalady dep túıdim. Myna negr, onyń qashyp ketýine ózim kómektesken Djım, kenetten batyl da, batyr da bola qalyp, balalarymdy urlap áketem dep kisimsıdi, al men bolsam, olardyń qojasynyń kim ekenin de bilmeımin, odan eshqandaı jamanshylyq ta kórgen emespin.

Osyndaı sózderdi Djımnen estý maǵan sondaı aýyr boldy — onyń tarapynan baryp turǵan ońbaǵandyq! Arym meni burynǵydan beter azaptady, aqyry oǵan aıttym: "Meni jaıyma qaldyr sen! Áli kesh emes qoı, ot kórinse boldy, jaǵaǵa baramyn da, aıtamyn". Men birden tynyshtalyp, tipti kóńildenip kettim, jan dúnıem jeńildenip qaldy. Barlyq renish, ókinishterimdi qolmen sypyryp tastaǵandaı boldym. Men ot kórinbes pe eken dep aldyńǵy jaqqa qarap tipti yńyldap óleń aıta bastadym. Aqyry bir ot kórindi, Djım aıqaılap jiberdi:

— Biz aman qaldyq, Gek, aman! Sekir, bıle qýanyshtan! Bul meıirimdi Keıro ǵoı, kári Keıro, men bilemin ǵoı!

Men:

— Qaıyqpen baryp, áýeli baqylap kelemin. Bilesiń be, Djım, bul Keıro bolmaýy da múmkin, — dedim.

Ol ushyp turyp, qaıyqty ázirledi, maǵan otyrýǵa jaıly bolsyn dep túbine óziniń eski kúrteshesin jaıdy, eskekti berdi, men jaǵadan jyljı bergende aıqaılady:

— Keshikpeı men qýanǵannan bıleımin, osynyń bárine jetkizgen Gek dep aıqaılaımyn! Men endi eshkimniń quly emes, erkin adammyn! Eger Gek bolmasa, men azattyqqa jete alar ma edim? Munyń bárin Gek jasady! Djım seni eshqashan umytpaıdy, Gek! Sendeı dos Djımde eshqashan bolǵan emes! Endi sen Djım shaldyń jan degende jalǵyz dosysyń!

Al, men bolsam, ony ustap bereıin dep qaıyqpen zýlap baramyn! Ol osyny aıtqanda qolym baılanyp qalǵandaı boldy. Áreń-áreń esip kelemin jáne ketip bara jatqanyma qýandym ba, joq, renjidim be — ózim de bilmeımin. Men elý qadamdaı jerge barǵanda Djım aıqaılady:

— Ánekı, adal dos Gek kele jatyr! Djım shaldy aldamaǵan jalǵyz aq násildi myrza!

Men tipti ózimdi jaman sezindim. Alaıda bir nárse isteý kerek qoı! Jaltarýǵa bolmaıdy. Sol sátte qaıyq kórindi, ústinde qarýlary bar eki adam otyr; olar toqtady. Men de toqtadym. Olardyń bireýi:

— Ana jerdegi ne? — dep surady.

— Sal, — dedim.

— Sen sol saldansyń ba?

— Iá, myrza.

— Erkekter bar ma onda?

— Bireý.

— Ótken túnde bes negr qashyp ketken, áne anaý jaqtan. Kim onda-aq pa, qara ma?

Men birden jaýap bermedim. Aıtqym kelgenmen, aýzymnan sóz shyqpady. Áýeli kúshimdi jıyp, olarǵa bárin aıtqym keldi, biraq batyldyǵym jetpedi — qoıannan da qorqaq boldym. Sosyn eshteńe shyǵara almaıtynymdy sezdim de bárine qolymdy bir siltedim:

— Aq, — dedim.

— Biz ózimiz baryp kóreıik.

— Árıne, árıne, — dedim, — onda meniń ákem. Maǵan kómektesińizshi — saldy býksırge alyp, jaǵadaǵy ot janyp turǵan jerge deıin jetkizseńiz. Ákem aýyrady, anam da, Merı Enn de.

— Shaıtan alǵyr ekensiń óziń! Bizdiń ýaqytymyz joq... Árıne, kómektesý kerek dep oılaımyn. Eskegińmen ilesip júr — kettik.

Men ilestim, olar eskekterdiń ústine jatty. Olar bir-eki ret eskekpen eskende, men aıttym.

— Ákem sizderge alǵys aıtady. Saldy jaǵaǵa deıin jetkiz desek, bári ketip qalady. Meniń kúshim jetpeıdi.

— Ońbaǵandyq qoı! Joq, báribir túsiniksiz... Bala, ákeńniń aýrýy qandaı?

— Ol ma... onsha qaýipti emes.

Olar esýdi toqtatty. Bizdiń salǵa deıin jaqyn qaldy. Birinshi kisi aıtty:

— Bala, sen ótirikti soǵyp tursyń! Ákeńniń aýrýy ne? Shynyńdy aıtsań, ózińe jaqsy.

— Men shyndyqty aıtaıyn, myrza. Ras aıtam, tek bizdi, qudaı úshin, tastamańyzshy... onyń aýrýy... onyń... Sizderge salǵa óte jaqyndaýdyń qajeti joq qoı, sizder tek bizdi súıretesizder. Men sizderge jip tastaımyn.

— Keri buryl, Jon, tezirek keri keteıik! — dedi bireýi.

Olar keri buryldy.

— Bala, sen áregirek, jelge qarsy júr. Shaıtan alǵyr aýrý jelmen bizge jete me dep qorqamyn! Seniń ákeń qara sheshekpen aýyrady — sen bala, muny jaqsy bilesiń. Nege birden aıtpadyń bizge? Bizdiń bárimizge juqsyn dediń be?

— Joq, — deımin men jylamsyrap. — Men buryn solaı aıtqanmyn, bári bizdi tastap ketip qaldy.

— Beıshara, ras qoı aıtyp turǵanyń. Bizdiń janymyz ashyp-aq tur saǵan, tek... Túsinesiń be, bizdiń sheshekpen aýyrǵymyz kelmeıdi. Sen tyńda, ne isteý kerek ekenin aıtaıyn saǵan. Sen óziń jaǵaǵa baılama, bárin qıratyp tastaısyń. Osydan tómen qaraı jıyrma mıldeı júresiń, sonda sol jaq jaǵalaýda qala bolady. Onda jetkenshe jaryq túsedi; senderge kómek suraǵanda, ákem qatty qyzýlap, birese tońyp aýyrady de. Aqymaq bolma, áıtpese olar da sezip qalady. Biz saǵan jaqsy bolsyn deımiz, sondyqtan sen tómengi jaqqa jıyrma mıldeı júr. Anaý sham janyp turǵan jerge barýdyń keregi joq, ol orman aǵashtaryn jınaıtyn qoıma. Seniń ákeń kedeı adam shyǵar, árıne, onyń joly bolmaǵan. Men jıyrma altyn dollardy anaý taqtaıdyń ústine qoıamyn, sony jaqyndap kelip alarsyń. Árıne, seni osylaı tastap ketkenimiz ońbaǵandyq, al sheshek aýrýymen oınaý da ońaı emes, óziń bilesiń ǵoı.

— Toqtashy, Parker, — dedi ekinshisi. — Taǵy da jıyrma dollardy meniń atymnan taqtaıǵa qoıshy. Qosh bol, balaqaı! Parker myrzanyń aıtqanyndaı isteseń, bári jaqsy bolady.

— Iá, ıá, balaqaı, durys! Jaraıdy, aman bol! Eger qashqyn negrdi kórseń, kómekke shaqyr da ony usta — saǵan aqsha beredi.

— Qosh bolyńyz, myrza, — dedim men. — Al qashqyn negrlerdi jibermeýge tyrysamyn.

Olar ilgeri ketti, al men óte nashar sezinip salǵa otyrdym; istegen isimniń jaman ekenin ózim bilip turmyn jáne bulaı istemeý kerektigin eshqashan úırene almaıtyn shyǵarmyn; eger adam bala kúninen daǵdylanbasa, qajet ekenin bilse de, eshteńe shyǵara almaıdy. Sosyn men bir mınýttaı oılanyp: toqtaı tur dedim ózime ózim, qalaı isteý kerek ekenin bilip turyp, Djımdi ustap bergen bolsam, jaqsy bolar ma edi? Joq, deımin, báribir jaman bolar edi; sondaı jaǵdaıda da men dál osy sáttegideı qınalar edim. Ózińe mazasyzdyqtan basqa eshteńe ákelmeıtin nársege janyńdy salǵannan ne paıda, al, kerisinshe jasasań, eshqandaı mazasyzdyq bolmaıdy, biraq marapat báribir bireý.

Men tyǵyryqqa tyǵylyp, jaýap taba almadym. Endi ne de bolsa basymdy qatyrmaımyn, qoldan kelgenine qaraı qımyldaıtyn bolam. Men shalashtyń ishine qaradym. Onda Djım joq. Saldyń ústin túgel qarap shyqtym — ol esh jerde joq. Men aıqaıladym:

— Djım!

— Men mundamyn, Gek. Olar kórinbeı me? Jaılap sóıle.

Ol qaıyqtyń quıryq jaǵynda sýdyń ishinde otyr, tek murny ǵana kórinedi.

Men oǵan eshkim joq ekenin aıttym, ol sonda ǵana sýdan shyǵyp, salǵa otyrdy.

— Men bárin estidim ǵoı jyljyp sýǵa tústim; eger olar salǵa qaıyqty baılasa jaǵaǵa qaraı júzý kerek. Sosyn olar ketip kózden tasa bolǵanda, qaıta júzip kelemin dep oıladym. Al, Gek, sen olardy ábden qatyrdyń! Óte myqty shyqty. Men saǵan mynany aıtamyn, balam: Djım shaldy qutqardyń. Djım munyńdy eshqashan umytpaıdy, kógershinim!

Sosyn biz aqsha jaıly áńgimelestik. Tabysymyz jaman bolmady: árqaısymyzǵa jıyrma dollardan. Djım biz endi parohodpen palýbadaǵy jolaýshylarmen birge júrýimizge bolady, negrlerge azattyq bergen shtattarǵa jetkenshe aqshamyz jetedi, salǵa jıyrma mıl degen túk emes, tek tezirek sonda jetsek eken deıdi.

Tań ata biz jaǵaǵa saldy baıladyq, Djım saldy jaqsylap jasyrýǵa tyrysty. Ol sodan kúni boıy bizdiń zattarymyzdy býyp-túıip, salmen birjola qoshtasýǵa daıyndalýda.

Keshki onnyń shamasynda sol jaqtan biz bir qalanyń ottaryn kórdik.

Men qaıyqpen qandaı qala ekenin bilýge kettim. Sol boıda maǵan qaıyqtyń ústinde balyq aýlap otyrǵan kisi kezdesti. Men jaqynyraq baryp:

— Aıtyńyzshy, myrza, bul Keıro ma? — dedim.

— Keıro? Joq! Nemene aqylyń aýysty ma?

— Sonda bul qaı qala?

— Eger bilgiń kelse, bar da sura. Bul jerde aınalsoqtap mazany ala berseń, baıqa -kórsetemin saǵan!

Men burylyp salǵa qaraı kettim. Djım qatty renjidi, men oǵan kelesi qala Keıro bolar dedim.

Tań aldynda bizge taǵy bir qala kezdesti, men taǵy da barlaýǵa barǵym kelip edi, bul jerdegi jaǵa óte bıik tik jar eken. Djım Keıro jazyq jaǵalaýda dep edi. Men ony umytyp ketippin. Kúndiz demalý úshin biz butalar qalyń ósken shaǵyn araldy tańdadyq ta, sol jaǵalaýǵa jaqyn toqtadyq. Men bir nárseni túsine bastaǵandaı boldym. Djım de solaı sekildi.

— Múmkin biz Keırodan ótip ketken shyǵarmyz ana jolǵy tumanda? — dedim.

Djım:

— Bul týraly aıtpaı-aq qoıaıyq, Gek, — dedi. — Negr baıǵustardyń áıteýir joly bolmaıdy. Jylannyń terisi óziniń kúshin áli de kórsetedi dep oılaǵanmyn.

— Sony kórmegenim jaqsy edi, Djım! Maǵan sol qurǵyr kezdespegende, bári basqasha bolar edi.

— Sen kináli emessiń, Gek. Sen bilgen joqsyń ǵoı. Ol úshin ózińdi kinálama.

Jerge jaryq túskesin bári túsinikti boldy: jaǵaǵa jaqyn jerde Ogaıo ózeniniń móldir sýy, al áregirekte ózenniń orta jerinde Mıssısıpıdiń laı sýy aǵyp jatyr. Sonymen Keıronyń máselesi aıaqtaldy.

Endi ne isteımiz dep biraz talqyladyq. Jaǵaǵa shyǵyp kórinýdiń qajeti joq; saldy aǵysqa qarsy júrgize almaımyz. Endigi qalǵany — qarańǵy túskenin kútip, ne bolsa ol bolsyn, qaıyqpen keri qaraı júrý.

Biz kúsh jınaıyq dep kúni boıy butalardyń arasynda uıyqtadyq, ińir qarańǵylyǵy túskende salǵa kelsek, qaıyq ushty-kúıli joq!

Biz kópke deıin únsiz qaldyq. Aıtatyn eshteńe de joq edi. Biz ekeýmiz de jylan terisiniń kesiri ekenin jaqsy bilemiz, ony áńgime etkennen endi ne paıda? Bul az bolǵandaı taǵy bir keselge tap bolarmyz, tisimizden shyǵarmaýdy úırengenshe birinen soń birine urynýymyz múmkin. Sodan soń endi ne isteýimiz kerek ekenin talqyladyq ta, qaıyq satyp alyp, sonymen keri júrý sáti túskenshe salmen tómen qaraı júze beremiz dep sheshtik. Meniń ákem aınalasynda eshkim bolmasa, bireýdiń qaıyǵyn alyp júre berer edi, biraq biz sońymyzǵa qýǵynshy túspesin dep olaı istemedik. Qarańǵy túskesin salmen tómen qaraı jyljydyq.

Jylannyń terisin qolǵa ustaý óte qaýipti ekenine senbeıtin adam da onyń bizge jasaǵan azabynan keıin bul hıkaıany ári qaraı oqysa, senetin bolady.

Qaıyqtardy ádette jaǵada turǵan saldardyń ıeleri satady. Alaıda ondaı saldar bizge kezdespedi, biz shamamen úsh saǵattan asa tómen júre berdik. Qarańǵylyq bir túrli sur tústi, ári qoıý, tipti tumannan da jaman: ózenniń jaǵalarynyń qandaı ekenin de bile almaısyń, odan ári nemese aldyńǵy jaǵyń da kórinbeıdi.Túnniń bir ýaǵy boldy, aınala typ-tynysh; kenet ózenniń joǵarǵy jaǵynan parohod kele jatqanyn estidik. Parohodtaǵylar kóretin shyǵar dep biz fonardy jaǵyp qoıdyq. Ádette kádimgi parohodtar tómen qaraı bizge jaqyndamaı ótetin; olar aǵynnan jaltaryp qaırańdardy aınalyp ótedi de, jarqabaqty jaǵadan aǵynsyz sýǵa toqtaıdy; biraq mundaı túnderde aǵynǵa qarsy júredi.

Biz parohodtyń daýsyn estidik, biraq qasymyzǵa kelgenshe, kóre almadyq. Ol týra bizge qaraı kele jatyr. Parohodtar saldy qaqpaı ótý úshin ádette osylaı júredi, keıde dońǵalaq eskektiń sońǵy jaǵyn qajap jep qoıady, sosyn losman basyn qyltıtyp qarqyldap kúledi — mine, ol qandaı epti! Parohod bizge jaqyn jerden ótedi ǵoı dep edik, biraq ol salymyzdyń ústine shyǵatyndaı týra kele jatyr.

Ol qara bult sekildi jyldam ári óte úlken, jan-jaǵynda ottar jyltyraıdy; kenet ol bizdiń saldyń ústine shyǵyp aldy, taýdaı tumsyǵy ústimizge tónip záremizdi ushyrady. Bizge aqyryp aıqaılap jatyr, qońyraýyn soǵyp, urysqan daýystar estildi, mashınany toqtat dep buıyrdy bireý, Djım sýǵa qoıyp ketti, men ekinshi jaqtan sekirdim, parohod satyrlatyp saldyń ústinen ótti.

Men súńgip baram, súńgip baram, túbine jeteıin deımin, óıtkeni otyz fýt dońǵalaq ústimnen ótkende basymdy jaryp jiberedi ǵoı. Ánsheıinde men bir mınýttaı sý astynda tura alatynmyn, al bul joly mınýt jarymdaı súńgigen sekildimin. Sosyn joǵary kóterildim, sonyń ózinde tunshyǵa jazdadym. Qoltyǵyma deıin sýdan shyǵyp, aýzymdaǵy sýdy túkirinip, pysqyrynyp jatyrmyn.

Bul jerde aǵyn óte qatty, parohod sondyqtan áreń qozǵalyp júrip ketti, ádette olar salshylarǵa pysqyrmaıdy; endi ol ózenniń joǵarǵy jaǵynda bara jatyr, qarańǵyda ony kórgenim joq, biraq onyń tyryldaǵan daýysyn estidim.

Men jıyrma shaqty ret Djımdi shaqyryp aıqaıladym, biraq jaýap bolmady; sosyn qolyma túsken bir taqtaıǵa jarmasyp, ony qolymmen ıterip jaǵaǵa qaraı júzdim. Keshikpeı men aǵynnyń sol jaq jaǵalaý baǵytynda ekenin baıqadym da, men de solǵa buryldym.

Bul jerdegi aǵys kóldeneńdep eki mıldeı jerge sozyldy, sondyqtan men óte uzaq júzdim. Áıteýir aman-esen jaǵaǵa shyqtym. Aldyńǵy jaqta eshteńe kórinbeıdi, men sonda da jolsyzben týra tartyp edim, tórt mıldeı júrgesin bóreneden qıyp jasalǵan úlken bir úıge tap boldym. Janynan jaımen ótip keteıin dep edim, sol jerde ıtter shýlap qoıa berdi, ulyp, úrgenmen, jarmasqan joq, men de ornymnan qozǵalmaı tura berdim.

On jetinshi taraý

GRENDJERFORDTAR MENİ ÓZDERİNE ALDY

Bir mınýttaı ýaqyt ótkende terezeden basyn shyǵarmaı bireý aıqaılady:

— Tynyshtalyńdar! Bul kim? Men aıttym:

— Bul men.

— Men degen kim?

— Djordj Djeksen, myrza.

— Sizge ne kerek?

— Maǵan eshteńe kerek emes, myrza, tek osy jerden ótip keteıin dep edim, ıtter jibermeıdi.

— Sen nemenege túnniń bir ýaǵynda sandalyp júrsiń?

— Men sandalǵanym joq, myrza, men parohodtan qulap qaldym.

— A, solaı ma, qulap kettim? Qane bireýiń ot jaqyndatshy... Esimim kim dediń?

— Djordj Djekson, myrza, men áli balamyn.

— Sen tyńda, eger aıtyp turǵanyń ras bolsa, eshteńeden qoryqpa: saǵan eshkim tımeıdi. Tek qozǵalma, turǵan jerińnen tyrp etpe... Bob pen Tomdy oıatyńdar jáne myltyqty ákelińder... Djordj Djekson, qasyńda bireý bar ma?

— Eshkim joq, myrza.

Úı ishinde adamdar júgirip, sham jaǵyldy. Álgi kisi aıqaılady:

— Áket maıshamdy, Betsı, kári aqymaq, esiń durys pa? Esiktiń art jaǵyna edenge qoı... Bob, eger Tom ekeýiń daıyn bolsańdar, óz oryndaryńa turyńdar!

— Biz ázirmiz.

— Al, Djordj Djekson, sen Sheperdsondardy bilesiń be?

— Joq, myrza, olar týraly eshqashan estigen emespin.

— Múmkin bul ras ne ótirik shyǵar. Al bári daıyn. Kir, Djordj Djekson. Baıqa, asyqpa — jaımen júr. Eger qasyńda bireý bolsa, sol jerde qalsyn; eger ol kórinse, ony atyp tastaıdy. Endi jaqynda. Jaımen jaqyn kel, esikti óziń ash — óziń syıatyndaı etip ash, estımisiń?

Men asyqqan joqpyn, asyqqym kelse de, oǵan esh múmkindik joq edi. Men eppen, aqyryn ǵana esikke jaqyndadym; júregimniń soqqany ǵana estiledi — men solaı sezindim. Itterde ún joq, biraq tirsektep sońymnan erip keledi. Bóreneden jasalǵan úsh baspaldaqty esiktiń aldyna jetkenimde, úıdiń esigin ashyp jatqanyn estidim. Esiktiń tutqasyn ustadym, bireý "Jaraıdy endi, basyńdy suq", — degenshe tutqany eppen bastym. Basymdy suǵýyn suqtym-aý, al ózim: qazir shaýyp tastaıdy dep oıladym.

Maısham edende tur, bári qorshaı turyp on bes-jıyrma sekýndtaı maǵan qarady, men olarǵa qaradym.

Eresek úsh adam maǵan myltyqtaryn kezep turdy, shynymdy aıtsam, men kózimdi jumdym; eń kárisi, alpystardaǵy, aq shashty kisi, qalǵan ekeýi otyz-qyryqtyń shamasyndaǵy adamdar — úsheýi de kórikti, sulý, bulardan basqa óte súıkimdi býryl shashty kempir, onyń artynda turǵan eki jas áıeldi durys kóre almadym.

Shal aıtty:

— Meniń oıymsha, bári durys. Kip!

Men esikten kirgen boıda shal esikti ózi jaýyp kilttedi jáne qarýly jastarǵa bólmelerińe baryńdar dep buıyrdy; bári edende kilem jaıylǵan úlken bólmege ketti de, aldyńǵy jaqtaǵy terezeden kórinbeý úshin buryshqa jınaldy — kóldeneń qabyrǵada tereze joq eken. Maıshamdy joǵary kóterip, bári maǵan qarap: "Joq, ol Sheperdsondardyń tuqymynan emes, onyń boıynda Sheperdsondardyń eshqandaı belgisi joq," — desti.

Sosyn shal muny tintsek renjimeıtin shyǵar dedi de, ol meni renjitkisi kelmeıtinin, tek qarýy joq pa dep bilgisi keletinin aıtty. Ol qaltalaryma qol salǵan joq, tek kıimimniń syrtynan basyp qarady da, bári durys dedi. Meniń uıalmaýymdy, óz úıimde júrgendeı sezinýimdi, sosyn kim ekenimdi aıtpaýymdy buıyrdy; sol jerde sózge kempir aralasty.

— Qudaı jarylqasyn, Saýl! Beıshara bala sýǵa malshynyp tur, múmkin ash shyǵar. Sen qalaı oılaısyń?

— Durys aıtasyń, Rechel, men oılamappyn.

Kempir:

— Betsı (bul negr áıel!) Júgirip baryp, beıshara balaǵa jeıtin birdeńe ákelshi tezirek! Al qyzdar, sender baryp Bakty oıatyp aıtyńdar oǵan... A, ózi de osynda eken... Bak, myna bóten balanyń sý kóılegin shesh te, ózińniń kıimińnen qurǵaq bireýin ber, — dedi.

Bak syrt qaraǵanda jasy men shamalas on tórt-on bestegi bala sekildi, biraq boıy menen uzyndaý. Ol túnde kıetin kóılegimen, shashy qobyrap tur. Ol esinep, judyryǵymen kózin ýqalap, ekinshi qolymen myltyǵyn súıretip shyqty.

— Sheperdsondar bolǵan joq pa munda? — dep surady ol.

Oǵan bolǵan joq, qaýiptengenimiz beker bolyp shyqty dep jaýap beristi.

— Jaraıdy, — dedi ol, — eger olar kele qalsa, men eń bolmaǵanda bireýin atqan bolar edim.

Bári kúldi, Bob:

— Qaıda saǵan, Bak! Sen uıqydan oıanǵansha, olar bizdiń basymyzdy ólshep úlgerer edi, — dedi.

— Árıne, eshkim meniń sońymnan kelgen joq, bul baryp turǵan shoshqalyq! Ylǵı meni artqa qaldyrasyńdar — men eshqashan ózimdi kórsete almaımyn.

— Eshteńe etpeıdi, Bak, — dedi shal, — áli ózińdi kórsetesiń! Báriniń de ýaqyty keledi, qınalma. Al, endi bar, anańnyń aıtqanyn orynda.

Biz Bak ekeýmiz joǵarydaǵy onyń bólmesine kóterildik, ol maǵan óziniń kóılegi men shalbaryn berdi, men bárin kıip aldym. Men kıinip jatqanda, ol meniń atymdy surady, men jaýap bergenshe ol ózi ormannan aldyńǵy kúni ustap alǵan qoıan týraly áńgimesin bastap ketti, sosyn maısham sóngende Moıseı qaıda boldy dep surady. Men bilmeımin jáne eshqashan ol jaıly estigen emespin dedim.

— Endeshe taýyp kór, — deıdi.

— Qalaı tabam, — deımin, — eger birinshi ret estip tursam?

— Al sen oılanyp kórýdi bilmeısiń be? Tipti ońaı ǵoı.

— Qandaı maısham? — dedim.

— Qandaı bolsa da, báribir emes pe, — deıdi ol.

— Onyń qaıda ekenin bilmeımin, — dedim. — Aıtsaıshy, qaıda?

— Qarańǵyda!

— Al eger sen bilseń, menen nege suraısyń?

— Bul degen jumbaq qoı, túsinbeısiń be? Aıtshy, sen bizde qonaqta kóp bolasyń ba?

Birjola qalsaıshy. Ekeýimiz kóńildi júremiz, qazir sabaq joq... Seniń ıtiń bar ma? Mende bar; sýǵa aǵashtyń synyǵyn tastasań, ol baryp alyp keledi. Sosyn jeksenbi saıyn shashyńdy taraǵandy jaqsy kóresiń be? Men jek kóremin, tek anam zorlap taratady. Myna shalbar degendi shaıtan alsyn! Kıý kerek, al meniń kıgim kelmeıdi — óte ystyq. Sen ázirsiń be? Jaraıdy, kettik, shal!

Salqyn júgeri nan, maı, salqyn et — olar meni tómende tamaqtandyrdy, ómirimde mundaı dámdi tamaqty iship kórmep edim. Bak, onyń anasy jáne eki jas qyz ben negr áıelden basqasy turbalardy tartty. Negr áıel ketip qaldy. Bári shylym shegip, áńgime soqty, men de tamaq jep, áńgimege aralasyp otyrdym. Eki qyz kórpege oranyp, shashtary jalbyraǵan kúıde otyr. Bári menen anany-mynany suraı beredi, al men olarǵa ákem ekeýimiz búkil otbasymyzben Arkanzastyń alystaǵy bir shaǵyn fermasynda turǵanymyzdy, sosyn ápkem Merı Enn úıden qashyp ketip turmysqa shyqqanyn jáne sodan keıin odan iz-túzsiz habar joq ekenin, al Bıll ony izdep ketip edi, ol da habar-osharsyz, Tom men Mort qaıtys boldy, aqyrynda ákem ekeýmizden basqa eshkim qalmady, ákem de qaıǵy men beınetten kópke shydamady; ol ólgesin men qalǵan ol-pul zattarymyzdy jıyp (ferma bizdiki emes edi), ózenniń joǵarǵy jaǵyna parohodtaǵy jolaýshylarmen ketip em, sosyn odan ózenge qulap kettim, sóıtip sizderge tap boldym dep soǵyp jatyrmyn. Olar qansha turǵyń kelse, sonsha tura ber desti. Sonan soń tań biline bastady da, bári bólmelerine ketti, men de Bakpen uıyqtaýǵa kettim, tańerteń turǵanda, keshegi aıtqan atymdy umytyp qalyppyn. Bir saǵattaı oılanyp jattym, Bak oıanǵasyn oǵan:

— Sen jaza alasyń ba, Bak? — dedim.

— Jazamyn.

— Meniń atymnyń qalaı jazylatynyn bilmeıtin shyǵarsyń!

— Senen artyq bilmeımin, — dedi.

— Jaraıdy, — deımin, — jazshy.

— Dj-o-r-d-j, J-e-k-s-on  — mine, saǵan!  — dedi.

— Durys, biledi ekensiń,  — deımin,  — seni bilmeıdi dep oılap edim. Bul kez kelgen adam jaza alatyn at emes, aldymen jattap alýy kerek.

Men ózim de eppen jazdym; kenet atyń qalaı jazylady dep surap qalsa, esh qıyndyqsyz jaza salatyn adamdaı kóriný úshin. 

Bul otbasy óte jaqsy eken, úıleri de keremet. Men aýyldyq jerlerde mundaı ádemi ári baı jabdyqtalǵan úıdi kórgen emespin. Syrtqy esik temirmen de, aǵashpen de qaptalǵan jáne syrtyndaǵy jez domalaqty qaladaǵy úılerdegideı qozǵap qalý kerek. Qonaq bólmede kereýet joq, al qala úıleriniń birazynda kereýet bolady.

Kamın úlken, tómengi jaǵyn qyzyl kirpishpen órgen; kirpishter únemi taza jáne qyzyl bolyp turýy úshin olardy sýmen jýyp, basqa kirpishpen ysyp tazalaıdy; keıde olardy qala úılerindegideı "ıspandyq qońyr tús" degen boıaýmen boıaıdy. Mosy mystan jasalǵan ári úlken, ústine bórene qoısań da synatyn emes. Kamınniń ústindegi taqtanyń ortasynda áınektiń arǵy jaǵynda saǵat, tómengi bóliginde kúnniń ornyna dóńgelek jasalǵan qalanyń sýreti bar. Saǵattyń tyqyldaǵany qulaqqa jaǵymdy estiledi; keıde kóshe kezip júretin saǵat jóndeýshiler kelip, saǵatty tazalap retteıdi, sonda onyń daýysy ádemi estiletin sıaqty. Úı ıeleri bul saǵatty eshqandaı aqshaǵa aıyrbastamas edi.

Saǵattyń oń jaǵynda jáne sol jaǵynda teńiz popýgaılary tur, bor sekildi tastan qashalǵan, ala-qula etip boıap qoıǵan. Bir popýgaıdyń janynda sazdan jasalǵan mysyq, ekinshisiniń qasynda sazdan jasalǵan ıt, eger olardy ustap qyssań, shyryldap dybys shyǵarady; olardyń aýyzdary ashylmaıdy, bet-aýyzdary qozǵalmaıdy. Dybys shyǵaratyn olardyń tómengi jaǵy. Osylardyń báriniń artqy jaǵynda jabaıy ındúk qanatynyń qaýyrsynynan jasalǵan jelpýish qystyrylǵan. Bólmeniń ortasyndaǵy ústel ústinde apelsın, alma, shabdaly, júzim toly sebet tur, anyqtap baıqaǵan kisige gıpsten be, bordan ba jasalyp, ár túske boıalǵany kórinip tur.

Ústelde qyzyl jáne kók boıaýmen salǵan suńqardyń sýreti bar, aınalasy órnektelgen ádemi kleenkamen jaýyp qoıypty. Bul kleenka Fıladelfıanyń ózinen ákelingen desti maǵan. Ústeldiń tórt buryshyna top-top kitap qoıylǵan. Olardyń bireýi otbasylyq úlken Táýrat, ishinde sýretter kóp. Ekinshi kitap — "Qajynyń joly", ol bir adamnyń bala-shaǵasyn tastap ketkeni jaıly, biraq sebebi aıtylmaǵan. Men birneshe ret sol kitapty oqıyn dep umtyldym. Qyzǵylyqty jazylǵan, biraq túsiniksizdeý. Onda taǵy da "Dostyqtyń syıy" degen kitap bar, birneshe qyzyq áńgimelerden, óleńderden turady, biraq men óleńderdi oqydym. Genrı Kleıdiń "Sózderi" jáne doktor Gannyń "Úı emdeýshisi" boldy; bul kitaptan eger bireý úıde aýyrsa, ne ólse, ne isteý kerek ekenin bilýge bolady. Duǵalar kitapshasy jáne basqa da dúnıeler bar.

Sol bólmede óte myqty ári ádemi órilgen oryndyqtar - eski sebet sekildi tesilip-mújilip, jermen-jeksen bolǵan emes — tur.

Qabyrǵada sýretter ilingen — kóbi Vashıngtondar jáne Lafaıetter, túrli soǵystar, Shotlandıanyń korolevasy Marıa Stúart, al endi bir sýret "Deklarasıaǵa qol qoıylý"dep atalady. Ózderi "Pastel" dep ataıtyn taǵy da sýretter bar; olardy qyzdarynyń bireýi on bes jasynda salypty; ol qaıtys bolǵan kórinedi. Mundaı sýretterdi men esh jerden kórgen emespin — ylǵı qara boıaýmen salǵan. Bir sýrette tar qara kóılek kıgen áıel, qoltyǵynyń tómengi jaǵyn belbeýmen býyp qoıǵan, jeńderi qyryqqabattyń basy sekildi, úlken qara qalpaq, qara výal, qara kóılektiń ishindegi appaq aıaqtarynda tumsyǵy jińishke qara týflı. Ol jylaýyq aǵashtyń janynda zırattyń eskertkishine oılana oń qolynyń shyntaǵyn súıegen, al, sol qolynda aq oramal, sýrettiń astynda: "Ah, men endi seni kóre almaımyn ba?" degen jazý bar. Kelesi sýrette jas qyz, shashyn tóbesine túıgen, shashyna taraq túıregen, oramalmen kózin súrtip jylap tur, al qolynda qustyń ólgen balapany, sýrettiń astynda: "Men endi eshqashan seniń kóńildi únińdi estı almaımyn!" degen jazý. Taǵy bir sýret bar: jas qyz terezeniń janynda aıǵa qarap tur, al kózinen jas sorǵalaıdy, qolynda ashylǵan qara mór basylǵan konvert, ekinshi qolymen moınyndaǵy medalóndy ernine taqap tur, al sýrettiń astynda: "Sen endi joqsyń ba! Iá, ókinishti, endi sen joqsyń!" dep jazylǵan. Sýretter jaqsy eken, biraq olar maǵan onsha unamady, sebebi óziń kóńilsiz bolsań, bular onan saıyn muńaıtady. Myna qyzdyń ólimine bári jandary ashyp, qaıǵyrady, óıtkeni ol taǵy bir sýretti bastaǵan eken, salǵan sýretterin kórgende, qyzdyń ata-anasy talantty perzentin joǵaltqanyn sezýge bolady. Al meniń oıymsha, onyń minezimen ómir súrgennen góri zıratta jatqany tynysh bolar. Aýyrmastan buryn ol bir sýretti bastaǵan eken — eń tamasha týyndysyn desedi — kúndiz-túni qudaıǵa sıynyp, sony bitirgenshe ólmesem dep jalbarynypty, alaıda onyń tilegi oryndalmaı — sýretin bitirmeı ólip ketipti.

Ol sýrette uzyn kóılek kıgen jas áıel kópirden sekirýge ázirlenip tur; shashyn jaıyp jibergen, kózinen jas sorǵalaǵan kúıi eki qolyn keýdesine qoıǵan, taǵy eki qoldy aldyńǵy jaǵyna jaıyp tur, endi eki qolyn aspandaǵy aıǵa sozyp tur.

Sýretshi qyz áýeli qalaı etkende ádemi shyǵatynyn qarap alǵysy kelgen de, sosyn qoldardy súrtip tastaýdy oılaǵan, alaıda úlgere almaı ólip ketken, al týǵandary bul sýretti onyń kereýetiniń ústine ilip qoıypty, onyń týǵan kúninde aınalasyna gúl shoqtaryn qoıady eken. Al basqa kúnderde sýrettiń betin kishkene japqyshpen kóleńkelep qoıady. Sýrettegi jas áıeldiń bet álpeti súıkimdi kórinedi, biraq qoldary kóp bolǵasyn qońyzǵa uqsaıdy.

Ol qyz tiri kezinde ózine álbom alyp, onyń betterine "Presvıterıan gazetinen" jerleý, qaıǵyly oqıǵalar, jaıly túrli habarlardy álbomǵa japsyryp, ózi solar týraly óleńder jazypty. Óleńderi jaqsy. Stıven Daýlıng Bots degen qudyqqa qulap batyp ketken bala týraly myna óleńdi jazypty:

Stıven Daýlıng Botstyń ólimine

Ómir bitip aldaǵy,
Sáýle sóndi janardan.
Ata-anasy zarlady,
Aýrý emes ony alǵan.
Qyzylsha da, ospa da
Qınamady balany
Tiriltýge joq shama,
Qaıǵy orady anany.
Súıý-kúıý degender
Kirgen emes túsine
Shıki sábiz jegennen
Aýyrmaǵan ishi de.
Emes edi buzyq ta,
Bots — úlgi edi jastarǵa,
Qulap ketip qudyqqa,
Ushty jany aspanǵa.
Shyǵardy ony, biraq ta
Tappady eshbir amalyn
O dúnıege — jumaqqa
Jany ketti balanyń.

Eger Emmelına Grendjerford on tórt jasqa tolmaǵan kezinde osyndaı óleń jazsa, óskende qandaı aqyn bolar edi! Oǵan óleń shyǵarý op-ońaı bolatyn deıdi Bak, ol óleń shyǵararda tipti oılanbaıtyn. Bir joldy oılaıdy, eger oǵan uıqas taba almasa, ony syzyp tastap, basqa joldy jazady, sosyn uıqastyryp jaza beretin. Ol onsha taldap, oqıǵaǵa mán berip jatpaıdy, óleń jaza beredi, ásirese kóńilsiz, muńdy jaǵdaı bolsa, soǵan áýes edi. Erkek pe, áıel me, sábı me — áıteýir bireý ólse boldy, ol adamnyń denesi sýyǵansha Emmelına óleń jazyp qoıatyn. Bul óleńderine "Qaıtys bolǵan adamǵa syılyq" degen taqyryp qoıady. Kórshiler, birinshi kelgen dáriger, sosyn Emmelına, sodan soń baryp tabyt jasaýshy; tabyt jasaýshy bir ret Emmelınadan buryn keldi, al Emmelına ólgen Ýıstler degen kisige uıqas taba almaı kesh kelgen. Osy soqqydan ol ońala almady, sodan soń azǵana ómir súrdi. Beıshara, men qansha ret onyń bólmesine kirdim.Onyń sýretteri júıkeme tıgen, men oǵan ashýlanatynmyn, sosyn onyń eski álbomyn alyp oqı bastaıtynmyn.

Maǵan bul otbasy keremetteı unaıdy, ólgenderi de, tirileri de olardyń eshqaısysymen de ursysqym kelmeıdi. Emmelına tiri kezinde ólgen adamdardyń bárine óleń shyǵaratyn, al ólgesin oǵan arnap eshkimniń óleń shyǵarmaıtyny ókinishti; men óleń shyǵarǵym kelip baıqap kórip edim, eshteńe shyqpady.

Emmelınanyń bólmesin barlyq ýaqytta tazalap jınaıtyn, zattardyń bárin óziniń tirisindegideı etip qoıady, eshkim ol bólmede uıyqtamaıdy.

Úıde jumys isteıtin negrler kóp bolǵanymen, bul bólmeni kempir ǵana retteıdi jáne sol bólmede is tigedi, Táýratty da sonda oqyp otyrady.

Minekı, men qonaq bólme jaıly aıttym; onyń terezelerinde sýretteri bar appaq japqyshtar: sýrette baılardyń qymbat úıleri, sýdyń jaǵasynda jaıylyp júrgen mal. Bólmede eski pıanıno tur, qyzdar "Biz qoshtastyq", "Praga túbindegi urysty" aıtqanda men rahattanyp qalamyn. Bólmelerdiń báriniń qabyrǵalary áktelgen, barlyq edende kilemder jatyr, al úıdiń syrty tegis sylanǵan. Úı eki flıgelden turady, al olardyń arasynda eden, tóbesi jabyq, keıde sol jerde ústel qoıyp, túski tamaqqa jınalady, bul jer salqyn ári jaıly. Budan artyq eshteńe joq sekildi! Tamaqty sondaı dámdi daıyndaıdy jáne dastarqan ústine taýdaı úıip qoıady.

On segizinshi taraý

GARNI QALPAǴYN QÝDY

Polkovnık Grendjerford naǵyz aqsúıek myrza, basynan aıaǵyna deıin jáne búkil otbasy da sondaı keremet adamdar. Naǵyz tekti tuqymnan ekeni kórinip turady, al bul degen jylqy úshin de, adam úshin de óte mańyzdy; men muny jesir áıel Dýglastan estigem, al ol áıel bizdiń qaladaǵy alǵashqy aqsúıekterdiń biri bolatyn jánebul jaıly eshkim daýlasqan emes; meniń ákem ózi tekti ıttiń tuqymy bolmasa da, jesir Dýglastyń aqsúıektigi jaıly aıtyp otyratyn.

Polkovnık uzyn boıly, óte aryq, qaratory, biraq betinde qyzǵylt reń joq bop-boz; ár tań saıyn betin túgel qyrady; erinderi juqa, jińishke qus tumsyǵy, qalyń qasy jáne úńgirden sizge qarap turǵandaı qap-qara kózderi ózine sondaı jarasymdy. Mańdaıy kere qarys, al býryl shashy uzyn ıyǵyna túsip turady. Qoldary aryq, saýsaqtary up-uzyn, kúnde jańa kóılek pen qarasań, aqtyǵy kózińdi qarıtyn juqa beshpent-shalbar kıedi. Al jeksenbide ilgekteri jez kók beshpet kıedi. Qolyna aǵashtan jasalǵan kúmis bederli taıaq ustaıdy. Ázildeskendi jek kóredi jáne óte jaı sóıleıdi. Al meıirimdiligi degen — aıtyp jetkize almaısyń, kezdesken adamnyń bári bul qasıetin birden túsinedi de, oılanbastan oǵan senim artady.

Óte sırek kúlimsireıdi, sol sátte ol sondaı ádemi kórinedi. Alaıda eger ol oqtaýdaı tik turyp, qoıý qastarynyń astyndaǵy otty janardan naızaǵaı atqylaǵanda adam aǵashtyń astyna tyǵylyp, sosyn baryp ne bolǵanyna qulaq salar edi. Ol eshkimdi de orynsyz renjitken emes: onyń aldynda jurttyń bári ózderin jaqsy ustaýǵa tyrysady. Polkovnık kóńildi kezde basqalar onyń mańynda bolǵandy unatady; ol otyrǵan jerde kúnniń nuryna oranǵandaı bolasyń. Al ol kúzgi bulttaı túnerip qabaǵyn túıse, ol tek jarty mınýtqa ǵana sozylady — biraq sonyń ózi jurttyń bárin bir apta boıy jym-jyrt júrgizýge úıretedi.

Ol tańerteń óziniń kempirimen ashanaǵa kirgende balalarynyń bári oryndyqtarynan turyp amandasyp, sosyn ol ekeýi jaıǵasqansha otyrmaıdy. Sodan soń Tom men Bob grafın turǵan býfetke baryp bir staqan vıskıdi sýmen aralastyryp, ákesine usynady, al ol qolyna staqanyn alyp, ana ekeýi ózderine quıǵansha kútip otyrady; Budan keıin eki ul: "Sizdiń densaýlyǵyńyz úshin, myrza! Sizdiń densaýlyǵyńyz úshin, hanym!" deıdi, al ana ekeýi bastaryn sál ıip rahmet aıtady. Sosyn úsheýi ishedi. Sodan soń Bob pen Tom bir túıir qantqa bir qasyq sýmen bir tamshy vıskıdi óz staqandarynyń túbine tamyzyp, Bak ekeýmizge beredi, biz de úlkenderdiń densaýlyǵy úshin dep urttaımyz:

Bob úlkeni, al Tom — ekinshisi, ekeýi de uzyn boıly, kúnge totyqqan, uzyn qara shashty, kózderi qap-qara jigitter. Olar bastan aıaq polkovnık sekildi aq kıim kıedi, bastarynda úlken qalpaq.

Bulardan basqa Sharlotta (jıyrma bester shamasynda) bar: uzyn boıly, tákappar, biraq ony ashýlandyrmasań, odan asqan meıirimdi, odan asqan jaqsy kisi joq. Al ol ashýlana qalsa, ákesine uqsap bir qaraǵany janyńdy jáhanamǵa jiberedi. Ózi naǵyz sulý.

Onyń sińlisi Sofıa, ol da ádemi, biraq apasynan múlde basqa: momyn, kógershin sekildi únsiz; ol bar bolǵany jıyrma jasta.

Olardyń árqaısysynda qyzmetshi negr bar, Bakta da bar. Meniń negrime isteıtin sharýa joq, óıtkeni maǵan bireý eshqashan qyzmet istegen emes, onyń esesine Baktyń negriniń quıryǵy jer ıiskemeıdi.

Mine, olardyń otbasynan qalǵandary osylar, al buryn bulardan basqa úsh uldary bolǵan — úsheýin de óltirgen; jáne qaıtys bolǵan Emmelına bolypty.

Shaldyń kóptegen fermalary jáne júzge tarta negrleri bar. Keıde on, on bes mıl jerden atpen top-top bolyp qonaqtar keledi, bes-alty kún qonaq bolyp saırandaıdy, ózende qaıyqpen serýen quryp, kúndiz ormanda tamaq ishedi, keshkisin úıde bıleıdi. Bulardyń kóbi ózderiniń týysqandary. Er adamdar qonaqqa barǵanda myltyqtaryn ala júredi. Olardyń bárin salıqaly adamdar dep aıtýǵa bolady.

Osy mańda taǵy bir aqsúıek áýlet bar, olar bes pe, alty ma otbasynan turady — báriniń famılıasy Sheperdson. Olar da Grendjerfordtar sekildi tárbıeli, baı, ataqty adamdar. Sheperdsondar men Grendjerfordtar biz turǵan úıden eki mıldeı joǵary kemejaıdy birdeı paıdalanady, bizdiń adamdarmen birge kemeler turatyn jerge barǵanda ádemi attar mingen Sheperdsondardy men de kórgenmin.

Birde Bak ekeýmiz ań aýlaýǵa ormanǵa baryp edik, kenet at tuıaǵynyń dúbiri estildi. Biz joldan óte bergenbiz, Bak aıqaı saldy:

— Tezirek! Ormanǵa qash!

Biz júgirdik, sosyn butalardyń arasyna jasyrynyp jolǵa qaradyq. Keshikpeı at ústindegi ádemi jas jigit kórindi, áskerı adamǵa uqsaıdy: jol boıymen jelip keledi, tizginin bos jibergen.

Erdiń ústine kóldeneń qoıǵan myltyǵy bar. Men ony buryn kórgenmin. Bul jas jigit -Garnı Sheperdson. Kenet Baktyń myltyǵynyń oǵy qulaǵymdy janap tars etip edi, Garnıdiń basyndaǵy qalpaǵy ushyp ketti. Ol da myltyǵyna jarmasyp, biz tyǵylyp jatqan jerge qaraı shaýyp keledi. Biraq biz ony tosyp otyrmadyq, ormannyń arasymen qasha jóneldik. Orman qalyń emes, men oqtan bultarý úshin álsin-álsin art jaǵyma qarap kelemin; Garnıdiń Bakty kózdegenin eki ret kórdim, sosyn ol burylyp, kelgen jaǵyna ketti — shamasy, qalpaǵyn izdeýge ketti-aý deımin; bul meniń oıym ǵana, áıtpese kórgen emespin. Biz toqtamastan úıge jetkenshe júgirdik.

Kári myrzanyń kózinde ot oınap — meniń oıyma, qýanyshtan bolar — sodan soń betindegi ájimder jaıylyp:

— Butaǵa tyǵylyp atysý degen maǵan unamaıdy, sen nege jolǵa shyqpadyń, balam? — dep jyly júzben erkelete sóıledi.

— Sheperdsondar ylǵı kórinbeı atysady, áke. Olar yńǵaıly jaǵdaıdyń bárin paıdalanady.

Sharlotta sulý patshanyń qalyńdyǵyna uqsap basyn kóterdi, Baktyń áńgimesin tyńdaǵanda tanaýy jelpildep kózi jaınap ketti. Jastar qabaǵyn shytqanmen, eshqaısysy úndemedi. Sofıa sulý shoshyp ketkendeı túsi bozaryp, sosyn Garnıdiń jeti múshesi saý ekenin estigesin, qaıtadan bet-júzi qyzǵylt tartyp qalpyna keldi.

Aǵashtardyń astynda tamaq ishýge Bakty shaqyrýǵa kelgenimde, ekeýmiz ońasha qaldyq.

— Sen, shynynda da, ony óltirgiń keldi me, Bak? — dep suradym.

— Endi qalaı dep ediń?

— Ol saǵan ne istep edi?

— Ol? Eshteńe de jasaǵan joq maǵan.

— Ony ne úshin óltirgiń keldi?

— Jaı, ánsheıin — aramyzda qandy kek bolǵandyqtan.

— Ol ne — "qandy kek" degen?

— Seni nemenege úıretken ózi? Shynymen qandy kek degenniń ne ekenin bilmeımisiń?

— Birinshi ret estip turmyn. Qane, aıtshy!

— Qandy kek degen — ol mynaý: bir adam ekinshi bireýmen daýlasyp, sosyn ony óltiredi, al sol ólgen adamnyń aǵasy ne inisi alady da, óltirgen kisini óltiredi, sosyn ol ekeýiniń aǵalary ne baýyrlary jaýlasyp, birin biri óltiredi, odan keıin eki jaqtaǵy nemere aǵalar men iniler kirisedi, al bir-birlerin osylaı óltirgennen soń jaýlasý aıaqtalady. Bul tek óte uzaq tarıh — kóp ýaqyt ketedi.

— Al senderdiń jaýlasýlaryńnyń bastalǵanyna kóp boldy ma?

— Kóp bolǵanda qandaı! Otyz jyl ma, áıteýir soǵan jaqyn. Eki adamnyń arasynda bir nársege kelispeýshilik bolyp daýlasady, sosyn sotqa barady: sotta jeńilgen kisi jeńgen adamdy barady da atyp tastaıdy — osylaı bastalǵan, árıne. Onyń ornyndaǵy kez kelgen adam solaı ister edi.

— Daý neden bastalǵan, Bak? Jer daýy ma?

— Men bilmeımin. Múmkin.

— Al, birinshi atqan kim? Grendjerford pa, Sheperdson ba?

— Qudaıym-aı, men qaıdan bileıin! Bul degen atam zamanda bolǵan oqıǵa emes pe.

— Eshkim bilmeı me?

— Ákem biledi dep oılaımyn, sosyn qarttardyń arasynda biletinderi bar bolar; biraq olar da alǵashqy daý-damaı neden bastalǵanyn bilmeıdi.

— Ólgender kóp boldy ma, Bak?

— Iá! Bireýdi jerlep jatady áıteýir. Biraq bárin óltirmeıdi. Ákemniń ıyǵynda úlken jaraqat bar, alaıda ol kóńil bólmeıdi, ol týraly oılamaıdy. Bobty da pyshaqpen jaralaǵan, al Tom eki ret jaralandy.

— Al bıyl bireý-mireýdi óltirdi me, Bak?

— Iá, bizden bireýdi, olardan da bireýdi... Osydan úsh aıdaı buryn meniń nemere aǵam Bad ózenniń arǵy betinde ormanmen kele jatady, myltyq almaǵan eken — aqymaqtyq — kenet aınalada eshkim joq bir jerde sońynan kele jatqan at tuıaǵynyń dúbirin estıdi; artyna qarasa, qolyndaǵy myltyǵyn kezenip Sheperdson shal shaýyp keledi eken, appaq shashy jelmen jelpildeıdi. Bad attan sekirip túsip, butalardyń arasyna tyǵylýy kerek edi, al ol bolsa, shal jete almaıdy dep oılap, ekeýi bes mıldeı shaýyp, aqyry shaldyń qalatyn túri joq bolǵasyn, Bad istiń nasyrǵa shabatynyn baıqap, atynyń tizginin tartady da, oq jaýyrynymnan tımesin dep shalǵa betin berip burylady, al shal bolsa jaqyn kelip bir oqpen óltirgen. Biraq onyń qýanyshy uzaqqa barmady: bir apta ótpeı-aq bizdikiler shaldyń sharýasyn bitirdi.

— Menińshe, ol shal qorqaq bolǵan ǵoı, Bak.

— Menińshe, joq! Sheperdsondardyń ishinde birde-bir qorqaǵy joq! Grendjerfordtar da qorqýdy bilmeıdi. Birde álgi shal Grendjerfordtardyń úsheýimen jalǵyz tóbelesip, úsheýin de jeńipti. Bizdiń úsh jigit te at ústinde, al shal atynan sekirip túsip butalardyń tasasyna tyǵylyp, atyn aldyna qoıǵan — oqtan qorǵaný úshin, Grendjerfordtar attarynan túspegen, bári at ústinde oıqastap shaldyń aınalasynda júrip oq atqan, ol da qarap otyrmaǵan, árıne. Shal da, onyń aty da qanǵa boıalyp úıine oralǵan, al onyń esesine Grendjerfordtar biriniń óligin, arqalap, ekinshisi aýyr jaraly kúıinde úılerine kelip, kelesi kúni jaraly týystary da ólgen. Joq, myrza, eger bireýlerge qorqaqtar qajet bolsa, Sheperdsondar arasynan izdep ýaqyt ketirý qajet emes — olardyń ishinde qorqaqtar múlde joq!

Kelesi jeksenbide biz bárimiz úsh mıl jerdegi shirkeýge barýǵa jolǵa shyqtyq. Erkekter qarýlaryn qolǵa alýǵa yńǵaıly bolsyn dep tizeleriniń ortasyna qoıdy. Sheperdsondar da solaı istedi. Ýaǵyz qarapaıym burynǵy aıtylyp júrgen týysqandyq mahabbat jáne sol sekildi ósıetter, tipti ishińdi pystyrady. Ýaǵyz jaqsy boldy dep úıge qaıtyp kele jatqanda bári áńgime etti: din týraly, qaıyrymdy ister, taǵy-taǵy sol sekildi pikirler, al men ómirimde mundaı qyzyqsyz ótken jeksenbilikti kórmeppin.

Túski astan keıingi bir saǵatta bári qalǵyp-múlgip uıqyǵa ketti — bireý kresloda, bireýleri ózderiniń bólmelerinde — endi tipti kóńilsiz boldy. Bak óziniń ıtin qasyna alyp kók shóptiń ústinde jatyp edi, kún shýaǵyna balqyp, ol da uıqyǵa ketti. Ózimizdiń bólmemizge ketip, men de kóz ilindirip alaıyn dep edim. Jan-jaǵyma qarasam, úndemeıtin, jáı minezdi Sofıa óz bólmesiniń aldynda tur eken: ol meni shaqyryp bólmesine kirgizdi de, jaılap esikti japty; sosyn sen meni jaqsy kóresiń be dep surady, men jaqsy kóretinimdi aıttym; bir ótinish aıtsam, ol týraly eshkimge aıtpaı, oryndaısyń ba dep surady, oryndaımyn dedim. Ol sosyn óziniń Táýratyn shirkeýge qaldyrǵanyn, oryndyqtyń ústindegi eki kitaptyń arasyna qoıǵanyn jáne Táýratty eshkimge aıtpaı, eshkimge kórsetpeı ákelip berýimdi surady. Ákelemin dedim de, jaılap úıden shyqtym, jolǵa túsip zymyradym; qarasam, shirkeýde adam joq, bir-eki shoshqadan basqa: shirkeýdiń esigi jabylmaıdy, al shoshqalar jazdygúni shirkeýdiń salqyn edenine jatqandy jaqsy kóredi. Eger siz baıqaǵan bolsańyz, adamdardyń kóbi shirkeýge qajettigine qaraı barady, al, shoshqalar — olardyń sharýasy basqa.

Munda bir syr bar-aý dep oıladym. Ol tek dinı kitap týraly osynsha mazasyzdanýy múmkin emes deımin. Kitapty silkip qalyp edim — arasynan kishkene qaǵaz tústi, onda: "Saǵat eki jarymda" degen jazý bar. Taǵy birdeńe bar ma dep qarap edim — eshteńe taba almadym. Men eshteńege túsingen joqpyn, qaǵazdy kitaptyń arasyna salyp úıge keldim de, joǵary kóterildim, Sofıa boıjetken óz bólmesiniń esigin ashyp, meni kútip tur eken.

Ol meni tartqylap bólmesine kirgizip, esikti japty da, Táýrattyń betterin aqtara bastady, qaǵazdy alyp oqyp, óte qýanyp ketti; men esimdi jıyp úlgergenshe, ol meniń ıyǵymdy qushaqtap, dúnıedegi eń jaqsy bala sensiń, tek eshkimge aıtpa dedi. Kózderi jarqyldap, ózi qyzaryp, ádettegisinen de sulý bolyp ketti. Men bul ne qupıa ekenin bilgim kelip, qaǵazda ne jaıly jazylǵan dedim; ol meniń ony oqyǵan-oqymaǵanymdy surap edi, men oqymadym dedim. Sodan soń ol oqı alasyń ba dep surady, men kitaptyń áripterimen jazylǵandy ǵana oqı alamyn dedim, ol sosyn bul qaǵazda eshteńe jazylmaǵan, jáı kitaptyń betine salǵan qaǵaz, al sen baryp oınaı ber dedi.

Men ózenge qaraı júrip, bul ne boldy eken dep ózimshe oıǵa ketip em, kenet baıqasam, artymnan negr kele jatyr. Biz terezeden qaraǵanda kórinbeıtin jerge jetkende, álgi negr jan-jaǵyna qarady da eshkim joq ekenin baıqap, meniń janyma júgirip keldi.

— Djordj myrza, menimen birge sonaý sazdy jerge barmaısyz ba? Men sizge úıilip jatqan sý jylandaryn kórseter edim, — dedi.

Taza nárse emes-aý dep oıladym. Keshe de ol osylaı degen. Artynan júgiretindeı sý jylany kimge kerek! Mynaý sony bilmeı me? Ne oılaǵany bar munyń...

— Jaraıdy, basta, — dedim sosyn oǵan.

Jarty mıldeı onyń sońynan erdim, sosyn ol kóldeneńdep tobyǵynan keletin sazdy sýdy keshken kúıi taǵy jarty mıldeı júrdi. Keshikpeı biz jeri qurǵaq, qalyń aǵash, shóp ósken shaǵyn aralǵa keldik. Negr aıtty:

— Siz alǵa baryńyz, bolǵany eki qadam — olar sol jerde. Men olardy buryn da talaı kórgem, maǵan keregi qansha!

Ol osyny aıtyp artyna buryldy da, shalshyq sýdy shalpyldatyp, aǵashtardyń tasasyna qaraı kórinbeı ketti. Men týra júre berip edim, bir bólmeniń aýmaǵyndaı alańqaıda shóp kilemdeı kók qalyń ósken eken, kenet qarasam, jerde bireý uıyqtap jatyr jáne shyn aıtam, ol meniń Djımim bolyp shyqty!

Men ony oıattym, oıatyp jatyp qazir meni kórgende tań-tamasha qalady ǵoı dep oıladym. Biraq bári basqasha boldy. Ol maǵan qýanǵany sondaı, jylap jibere jazdady, biraq tańdanǵan joq.

Sol túni ol meniń sońymnan júzip otyrǵan, meniń aıqaıymdy da estigen, alaıda daýystaýǵa ustap alyp quldyqqa satyp jiberedi dep qoryqqan eken.

— Men, — dedi, — azdap jaraqat aldym da, tez júze almadym. Aqyrynda sen tipti uzap kettiń; sen jaǵaǵa shyqqasyn aıqaılamaı qýyp jetem ǵoı dep edim, anaý úıdi kórgesin, asyqpaı, jaı júrdim.

Men áli áregirekte bolǵandyqtan, olardyń saǵan ne aıtqanyn estı almadym jáne ıtterden men de qoryqtym; bári tynyshtalǵasyn, seniń úıge kirgenińdi túsindim de, ózim tań atqansha kúteıin dep ormanǵa kettim. Erteńine negrler tań atpaı dalaǵa jumysqa bara jatty, olar meni de erte ketip osy jerdi kórsetti — munda sý jáne ıtter ıisińdi seze almaıdy; olar kesh saıyn jeıtin birdeńe ákeledi jáne seniń qalaı turyp jatqanyńdy aıtady.

— Sen osy jerge alyp kel dep nege meniń Djek degen negrime erterek aıtpadyń?

— Seni kúni buryn mazalap qaıtem, Gek! Al endi bizde bári ázir. Men tipti reti kelgesin kastrúl, tabalar satyp aldym, túni boıy saldy jóndeımin...

— Qaıdaǵy sal, Djım?

— Ózimizdiń eski saldy.

— Parohod onyń tas-talqanyn shyǵarǵan joq pa edi?

— Joq, qıratqan joq. Ony jaqsylap jaraqattaǵany ras — bir jaǵy julynyp ketken. Degenmen quralaqan emespiz, tek bizdiń zattarymyzdyń bári sýǵa ketti. Biz saldy kórgen bolar edik sonda, eger tym tereńge súńgimesek, onyń ústine sol tún óte qarańǵy bolmaǵanda; sen ekeýmiz, shynyn aıtqanda, záremiz ushyp, aqyldan adasyp qaldyq emes pe! Munyń bári eshteńe emes, ol qaıtadan sý jańa sal boldy, jańa dúnıelerimiz de jeterlik, sýǵa ketken zattardyń ornyn toltyramyz.

— Sal qaıdan paıda boldy, Djım? Sen ony ustap aldyń ba?

— Men ony myna ormannyń ishinde qalaı ustaımyn? Joq, ony negrler taýyp aldy — osy mańdaǵy aǵashtyń túbine ilinip qalǵan eken, sosyn sý jaǵasyndaǵy terekterdiń arasyna jasyryp qoıypty, sodan keıin bári shýlap, saldy qaısymyz alamyz dep talasqan, keshikpeı bul áńgime maǵan jetti de, men núkte qoıdym — ol senderdiń eshqaısyńa tımeıdi, óıtkeni bul sal sen ekeýmizdiki dedim. Aq násildi myrzanyń menshikti dúnıesine qol salyp, jazasyn tartqylaryń kele me dep suradym. Sosyn ár negrge on sentten berdim, olar esteri shyǵyp qýandy, osyndaı saldar jıi-jıi kelip tursa, biz baıyr edik dep qoıady. Olardyń bári meni qurmetteıdi, maǵan bir nárse kerek bolsa, eki aıtqyzbaı ákelip beredi, balam. Anaý Djek — jaqsy negr, aqymaq emes.

— Iá, aqymaq emes. Ol maǵan seniń osynda ekenińdi aıtpady ǵoı, sý jylandaryn kórsetem dep alyp keldi. Eger bir jaǵdaı bola qalsa, ol biz ekeýmizdiń birge otyrǵanymyzdy kórmedim deıdi jáne onysy shyndyq bolady.

Erteńine ne bolǵanyn aıtqym kelmeıdi. Qysqartyp aıtýǵa tyrysaıyn. Men tań ata oıanyp, ekinshi jaǵyma aýdarylyp, taǵy da uıyqtaı turaıyn dep edim, kenet úıde tym-tyrys ekenin baıqadym — eshkim kórinbeıdi jáne dybys joq. Buǵan deıin bulaı bolǵan emes.

Sosyn baıqaǵanym — Bak ta shyǵyp ketipti. Men de turdym, ne oılarymdy bilmeımin; tómenge tústim — eshkim joq, bar jerde tyshqannyń inindegideı tynyshtyq. Esik aldynda da sondaı tynyshtyq. Ne boldy eken dep oılap turmyn. Otqa jaǵatyn aǵashtardyń janynan ózimniń negrim Djekti kezdestirip suradym:

— Ne boldy?

— Djordj myrza, siz estimedińiz be? — deıdi ol.

— Joq, — deımin, — bilmeımin.

— Sofıa boıjetken qashyp ketti! Qudaı aqy, ótirik aıtyp turǵanym joq. Tún ortasynda qashyp ketken, eshkim qaı saǵatta ekenin bilmeıdi. Nekege turaıyn dep qashyp ketipti, bilesiz be, jas Garrı Sheperdsonmen nekelesýge — jurttyń bári solaı oılaıdy. Ata-anasy jarty saǵat buryn ǵana estidi... Múmkin odan sál kóbirek... shynyn aıtqanda, ýaqytty bosqa ótkizbedi.Kózdi ashyp-jumǵansha myltyqtaryn alyp, bári atqa qondy. Áıelder týysqandardy turǵyzýǵa júgiristi, al shal balalarymen ózenge qaraı shaýyp ketti, oılary — jolda jas jigitti ustap alyp óltirý, Sofıa ekeýi arǵy betke ótip ketpeýi kerek.

Úlken qaqtyǵys bolady...

— Bak meni oıatpaı ketip qalǵany ma?

— O ne degenińiz! Olar sizdi bul iske aralastyrǵysy kelmedi. Bak myrza myltyǵyn oqtap, jarylyp ketsem de, Sheperdsondardyń bireýin atyp óltirem deıdi. Olar kóp bolady dep oılaımyn men — bireýin atatyny sózsiz.

Men bir sát toqtamastan ózenge qaraı júgirdim. Sol sátte myltyq atylǵany estildi. Kemejaıdyń qasyndaǵy aǵash kesindileri men shaǵyn kúrkeni kóre sala butaqtar men aǵashtardyń arasynan yńǵaıly oryn tapqansha júre berdim, qulaǵan kókterektiń jalpaq butalaryna tyǵyldym da — ol jerge oq jetpeıdi — qarap otyrdym. Kókterektiń aldyńǵy jaǵynda bıiktigi tórt fýttaı kesilgen aǵashtar úıilipti, áýeli sonyń tasasyna tyǵylaıyn dep edim, biraq ol jerge barmaǵanym jaqsy boldy. Shaǵyn úıshiktiń aldyndaǵy ashyq jerde aıqaılap birin-biri boqtap tórt-bes attyly oıqastap, kemejaıdyń qasyndaǵy alańda otyrǵan eki jas Grendjerfordty kózdep júr, biraq olarǵa oq tıe qoımady. Úıilgen aǵashtardyń tasasynan attyly shyǵa qalsa, oǵan sol boıda oq atylady. Balalar arqalaryn túıistirip, eki jaqty da jaqsy kórip otyr.

Keshikpeı attylar oıqastap aıqaılaýdy qoıdy. Olar shaǵyn úıshikke jaqyndady; osy kezde eki balanyń bireýi ushyp tura kelip, aǵashtardyń tasasynan jaqsylap kózdedi de, atyp qalyp edi, Sheperdsondar jaqtan bireý attan ushyp tústi. Attylar attarynan túse-túse qalyp, jaralyny kóterip, úıshikke kirgizdi, eki bala tura qashty. Olar men otyrǵan aǵashqa júgirgen kezde qarsy jaq kórip qaldy. Erkekter eki balany kóre sala attaryna sekirip minip, olardyń sońynan qýdy. Jetýge jaqyn qalyp edi, biraq eshteńe shyqpady: balalar júgirip otyryp men otyrǵan aǵashtyń aldyndaǵy aǵash úıindisine tasalanyp úlgerdi, demek, olar Sheperdsondardy utty degen sóz. Balalardyń biri Bak, ekinshisi — tyrıǵan aryq bala, jas shamasy on toǵyzdarda bolar.

Attylar aınalyp júrdi de, bir jaqqa shaba jóneldi. Olar kózden tasa bolǵan kezde men Bakqa aıqaıladym. Ol áýeli túk túsinbedi, meniń aǵash arasynan shyqqan daýysymdy estigende, tań-tamasha qaldy. Bak maǵan attylardy muqıat qarap otyr jáne bizge aıt, olar taǵy birdeńe shyǵarýy múmkin, uzaqqa ketpegen bolar dedi. Aǵashtyń basynan ketkim kelip edi, biraq túsýge qoryqtym.

Bak jylaı bastady jáne Djo (ol qasyndaǵy bala, onyń nemere týysy) ekeýi bul kúnniń óshin alamyz áli dep yzalandy.

Ol ákesi men eki aǵasynyń qaza tapqanyn, Sheperdsondar jaǵynan da eki-úsh adam ólgenin aıtty.

Sheperdsondar bulardy ańdyp, ádisterin asyrǵan. Bak ákesi men aǵalary basqa da týystaryn kúte turýlary kerek edi, al Sheperdsondar óte kóp boldy. Men Garnı men Sofıa ne boldy dep surap edim, ol ekeýi aman-esen arǵy betke ótip úlgeripti, qazir qaýipsiz jerde dedi. Sosyn Bak ótken joly ormanda kezdeskende Garnıdi óltire almaǵanyna yzalanyp, neshe túrli jaman sózdermen balaǵattady — men buryn mundaı aýyr sózderdi estimeppin!

Kenet — bah! Bah! Bah! — úsh pe, tórt pe atys estildi: Sheperdsondar orman arqyly aınalyp ótip, art jaǵymyzǵa tyǵyldy. Balalar ózenge júgirdi — ekeýi de jaraly eken — aǵyspen tómen qaraı júzip barady, al Sheperdsondar jaǵamen jarysa júgirip: "Ólim olarǵa, ólim!" dep aıqaı salyp júr. Men ózimdi jaman sezingenim sondaı, aǵashtan qulap ketýge shaq qaldym. Bárin aıtpaı-aq qoıaıyn, aıtsam taǵy da jaman sezinemin. Mundaıdy kórgenshe, o basta osy jaǵaǵa shyqpaǵanym jaqsy edi. Sol oqıǵa áli kúnge deıin kóz aldymnan ketpeıdi, tipti birneshe ret túsime kirdi. Men qarańǵy túskenshe aǵashta otyrdym. Túsýge qorqyp otyrmyn. Oqtyn-oqtyn alystan, orman ishinen myltyq daýysy shyǵady, al eki ret shaǵyn attyly otrádtar kemejaıdyń janynan shaýyp ótkenin kórip, oqıǵanyń áli aıaqtalmaǵanyn túsingendeı boldym. Men kóńilim túsip, ýaıymdap, endi ol úıge jaqyndamaımyn dep sheshtim, sebebi, menińshe, qalaı bolǵanda da, osynyń bári meniń kesirimnen boldy ǵoı. Táýrat betteriniń arasyna salynǵan qaǵaz, shamasy Sofıa boıjetken bir jerde eki jarymda Garnımen kezdesý týraly ýádelesip jáne Sofıanyń sondaǵy qylyǵy týraly qyzdyń ákesine aıtýym kerek edi, sonda ol múmkin ony bólmege kilttep qoıar edi de, myna baqytsyzdyq bolmas edi.

Men aǵashtan tústim, jaılap ózenniń boıymen alǵa júrip em, jaǵaǵa jaqyn jerdegi eki ólikti kórdim; olardy qumǵa shyǵaraıyn dep ábden áýrelendim, sosyn betterin jaýyp, ózim tezdetip ári qaraı kettim. Baktyń betin japqanda, jylap jiberdim — ol menimen dos boldy ǵoı jáne maǵan meıirimmen qaraıtyn.

Endi qarańǵylyq ábden tústi. Úıge jaqyndamadym, orman ishimen aınalyp, sazdy jaqqa júgirdim. Shaǵyn aralda Djım kórinbedi, sosyn sazdy sýdy keship, ózen jaqqa bettedim; tezirek salǵa otyryp, myna qorqynyshty jerden ketýge asyqtym. Sal joq!

Sondaǵy qoryqqanym-aı! Tynysym tarylyp ketti. Sosyn áıda aıqaıladym! Menen jıyrma qadamdaı jerden:

— Qudaıym-aı, bul senbisiń, balam? Tek aıqaılama, — degen daýys estildi.

Bul Djımniń daýysy edi — men ómirimde budan artyq qýanyp kórgen emespin. Jaǵamen júgirip keldim de, saldyń ústine sekirip shyqtym, al Djım áıda meni qushaqtap aıyrylmady — qýanǵannan onyń da esi shyqty.

— Qudaıǵa shúkir, ulym, seni taǵy ólip qalǵan eken dep oıladym. Djek osynda kelip, úıge oralǵan joq, shamasy ony da óltirip tastaǵan bolar dedi sen týraly; men sol boıda saldy sýǵa túsirýge ázirlep, Djek taǵy da kelip seniń shynymen ólgenińdi aıtsa, salmen ketýge daıyn tur edim. Qudaıym-aı, seniń aman kelgenińe sheksiz qýanyshtymyn, ulym!

Men aıttym:

— Jaraıdy, munyń bári jaqsy. Olar meni taba almaıdy, sosyn analar óltirgen de, denesi aǵynmen yǵyp ketken bolar dep oılaıdy. Al Djım, ýaqyt ótkizbe — saldy tezirek úlken aıdynǵa shyǵar!

Sal kemejaıdan eki mıldeı uzap, Mıssısıpıdiń ortasyna jetkenshe men tynyshtala almadym.

Sol biz belgi beretin fonardy ilip qoıyp, ózimiz taǵy da qaýip-qatersiz tirlikte, azattyqtyń lázzatyna rahattana shomylǵandaı kúı keshtik. Kesheden beri men nár tatqan emespin: Djım júgeri nandaryn, qyryqqabatpen qýyrylǵan shoshqanyń etin, kókónisterdi shyǵardy — men úshin budan artyq dámdi taǵam joq sekildi, tamaq iship bolǵansha áńgime soqtyq jáne ekeýmiz de qýanysh qushaǵynda edik. Men qandy kekshilderden, al Djım saz balshyqty jerden qutylǵanymyzǵa mázbiz. Ózimizdiń salymyzdan artyq úı joq dep qoıamyz. Barlyq jerde demiń tarylatyn sekildi de, saldyń ústinde rahat. Saldyń ústinde ózińdi ári erkin, ári jeńil, yńǵaıly sezinesiń.

On toǵyzynshy taraý

GERSOG PEN DOFIN

Eki-úsh kún, sonsha tún ótti; olar jyljyp ótti dep aıtýǵa bolatyn sekildi — tynysh, óte jaı, sondaı jaqsy ótti deýge bolady. Biz osylaı ótkizdik ýaqytty. Bul jaqta ózen teńiz sekildi, eni degen bir jarym mıldeı. Túnde júremiz de, kúndiz jurtqa kórinbeý úshin dem alamyz. Keıde tún aıaqtala bastaǵan kezde-aq toqtap, saldy aǵyny joq jarqabaqty jaǵaǵa baılaımyz da, kókterektiń, qaraǵashtyń butalaryn kesip, saldy jabamyz. Budan keıin sýǵa qarmaq tastaımyz da, ózimiz sergý úshin sýǵa súńgip alamyz, sosyn sý tizeden keletin túbi qum jerge otyryp, tańnyń atqanyn qaraımyz. Esh dybys joq, aınala tym-tyrys dúnıe túgel uıqyǵa ketken sekildi, anda-sanda áldeqaıdan, baqanyń baqyldaǵany estiledi. Eger ózenniń betimen alysqa qarasań, birinshi kóretiniń qara jolaq — ózenniń arǵy betindegi orman, áýeli basqa eshteńeni baıqamaısyń; sosyn aspannyń eteginen tań kele jatqanyn kóresiń, tań sáýlesi birte-birte jaıyla bastaǵanda alysqa qarasań, ózen baǵanaǵydaı qap-qara emes, surǵylt bolyp kórinedi; onyń betinde alys-alysqa bara jatqan shaǵyn qara núkteler — bul túrli irili-usaqty keme, qaıyqtar, al uzyn qara jolaqtar — úlken saldar; keıde eskektiń syqyrlaǵany nemese jaı adamdardyń sóıleskeni kúńgirt estiledi — dúnıe túgel tynysh bolǵan kezde dybys sýdyń betinen alysqa jetedi; sý ústinde jybyrlaǵan tolqyn kórine bastaǵanda, bul jerde sý astyndaǵy aǵash túbirlerine soǵylǵan qatty aǵys kishkene tolqyndarǵa aınalady, sosyn ózen ústinde tuman túıdektele bastaǵanyn, shyǵys jaqta aspan qyzǵylttanyp, ózen de qyzara bastaǵanyn kóresiń, alys jaqtar da kórinedi, arǵy bettegi orman alańynda bóreneden jasalǵan shaǵyn úı, shamasy orman qoımasyn qaraýyldaıtyndarǵa arnalǵan bolý kerek, úı qalaı bolsa solaı qurastyrylǵan, áp jerindegi qıýlaspaǵan tesikterden mysyq kirip-shyǵatyndaı; sosyn jumsaq samal esip, betińdi aımalaıdy, túrli gúlder men ormannyń ıisin ala keledi, al keıde jaǵada shirip jatqan balyq bar ekenin "habarlaıdy"; mine, shýaqty kún, aınalanyń bári kúlimsirep turǵandaı — kún shyqty, ánshi qustar saıraı jóneldi.

Endi alaýdyń jeńil tútini de baıqalmaıdy, sosyn biz qarmaqqa túsken balyqty alyp, tańerteńgi ystyq tamaqty daıyndaımyz. Odan keıin demalyp, ózenniń keńdigine súısinip jatamyz: demalyp-demalyp uıyqtap ketemiz. Sońynan turǵan kezde, bizdi ne oıatty eken dep qaraımyz. Keıde parohodtyń pysyldap aǵynǵa qarsy kele jatqanyn baıqaısyń, ol da alysta, qarsy jaqtaǵy jaǵada; budan soń tym-tyrys tynyshtyq ornaıdy jáne eshteńe kórinbeıdi: aınala sý dalasy ǵana, sodan soń ózen ústinde alysta sal kele jatqanyn kóresiń jáne onyń ústindegi bir ashyqaýyz otqa jaǵatyn aǵashty jaryp jatyr — saldyń ústinde ylǵı da aǵash jarǵan — balta joǵary kóterilgen kezde jarq ete túsedi, osylaı alystan sý ústimen túrli dybystar jetedi. Mine, biz osylaı shalǵyn shóptiń ústinde jatyp, tynyshtyqty tyńdaımyz. Bir ret qoıý tuman tústi de, parohodtyń jáne qaıyqtardyń ústindegiler tabany tarsyldatyp soǵyp, kele jatqandaryn habarlaıdy, áıtpese joldaǵy sal, qaıyqtarǵa soqtyǵysýy múmkin.

Sal ma, shalanda ma bireýi bizdiń dál janymyzdan ótkende, biz áńgimelerin, kúlki, tipti jaman sózderine deıin estidik, biraq ózderin kóre almadyq, ústimizdi aıaz qaryǵandaı boldy; adamdar emes, olardyń rýhtary sóılesken sekildi. Djım bular shynynda rýhtar sóılesip barady dedi, men onymen kelispedim:

— Joq "shaıtan alsyn myna tumandy" dep rýhtar aıtpaıdy ǵoı, — dedim.

Qarańǵy túsken boıda, biz de saldy bosatamyz, ol bolsa aǵynmen syrǵanaı bastaıdy. Sosyn bir-bir trýbkany tartyp, aıaǵymyzdy sýǵa salbyratyp qoıamyz da, áńgime soǵamyz. Biz ylǵı jalańash júremiz, túnde de, kúndiz de, tek masa, shirkeıler tynym bermeıdi; Baktyń ata-anasy bergen jap-jańa kıimmen bir túrli yńǵaısyz sezinemin, sebebi onyń bári óte jaqsy ıne-jipten jańa shyqqan, al, meniń ádemilenip júrgendi janym jaqtyrmaıdy.

Ózende bizden basqa tiri jan joq kezder bolady. Alysta, sonaý jaǵada qaırańdar men shaǵyn araldar kórinedi, keıde ár jerden ot jyltyraıdy — álde bir kúrkeniń maıshamy bolý kerek, al saldyń nemese qaıyqtyń jarq etken oty kórinedi, keıde án salyp, skrıpka tartqandardy estısiń. Saldyń ústinde biz rahat ómir súrdik! Tóbemizde juldyzǵa toly aspan turady, al biz shalqamyzdan jatyp alyp qaraımyz da daýlasamyz: olardy bireý jasaǵan ba, joq ózderi solaı jaratylǵan ba? Djım jasaǵan deıdi, men olar osylaı týǵan deımin; osynsha juldyzdy jasaý úshin qanshama ýaqyt kerek. Djım, múmkin ol juldyzdardy aı týǵan shyǵar, mysaly, baqanyń ýyldyryq shashatynyndaı deıdi, bul shynynda da shyndyqqa janasady, men onymen talaspadym: men baqanyń ýyldyryǵy kóp bolatynyn kórgenmin, sondyqtan solaı bolýy da múmkin.

Biz aqqan juldyzdardy baqyladyq, olar aspannyń betin syzyp tómen qaraı ushady. Djım ol juldyzdar buzylǵan, sondyqtan olardy uıadan laqtyryp jatyr deıdi.

Bir nemese eki ret biz túnde janymyzdan ótip bara jatqan parohodtyń turbasynan ot ushqyndary sorǵalap, jańbyr sekildi ózenge quıylǵanyn kórdik, óte ádemi kórinedi: sodan soń ottary jarqyldady da, parohod burylystan kórinbeı ketti, ózen betinde tynyshtyq ornady; sosyn parohod syzǵan tolqyndar birazdan keıin bizge jetip, salymyzdy shaıqaıdy, odan soń kópke deıin baqanyń áninen basqa eshteńe estilmeıdi.

Tún ortasy aýǵasyn jaǵadaǵy úılerdiń turǵyndary uıqyǵa jınalady, sodan soń eki-úsh saǵat múlde qarańǵylyq basady — shaǵyn úılerdiń terezelerinen ot kórinbeıdi. Ol ottar bizge ýaqytty bildiretin saǵat sekildi: alǵashqy ot janǵanda tań jaqyn ekenin bilemiz, sonda biz jasyrynatyn jáne salymyzdy baılaıtyn jer izdeı bastaımyz.

Bir kúni tańerteń men bos qaıyq taýyp aldym, sonymen jaǵaǵa shyqtym — jaǵa araldan bar bolǵany eki júz ıardtaı ǵana — joǵary kóterildim de, kıparıs ósken ormanmen júrip jemis-jıdek jınaıyn dep oıladym. Qarasam, sıyr júretin ótkeldiń boıymen eki adam júgirip keledi. Sharýam bitti dep oıladym; bireýdiń sońynan basqalardyń qýǵanyn kórsem, olar ne meni, ne Djımdi qýyp kele jatqandaı kórinedi. Men olardan qashyp ketkim kelip edi, biraq álgiler menimen qatarlasyp, meni shaqyrdy da, bizdi qutqar dep jalyna bastady; biz eshteńe jasaǵan joqpyz, biraq sońymyzdan ıtpen qýyp kele jatyr deıdi. Olar meniń qaıyǵyma sekirip mingeli jatyr edi, men: — Toqtańyzdar, sekirmeńizder!- dedim. — Attyń dúbirin, ıtterdiń úrgenin estip turǵanym joq; butalardyń arasymen ózenniń joǵarǵy jaǵyna baryp sýǵa túsińizder, sosyn ótkelmen kelip qaıyqqa minińizder, sonda ıtter ıisten de, izden de adasyp qalady.

Olar solaı istedi; meniń qaıyǵyma minýleri muń eken, men ózimizdiń aralǵa qaraı zymyradym, al bes-on mınýttan keıin biz alystan aıqaı-shý, ıttiń abalap úrgenin estidik. Qýǵynshylardyń ózenge kelgenin estidik, biraq kórgen joqpyz: olar shamasy jaǵada toptalyp álgilerdi izdegen bolý kerek, sodan soń daýystar nashar estildi - al bizder alystaı berdik; sosyn orman artta qalǵan kezde, tynyshtyq ornady, biz úlken ózenge shyqtyq ta, shaǵyn aralǵa kelip kókterekterdiń arasyna jasyryndyq, osylaı qaýip-qaterden qutyldyq.

Qańǵybastardyń bireýi jetpister shamasynda, tipti odan da kóbirek bolýy múmkin; ol qasqa bas, bakenbardyn aq qyraý shalǵan. Basynda ábden eskirgen jyrtyq qalpaq, jún matadan tigilgen kip-kip kók kóılek, balaǵy qystyrylǵan kenep shalbar, shalbardy kóteretin beldik qoldan toqylǵan, joq, ótirik aıtyp kettim... ol bireý. Shaldyń qolynda ábden eskirgen kók matadan tigilgen etegi uzyn kıim, ekeýiniń de qolynda ishi toly kilemnen jasalǵan sómke bar.

Ekinshi qańǵybastyń jas shamasy otyzdarda, onyń da kıimi ońyp turǵan joq. Tańǵy astan keıin bárimiz demalýǵa jattyq jáne olardyń ózara áńgimesinen bul ekeýi birin biri bilmeıtin adamdar bolyp shyqty.

— Senderdegi dúrbeleń neden bastaldy?  — dep surady qasqabas jas joldasynan.

— Men bir qoldan jasalǵan dári satyp edim tis tazalaıtyn, tistegi tastardy tazalaıdy — tazalaýyn tazalaıdy, biraq tistiń emali taspen ilesip túsip qalady, men keshigip qaldym da, zytyp otyraıyn degenim sol edi — qalanyń shetinen sizdi kezdestirdim jáne siz sońyńyzda qýǵynshy bar ekenin aıtyp, kómektesýimdi suradyńyz. Al meniń de sońymda qýýshylar bar ekenin aıttym da, birge qashaıyq dep usynys jasadym. Meniń bar tarıhym osy. Al sizde ne boldy?

— Men osy jerde bir aptadaı araq-sharaptyń zıany jaıly ýaǵyzdadym, áıelderdiń bári — kempirler de, jas kelinshekter de — meni maqtap esteri shyqty, sebebi ishkishterdiń syıyn berdim dep aıta alamyn; ár kesh saıyn bes dollardan, keıde alty dollardan tabys taýyp júrdim, balalar men negrler ánsheıin — osylaı isim ońǵa basyp júr edim, keshe keshkisin bireý ósek taratypty: bunyń ózi jasyryp bótelkeden qylǵytady dep. Bir negr ertemen meni oıatyp, osyndaǵy jurt jınalyp jatyr, qazir keledi, bireýleri attyly, ertken ıtteri bar, bul jerden jarty saǵatta ketýińizdi talap etedi, sosyn ózderi sońyńyzdan qýady; eger ustap alsa, qara maıǵa, qustyń júnine aýnatyp taıaqpen domalatady. Tańǵy asty kútpesten — tábetim de joǵalyp ketti...

— Qarıa, — dedi jas jigit, — biz ekeýmiz birleskenimiz durys-aý deımin. Siz qalaı oılaısyz?

— Men ket ári emespin. Sizdiń basty kásibińiz qandaı?

— Kásibim... árip terýshimin; keıde ruqsat berilgen dárilerdi satatynym bar, sahnada da oınaı alamyn — men, bilseńiz tragedıalyq keıipkerdi oınaımyn; reti kelgen jerde kózboıaýshylyqpen aınalysatynym bar, ánnen, jaǵyrapıadan sabaq ta bere alamyn; qajet bolsa, túrli taqyrypqa leksıa da oqımyn — áli birazy bar! Jumys istemeý úshin kez kelgenniń bárin isteýge daıynmyn. Al, siz ne isteısiz?

— Kezinde men em-dommen kóp aınalystym. Sal aýrýyna shaldyqqandardy qolymmen sıpap emdeıtinmin, rak isikterdi de emdep júrdim — osylardy kádimgideı kásipke aınaldyrǵanmyn; eger basqa bireýden estip alsam, kóripkeldikti meńgerip alǵandaı aıtatynmyn.

Úgit-nasıhat aıtamyn, hrıstıan dinin ýaǵyzdaımyn; ýaǵyz aıtatyn jıyndar da meniń enshimde.

Ekeýi birazǵa deıin únsiz qaldy, sosyn jas jigit:

— Qoldan kelmeıdi, — dep kúrsindi.

— Ne týraly aıtyp jatyrsyz? — dedi qasqabas.

— Oılap qarasam, men ózimdi osyndaı deńgeıge ózim jetkizdim, osyndaı tómen qaýymmen birge bolý!.. — Ol shúberekpen kóziniń shetin ysqylady.

— Aıtyńyzshy, bul qaýym sizge jaman bolyp tur ma? — dedi qasqabas mensinbegen ári kóńiline kelgen kúdigi bar adamdaı únmen.

— Iá, men úshin jaqsy, budan artyqqa ózim de laıyq emespin; sonshalyq bıikten tómenge qulaǵanyma ózim ǵana kinálimin! Menen basqa eshkim de kináli emes. Men sizderdi kinálamaımyn, myrzalar; eshkimdi de. Men osyndaı hálge jetýge laıyqtymyn. Adamǵa nemquraıdy qaraıtyn myna dúnıe meıli meniń túbime jetsin: bir nárseni bilemin — bir jerden ózime mola tabamyn. Meıli dúnıe oılaǵanyn istesin, meıli meniń barymdy sypyryp alsyn — meniń jaqyndarymdy, jıǵan-tergenimdi, bárin-bárin, biraq mynany ala almaıdy! Bir kezde men molaǵa jatamyn, bárin umytamyn, sosyn sharshaǵan meniń baıǵus júregim aqyry tynyshtalady.

Al ózi áli shúberekpen kózin súrtip jatyr.

— Sharshaǵan júregińizben baryp turyńyz! — deıdi qasqabas. — Nemenege jaraly júregińizdi tumsyǵymyzǵa taqaı beresiz? Onda bizdiń qandaı sharýamyz bar?

— Iá, men sizderdiń túk te qatystaryńyz joq ekenin bilemin.

Men sizderdi kinálamaımyn, ózim osylaı tómendedim. Maǵan áli az bul, ádiletin aıtsaq, men áli de azap kórýim kerek, men shaǵym aıtyp jatqanym joq.

— Siz qandaı bıikten quladyńyz? Iaǵnı qulaıtyn jaǵdaı bolǵan ǵoı?

— Siz maǵan senbeısiz... adamdar maǵan eshqashan senbeıdi... jaraıdy, jeter endi! Meniń dúnıege kelýimniń syry...

— Dúnıege kelýimniń syry? Siz ne jaıly aıtyp jatyrsyz?

— Myrzalar, — jas jigit saltanatty túrde bastady, — men sizderge jumbaq syrymdy ashaıyn, sizderge senip otyrmyn! Meniń tegime kelsek, men gersogpyn!

Muny estigende Djımniń kózderi baqyraıyp ketti; mende de solaı boldy ǵoı deımin. Al qasqabas:

— Ne aıtyp tursyz? Múmkin emes! — dedi.

— Iá, ıá! Men arǵy atam gersog Brıjoterskııdiń úlken uly, ótken ǵasyrdyń aıaǵynda Amerıkaǵa qashyp ketken. Azamattyqtyń taza aýasymen dem alý úshin. Ol jaqta úılenip, bir uldy bolǵan, sosyn qaıtys boldy. Gersog ólgesin ekinshi uly úı-jaıyn, ataǵyn qolyna alǵan da, al shyn murager bala umyt qalǵan. Men sol balanyń tuqymymyn, gersog Brıjoýterskııdiń tikeleı urpaǵy — men, naǵyz gersogpin; mine, men osynda bárinen jurdaı bolyp japadan jalǵyz, adamdardyń qýǵyndaýyna ushyrap, salqyn qoǵamǵa jekkórinishti bolyp, sharshap-shaldyqqan, júregim jaraly kúıde qaıdaǵy bir júliktermen saldyń ústine jatýǵa májbúrmin.

Djım ony ábden aıap ketti, men de sol. Biz ony jubata bastap edik, ol jubatý múmkin emes dedi, eger biz ony gersog dep qabyldasaq, sodan asqan syı-qurmet joq. Biz kelistik, biraq bizdiń ne isteýimiz kerek ekenin úıretýin suradyq. Biz oǵan ylǵı ıilip, "mártebeli myrza", "mılord" dep amandasýymyz kerek, eger ony jáı "Brıjýoter" dep atasaq ta, ol renjimeıdi, óıtkeni bul ataq famılıa emes; jáne bizdiń bireýimiz dastarqan basynda onyń tamaǵyn aldyna qoıyp, taǵy basqa qajetterine ázir turýymyz kerek.

Munyń bári onsha qıyn emes, biz kelistik. Túski as kezinde Djım túregelip turdy, onyń tamaǵyn alyp berip, oqtyn-oqtyn: "Mártebeli myrzaǵa taǵy bir nárse kerek pe?" — dep qoıady, bul gersogke óte unaıtyn sekildi. Onyń esesine shal bulqan-talqan bolyp, tipti áńgimelesýden qaldy, gersogtiń aınalasyndaǵy bizdiń júgirisimiz oǵan tipti de jaqpaıtynyn sezýge bolady, áıteýir birdeńege renjýli. Keıinirek, túski tamaqtan keıin:

— Tyńdańyzshy, gersog, — dedi ol, — árıne, meniń sizge janym ashıdy, alaıda mundaı baqytsyzdyqqa tap bolǵan siz ǵana emessiz.

— Iá?

— Iá, siz jalǵyz emessiz. Taǵdyr sizdiń ǵana bórkińizden jaqsylap urǵan joq.

— Amal qansha!

— Iá, ómirge kelýdiń qupıa syry tek sizde ǵana emes.

Osy jerde shal da eńirep qoıa berdi, shyn aıtam!

— Toqtańyzshy! Nemene siz?

— Gersog, siz meniń qupıamdy jasyra alasyz ba? — dedi de shal taǵy óksip jylady.

— Molaǵa barǵansha saqtaımyn! — Gersog shaldyń qolyn alyp qysty da: — Ómirińizdiń qupıasyn maǵan aıtyńyzshy! — dedi.

— Mártebeli myrza, men ólgen dofınmin!

Osy jerde Djım ekeýmizdiń kózderimiz sharasynan shyǵa jazdady. Al gersog aıtty:

— Siz... siz kimsiz?

— Iá, dostym, ras aıtamyn — siz aldyńyzdaǵy baqytsyz beısharany, joǵalyp ketken Lúdovık On jetinshiniń, Marıa-Antýanetta men Lúdovık On altynshynyń ulynyń dofınin kórip otyrsyz.

— Siz! Sizdiń jasyńyzda! Jo-oq! Siz, shynynda, Uly Karl bolsańyz, sizdiń jasyńyz eń az degende alty júz-jeti júzde bolady.

— Munyń bári baqytsyzdyqtan, gersog, baqytsyzdyqtan! Baqytsyzdyq shashymdy aǵartty, betimdi myjǵylady. Iá, myrzalar, sizderdiń aldaryńyzda Fransıanyń zańdy koroli; kók kenep kıip, kedeılikten azyp-tozǵan, qýǵyn kórgen jurttyń bárine jekkórinishti bolǵan!

Osy jerde ol taǵy ókirip jylaǵanda, biz Djım ekeýmiz ne isterge bilmedik, oǵan sonshalyq janymyz ashydy. Budan buryn gersogti jubatqanymyzdaı shalǵa da jubatý aıta bastap edik, ol biraq bunyń bári eshteńe emes, tek ólim ǵana núkte qoıyp tynyshtandyrady, degenmen keıde oǵan "Uly mártebeli" dep tizerlep sálemdesse, onyń aldynda ústelge otyrmaı bul ruqsat etkenshe tik tursa, bir túrli kóńili sál de bolsa kóterilip qalatyn sekildi.

Mine, endi Djım ekeýmiz ony "taqsyr" dep atap, onyń tamaqtaryn berip, ol ruqsat etkenshe otyrmaıtyn boldyq. Bul oǵan óte kómektesti — keshikpeı ol tipti kóńildenip, kádimgideı jaqsy bolyp qaldy.

Endi oǵan gersog renjı bastady, istiń mundaı baǵyt alǵanyna ol tipti rıza emes, biraq koról onymen dos retinde áńgimelesti jáne onyń koról — ákesi gersogtiń atasy týraly ylǵı jaqsy pikir aıtatynyn jetkizdi jáne gersog Brıjýoterskılermen qonaqqa shaqyrysyp, koróldiń saraıynda talaı birge bolǵandaryn aıtty; alaıda aqyrynda koróldiń sózin tyńdaǵanda gersog ashy ústinde otyrdy.

— Osy saldyń ústinde biz birge uzaq ómir súretin sıaqtymyz, gersog myrza, nemenege renjisemiz? Men gersog bolyp týmaǵanyma kináli emespin ǵoı, koról bolyp týmaǵanyńyzǵa siz de kináli emessiz — ne úshin aramyzda kıkiljiń týǵyzamyz? Árqashan da retine qaraı jaqsy turýǵa tyrysý kerek — meniń ómirlik erejem osy aıtqanymdaı. Osynda tap bolǵanymyz qandaı jaqsy — tamaq kóp, ómir rahat! Jeter endi, gersog, qolyńyzdy berińiz — tatýlasaıyq! — dedi koról.

Keshikpeı men bul eki qańǵybastyń koról de, gersog te emes ekenin túsindim, jaı ánsheıin aldaýyshtar men naǵyz ońbaǵan surqıalar.

Biraq olarǵa eshteńe aıtpadym, aıtpaq túgili tipti — oıymdy sezdirmedim, úndemedim — boldy. Eń durysy osy — jaý taýyp qaıtemin. Ózderinshe biz olardy koról, gersog dep ataǵanymyzdy qalaıdy, jaraıdy, tek urys-kerissiz tynysh bolsa bolǵany; Djımge de eshteńe aıtpadym.

Eger men ákemnen bir nárse úırensem, ol ózi sıaqtylarmen til tabysý: eń bastysy — olarǵa tıispeý, meıli ne istegileri kelse, sony istesin.

Jıyrmasynshy taraý

GERSOG PEN DOFIN POKVILDİ QALAI KÓNDİRDİ

Olar bizge túrli suraqtar qoıa bastady — biz nege alǵa júrýdiń ornyna saldy kúndiz jasyramyz, múmkin Djım qashqyn bolar?

Men olarǵa aıttym:

— Qudaı saqtasyn! Qashyp júrgen negr Ońtústikke bara ma?

Olar Ońtústikke qashpaıdy degenge kelisti. Men birdeme etip sytylyp shyǵýǵa tyrystym da, áńgime aıta bastadym.

— Meniń ata-anam Poık aımaǵynda Mıssýrı shtatynda ómir súrdi, men sol jerde turdym, tek menen jáne ákem men aǵam Aıkodan basqasynyń bári qaıtys boldy. Ákem bárin tastap Bený aǵaıymyzǵa baram dep sheshti, onyń Jańa Orleanǵa qyryq mıldeı jerde shaǵyn fermasy bar edi. Ákem bolsa ábden kedeılendi, boryshqa belshesinen batyp, qaryzdaryn ótep bolǵanda ákemde bar bolǵany on alty dollar men bizdiń negrimiz Djım qaldy. Mundaı qarajatpen myń tórt júz mıl qashyqtyqtaǵy Orleanǵa jetý múmkin emes. Ózen sýy kóterilgende, ákem saldy ustap alyp qýandyq jáne osymen Orleanǵa jetemiz dep sheshkenbiz. Tek ákemniń joly bolmady — bir kúni túnde parohod salymyzdyń aldyńǵy jaǵyna shyǵyp ketti de bárimiz sýǵa sekirdik, biz Djım ekeýmiz aman shyqtyq, — al ákem mas edi, inim Aıko bar bolǵany tórt jasta bolatyn, ekeýi de sýǵa ketti. Kelesi eki kúnde sharýa kóp boldy, sebebi adamdar bizdiń salǵa qaıyqpen kelip Djımdi qashyp júrgen negr bolar dep menen alyp ketkileri keldi. Sosyn biz kúndiz kóbine turyp, eshkim tıispeıtin bolǵasyn túnde júrýdi uıǵardyq.

Gersog aıtty:

— Bul máseleni men uqsatamyn — bir lajyn tabamyn, sosyn biz, qajet bolsa, kúndiz júretin bolamyz. Qalaı isteý kerek ekenin oılastyraıyn. Búgin bári burynǵysha qala bersin; árıne, biz qalalardyń janynan kúndiz ótpeımiz — eger olaı istesek, saý qalmaýymyz múmkin.

Keshke qaraı aspandy bult torlady: jańbyr jaýatyn sekildi, aspannyń eteginen oqta-tekte ot jyltyldap, japyraqtar dirildeı bastady — kún kúrkirep jańbyr kele jatqany belgili boldy.

Gersog pen koról tekserý júrgizý úshin shalashqa kirdi — ondaǵy tósek-oryndar qandaı. Meniń ózime salǵan tósegim Djımdikinen táýir edi, onyki arasynda soıaýdaı qamystary búıirińdi tesip, qozǵalsań mazańdy ketiredi, ári syqyrlap oıatyp jiberedi. Gersog meniń tósegimdi alǵysy kelip edi, koról qarsy boldy.

— Meniń oıymsha, siz ózińiz meniń mártebemniń joǵary ekenin aıtqyzbaı-aq bilýińiz kerek edi, sondyqtan myna jumsaq tósek meniki. Mártebeli myrza anaý ekinshi tósekti alsyn, -dedi.

Biz Djım ekeýmiz kenet mynalar taǵy ursysady eken dep qorqyp kettik. Gersog:

— Meniń taǵdyrym zulymdyqtyń temir tabanymen balshyqqa batatyny tek búgin! Meniń bir kezdegi tákappar rýhymdy baqytsyzdyq qıratty: men berilemin — meniń taǵdyrym osylaı. Dúnıede men, jalǵyz men azaptan qutyla almaımyn; qaıtemin, muny da kóterermin, — degende Djım ekeýmiz qýanyp kettik.

Ábden qarańǵy túskesin biz alǵa jyljydyq.

Koról bizge ózenniń orta tusyna jaqyn júrińder, qalanyń janynan ótkenshe fonardy jaqpańdar dep buıyrdy. Keshikpeı bir top shaǵyn ottar kórindi, bul qala bolatyn — qarańǵylyqty jamylyp ol jerden aman-esen óttik. Taǵy da úsh mıldeı júrgesin belgi beretin fonardy jaqtyq, al saǵat túngi onǵa qaraı jel kóterildi, jańbyr quıdy, kún kúrkirep, naızaǵaı jarqyldady; koról jańbyr basylǵansha biz ekeýmizge vahtada turýdy buıyrdy. Sosyn olar gersog ekeýi shalashqa kirip alyp, uıqyny basty. Men tún ortasy aýǵasyn kúzetýge tıispin, biraq báribir jatpas edim, tipti tósek-ornym bolǵan kúnde de, óıtkeni mynandaı jańbyr, naızaǵaıdy kún saıyn kóre almaısyń.

Qudaıym-aı, jeldiń soqqanyn kórseńiz! Jáne mınýt saıyn naızaǵaıdyń jarqylynan jarty mıldeı jerdegi tolqyndardyń appaq jaldary ap-anyq kórinedi jáne qatty jaýynnyń tamshylary kádimgi súzgi sıaqty, olardyń arasynan shaǵyn araldar, jelden bastary jerge jetip ıilgen aǵashtar... Sosyn, kúnniń kúrkili myltyqtyń daýysyndaı: bým! bým! bah! tra-ta-ta- ta-ta, taǵy naızaǵaı, taǵy kúrkil.

Saldyń ústindegi meni birneshe ret tolqyn shaıdy, sosyn kıimimdi sypyryp tastadym da, jalańash otyrdym, endi men úshin báribir. Ózendegi aǵash túbirlerinen qorqýdyń keregi joq — mınýt saıyn jarqyldaǵan naızaǵaı aınalanyń bárin kórsetip tur, sondyqtan biz saldy tez buryp, olardy aınalyp ótýge úlgerip kelemiz.

Meniń kúzetke turý kezegim túnde bolatyn, biraq men uıqym kelip ólip baramyn, Djım túnniń birinshi jartysynda seniń ornyńa kúzetke turaıyn dedi: bul jóninde ol, aıtatyny joq, naǵyz azamat. Men eńbektep shalashqa kirsem, gersog pen koról tyraıyp aıaqtaryn taltaıtyp uıqyny soǵyp jatyr, quıryǵyńdy qoıatyn jer joq, aqyry shalashtyń aldyna qısaıa kettim — jańbyrǵa kóńil aýdarmadym, óıtkeni kún jyly, tolqyndar da baǵanaǵydaı bıik emes. Saǵat ekilerdiń shamasynda jel qaıta kóterildi, Djım meni oıatqysy kelgenmen oıatpady: oǵan tolqyndar tynysh bolǵan sekildi bolyp kórindi de, pálendeı jamandyq bola qoımas dep oılady; alaıda ol qatelesti, óıtkeni kenet záýlim tolqyn soqty da, meni saldyń erneýinen ushyryp túsire jazdady. Djım kúlkiden shek-silesi qatty. Ol óte kúlegesh, mundaı negrdi kórgen emespin.

Men kúzetke turdym, al Djım jatty da, birden qor ete tústi. Keshikpeı kúrkil basylyp, bulttar kóship ketti, jaǵadaǵy úılerdiń alǵashqy ottary kóringende, men Djımdi oıattym da, ekeýmiz kúndegishe saldy kórinbeıtin jerge jasyrdyq.

Tańerteńgi tamaqtan keıin koról qolyna myj-myj bolǵan eski kartty alyp, gersog ekeýi bes sentten aqsha salyp poker oınaı bastady. Karttan jalyqqasyn olar "kompanıanyń josparyn jasaımyz" dep iske kiristi — ózderi osylaı ataıdy. Gersog óziniń sómkesine qolyn súńgitip, bir top shaǵyn habarlandyrý alyp shyqty da bizge daýystap oqı bastady. Bir habarlandyrýda: "Parıjden kelgen ataqty doktor Arman de Montalban "Frenologıa ǵylymy týraly" pálen degen jerde leksıa oqıdy, pálen aıdyń páleni kúni; kirýi on sent — jáne jıyrma bes sentke adamnyń minezin, qabiletin anyqtap beredi" dep jazylǵan. Gersog sol doktor meniń ózimmin dedi. Endi bir habarlandyrýda ol "Dúnıe júzine belgili ataqty akter tragedıalyq keıipkerlerdi oınaıdy, mysaly, Shekspır pesalaryndaǵy, Londonnyń Drýrı-Leın teatrynyń artısi Kishi Garrık" delinipti.

Al qalǵan habarlandyrýlarda ol basqa famılıalardy alyp, túrli qyzyqty nárselerdi jasaıdy, mysaly, altyndy, sýdy jańǵaqtyń kómegimen izdep tabady, dýalanǵandardyń aýrýyn jazady. Aqyrynda ol aıtty:

— Degenmen qaıǵyly dúnıeler maǵan óte unaıdy. Uly mártebelim, siz sahnaǵa shyǵyp kórmedińiz be?

— Joq, — dedi koról.

— Onda, baıaǵydaǵy uly mártebelim, ári ketse úsh kúnnen keıin siz de sahnaǵa shyǵasyz, — dedi gersog. — Birinshi kezdesken yńǵaıly qalada biz úlken zaldy alamyz, sosyn "III-Rıchardtan" jekpe-jekti, jáne "Romeo men Djýlettadan" balkondaǵy kórinisti kórsetemiz. Sizge bul unaı ma?

— Men, árıne, árbir paıda túsetin tıimdi isti qoshtaımyn, biraq akterlik oıyn meniń mıyma kirip-shyqpaıdy jáne men akter degenderdi kórgen emespin. Ákem qonaq shaqyrǵanda, men óte kishkentaı boldym. Al, meni úıretý sizdiń qolyńyzdan kele me?

— Kelgende qandaı! Odan ońaı nárse joq.

— Onda, jaraıdy. Meniń kópten beri jańa bir nárse bastaýǵa qolym qyshyp júr. Qazir bastaıyq.

Sol jerde gersog oǵan bárin túsindirdi. Romeo degen kim, Djýletta kim, sosyn ózim ylǵı Romeony oınaımyn dep qoıdy, demek koról Djýletta bolýy kerek.

Eger Djýletta óte jas bolsa, onyń tóbesindegi shashsyz taıǵanaq, jaǵyndaǵy aq býryl jún ersi kórinbeı me?

— O, ne degenińiz! Qysylmańyz — aýyldyń ashyq aýyzdary kúmándanýdy bilmeıdi de. Sosyn siz ústińizge basqa kıim kıesiz ǵoı: Djýletta uıyqtar aldynda aıǵa qarap tamashalaıyn dep balkonǵa shyqty, túnde kıetin kóılek, basynda aınalasy búrmelengen telpek. Mine, mynaý soǵan laıyqty kıimder.

Ol tereze japqysh tigetin shyttan istelgen eki-úsh kostúmdi shyǵaryp, mynalar úshinshi Rıchard pen onyń qarsylastarynyń kıimderi dedi jáne aq kiláńkórden tigilgen túnde kıetin kóılek pen álgindegideı aınalasy búrmelengen bas kıim. Koról tynyshtaldy. Sosyn gersog óziniń kitabyn alyp, saltanatty da senimdi daýyspen ár keıipkerdiń sózin oqı bastady; edenge sekirip qalaı oınaý kerektigin kórsetti; sodan keıin kitapty korólǵa berip, onyń sózderdi jattaýy kerek ekenin aıtyp, buıryq berdi.

Úsh mıldeı tómengi jaqta bir kishkene qalashyq tur, túski astan keıin gersog bir nárse oılap taptym dedi, endi biz Djım úshin qoryqpaı kúndiz júre berýimizge bolady; tek qalaǵa baryp, bárin ázirleý kerek dedi. Koról da birge baramyn degen sheshimge keldi, qarap kórip, yńǵaıly birdeńe tap bolsa degendeı. Bizdiń kofemiz taýsylyp edi, Djım meniń de baryp kofe satyp ákelýimdi aıtty.

Biz qalaǵa jetip qarasaq, tiri adam kórinbeıdi, óli qala sekildi. Kóshelerde dym joq, jeksenbi kún sekildi tym-tyrys. Kúnge qyzdyrynyp jatqan bir aýrý negrdi taýyp aýrý-syrqaýlardan basqa turǵyndardyń bári eki mıl jerdegi ormanǵa qudaıǵa sıynatyn jıynǵa ketkenin bildik. Koról ol jaqqa qalaı barady dep surady, ol jıynnan bárin syǵyp alýǵa tyrysatynyn aıtty jáne maǵan da barýǵa ruqsat etti.

Gersog tıpografıaǵa baramyn dedi. Ol aǵash ustasynyń sheberhanasynyń astynda eken; barlyq sheberler, árip teretinder — bári ormanǵa ketipti, tipti esikterin de jappaǵan.

Úı las, neshe túrli qoqystar úıilgen; jardyń bárinde sıanyń izi jáne qashqyn negrler men satylatyn attar týraly habarlamalar. Gersog beshpetin sheshti de, maǵan basqa eshteńe de kerek emes dedi. Biz koról ekeýimiz jıynǵa tarttyq.

Saǵat jarym júrip, ústi-basymyzdan ter tamshylap áreń jettik, kún óte ystyq eken. Ol jerde osy aımaqtan kelgen myńnan az emes adam jınalypty, kópshiligi jıyrma mıldeı jerden kelipti.

Ormanda jylqy kóp eken, olardyń birazy arbaǵa jegilgen, keıbireýlerin kez kelgen jerge baılap qoıypty; olar sulyny shaınap, shybyn-shirkeıdi quıryqtarymen qaǵyp qoıady. Taıaqtardy shanshyp, japyraqtarmen japqan kóleńkelerdiń astynda taý-taý úıilgen qarbyz, jas júgeri, sýsyndar, tátti pirándikter jáne basqa kókónister satyp jatyr.

Ýaǵyzdardy tyńdap osyndaı kóleńkeniń astynda turǵan adam degen óte kóp. Oryndyqtardy búkir aǵashtardan ózderi jasap alypty: oryndyqtyń aıaqtarynyń ornyna búkir aǵashty tesip, taıaqtardy kirgizipti. Oryndyqtardyń arqasy joq. Al, ýaǵyz aıtýshylar úshin ár kóleńkeniń astynda bıik oryndyq ornatqan.

Áıelder saban qalpaq kıipti, keıbireýlerinde jún matadan tigilgen kóılek, jastar jaǵy shyt kóılekpen júr. Keıbir bozbalalar jalańaıaq kelipti. Al, balalar jaǵy kenep kóılek kıgen. Kempirler toqyp otyr, jastar bir-birine kózderin qysyp qoıady.

Biz jaqyndaǵan alǵashqy kóleńke astynda ýaǵyzdaýshy namaz oqyp tur. Ol eki joldy oqyǵanda, qalǵandary hormen qaıtalaıdy; óte saltanatty shyqty — halyq sonsha kóp jáne bári erekshe shabytpen án saldy; sonan soń ýaǵyzshy taǵy eki jol oqıdy, hor ony qaıtalaıdy, osylaı jalǵasady. Qudaıdan jaqsylyq kútkender birte-birte daýystaryn qattyraq shyǵaryp ándetedi, tipti eń aqyrynda bireýleri yńyranyp, endi birqatary jylap jiberdi. Ýaǵyzshy taǵy da ýaǵyzyn jalǵastyrdy, qalaı bolsa, solaı emes, kádimgideı qyzýlanyp, birese oń jaǵyna, birese sol jaǵyna qısaıady, odan alǵa eńkeıip, qolyn sermelep sóıledi, daýysy burynǵydan qatty shyqty. Oqtyn-oqtyn aldyndaǵy ashyq jatqan Táýratty joǵary kóterip, taǵy da kitapty ustaǵan qolyn sermelep: "Mine, jez jylan jatyr shól dalada! Soǵan qarańdar da saýyǵyńdar!" — deıdi, qalǵan jurt: "Dańqyń artsyn, jaratýshy! Ámın!" — dep qoshtaıdy.

Sodan soń ol ári qaraı ýaǵyzyn jalǵastyrdy, al tyńdaýshylar bolsa, birazy jylap-syqtap, endi bireýleri eńkildep, birqatary "Ámın" dep aıqaılady. — Kelińder oryndyqqa, ókingender! Kelińder, kúnádan qaraıǵandar! (Ámın!). Kelińder, aýrý-syrqaýly adamdar! (Ámın!) Soqyrlar, aqsaqtar, múgedekter, kelińder! (Ámın!) Kelińder, uıatqa malynǵandar! (Ámın!) Sharshap, azyp-tozǵandar, ókpeliler, kelińder! (Ámın!) Rýhy álsiregender, kelińder! Kúnálaryn jýmaǵandar, kelińder! Jánnattyń esigi ashyldy senderdiń aldaryńnan! Kirińder, tynyshtalyńdar! (Ámı-ı-n!) Allılýııa, allılýııa, qudaıym, dańqyń arta bersin!

Osylaı jalǵasa beredi.

Aıqaı men jylaýdyń shýylynan ýaǵyzshynyń ne aıtyp turǵany estilmeıdi. Ana jerden, myna jerden kózderinen jas sorǵalaǵan, kúnálaryn keshirýdi surap jalbarynǵandar otyrǵan oryndyqqa jaqyndaǵylary keledi, biraq ótý múmkin emes; jalbarynǵandardyń bári aldyńǵy jaqqa baryp, án sala bastady, bireýleri aıqaılap, sabannyń ústine qulaıdy, beıne aqylynan aýysqan adam sekildi.

Men esimdi jıyp úlgergenshe, koról da álgilerdiń qataryna qosylyp, jurttyń bárinen qatty aıqaıǵa basyp, ýaǵyzshy turǵan bıik taqtaıǵa shyǵyp aldy.

Ýaǵyzshy onyń halyqpen sóılesýin surady, koról oǵan kelise ketti. Ol óziniń bir kezde qaraqshy bolǵanyn, otyz jyl boıy Úndi muhıtynda júzgenin, alaıda osy kóktemde munyń qaraqshy tobyn tas-talqan qylyp ustaǵan, bul óziniń otanyna kelip, jańa adamdardy jınaý maqsatynda osynda júr, qudaıǵa shúkir, keshe túnde ony tonap qaltasynda bir sent joq, parohodqa mingizip jiberipti jáne bul osyǵan óte qýanyshty; sebebi, ol endi basqa adam, baqytty adam bolady jáne ómirinde birinshi ret osylaı sezingenin aıtty. Ol kedeı bolǵanmen, qalaıda Úndi muhıtyna jetip, óziniń búkil ómirin qaraqshylardy aqıqat jolyna túsirýge arnaıtynyn; bul oǵan óte jeńil, óıtkeni Úndi muhıtyndaǵy qaraqshylar toptarynyń bárin ol bes saýsaǵyndaı biledi; aqshasyz onda jetý ońaı emes, al jetkesin árbir túzý jolǵa túsken qaraqshyǵa: "Maǵan alǵys aıtpa, men emes, munyń bárin jasaǵan Pokvılldiń turǵyndary, adamzattyń adal baýyrlary, árbir qaraqshynyń shyn dosy", — dep jarıalady.

Osyny aıtyp eńirep jylap jiberdi, oǵan qosylyp bári jylady. Sosyn bireý aıqaılady:

— Ol úshin aqsha jınaıyq!

Onshaqty kisi oryndarynan atyp turyp edi, biraq:

— Ol ózi qalpaǵyn alyp qasymyzdan ótsin! — degen bireýdiń daýysy shyqty.

Bári kelisti, ýaǵyzshy da qostady.

Endi koról qalpaǵyn jaıyp jurtty aınalyp óte bastady, kóziniń jasyn súrtip, aqsha bergenderdiń bárine alǵys aıtyp, osynsha qaıyrymdylyqtary úshin maqtap, alystaǵy muhıtta júrgen qaraqshylardyń atynan alǵysyn jaýdyrdy; áp-ádemi jas qyzdar ár jerden turyp, onyń betinen súıýge ruqsat surap jatyr — jáı, tek estelikke, al ol bárine kelisip, keıbireýlerin qushaqtap súıdi, jurttyń bári derlik ony úılerine qonaqqa shaqyryp, taǵy da osynda bir apta bolýyn, eger ol kelisse, turǵyndar úshin úlken mártebe ekenin aıtyp ótinýde, biraq koról olarǵa eshqandaı paıdasy tımeıtinin jáne Úndi muhıtyna tezirek jetip, qaraqshylardy qudaı jolyna salýǵa asyǵatynyn baıandady.

Biz salǵa jetkesin koról óziniń tabysyn esepteı bastady. Seksen jeti dollar jetpis bes sent bolyp shyqty. Jolda kele jatyp úlken bótelke vıskı alǵan.

Koról osylardyń bárin eseptesek, men bir kúnde mundaı tabysty ýaǵyz aıtyp eshqashan tapqan emespin; bular qaraqshylarmen teńese almaıdy, ásirese osyndaı namazǵa jınalǵan kezde dedi.

Koról kelgenshe, gersog jaqsy tabys taptym dep edi, endi ol pikirin ózgertti. Ol baspahanada jylqy satylatyny týraly shaǵyn eki habarlandyrýdy bastyryp berip, ol úshin tórt dollar alypty. Budan basqa taǵy da on dollarǵa gazetke beretin habarlandyrýlardy basý úshin aldyn-ala tórt dollardan alatynyn jarıalady, jurt oǵan kelisti.

Gazetke bir jylǵa jazylý eki dollar turady, al ol jazylýshylardan dollar jarymnan aldy, aldyn ala tólegenderi úshin; gazetke jazylýshylar burynǵydaı otynmen, pıazben esepteskileri kelip edi, gersog baspahanany jaqynda ǵana satyp aldym, qyzmet qunyn arzandattym, endi tek qolma-qol aqshaǵa jumys isteımin dedi. Ol ózi shyǵarǵan úsh shýmaq óleńdi terdi, óte muńdy, júregińdi shymyrlatatyn shýmaqtar, olar bylaı bastalady: "Salqyn sáýle, jylýy joq, myqty emin, onsyz da aýrý júregimdi jyrt meniń" — osylardy terdi de, basýǵa daıyn kúıinde tastap ketti, aqysyna eshteńe almady. Búgingi baspahanadaǵy jumystary úshin ol toǵyz jarym dollar alypty, sosyn ózi osy úshin kúni boıy terledim dedi.

Sodan keıin ol bizge shaǵyn habarlandyrýdy kórsetti, ol úshin eshteńe de almapty, sebebi ony biz úshin jasaǵan eken. Sýrette basyna dorba ilingen, taıaǵyn ıyǵyna salǵan qashqyn negr, astynda: "200 dollar syılyq" dep jazylǵan. Ári qaraı Djım týraly jazylǵan, onyń belgileri kórsetilipti. Onda Djım ótken qysta Sent-Jak plantasıasynan qashyp ketken, ol plantasıa Jańa Orleannan qyryq mıldeı jerde, shamasy Soltústikke qashqan sekildi, kim ustap, burynǵy jerge ákelse, sol kisi syılyq alady, basqa shyǵyndary da tólenedi depti.

— Minekı, — dedi gersog, — endi, qajet bolsa, biz kúndiz de júze berýimizge bolady. Bireýdiń bizge jaqyndaǵanyn sezsek ne kórsek, sol boıda Djımdi jippen qol-aıaǵyn baılaımyz da shalashqa salamyz sosyn myna habarlandyrýdy kórsetemiz jáne bul negrdi ózenniń joǵarǵy jaǵynan ustap aldyq, al parohodqa otyrýǵa aqshamyz joq bolǵasyn myna saldy tanystyqpen qaryzǵa alyp, syılyǵymyzdy alýǵa bara jatyrmyz. Djımniń qol-aıaǵyn temir shynjyrmen baılasaq, keremet bolar edi, biraq kedeılikten ony paıdalana almaımyz. Al jip degen jalpy stıldi saqtaý úshin kerek.

Biz bárimiz gersogtyń oılap tapqany tamasha eken dep máz boldyq: endi eshteńeden qoryqpaı kúndiz júre beremiz. Osy túni biraz jerge jetemiz, gersogtyń baspahanadaǵy jumysynan keıin bul qalada mindetti túrde aıqaı-shý shyǵady, sondyqtan alysyraq ketý kerek; sodan soń kóńilimiz soqsa jasyrynbaı-aq júretin bolamyz.

Biz jasyrynyp bir jerde keshki onǵa deıin otyrdyq, sosyn jaımen saldy bosatyp, ózenniń ortasyna qaraı qaladan alysyraq kettik, fonardy da ilgen joqpyz.

Saǵat tańǵy tórttiń shamasynda Djım meni oıatyp:

— Gek, sen qalaı oılaısyń, bizge taǵy da jol boıynda koróldar kezdese me? — dep surady.

— Joq... Kezdese qoımas dep oılaımyn.

— Onda eshteńe emes, — dedi ol — Bir-ekeýi de jeterlik, bizdiń koról ylǵı mas, esin bilmeıdi, gersog te jaqsy...

Djım korólǵa fransýzsha birdeńe aıtyńyzshy dese, anaý oǵan men Amerıkada baıaǵydan turamyn jáne talaı baqytsyzdyqty bastan keshirip, fransýz tilin umytyp qalyppyn depti.

Jıyrma birinshi taraý

ARKANZASTAǴY OQIǴA

Kún biraz kóterildi, biraq biz toqtamastan júre berdik.

Keshikpeı koról men gersog te turdy, keshegi ishkennen qabaqtary túıilip, kóńil kúıleri joq edi, alaıda sýǵa bir-bir súńgip alǵasyn, kádimgideı jadyrap qaldy.

Tańerteńgi astan keıin koról saldyń jıegine otyryp, shalbaryn tizesine deıin túrindi, aıaqtaryn sýǵa túsirip salqyndatty da, temekisin tartyp "Romeo men Djýlettany" jattaýǵa kiristi. Sodan soń óziniń sózderin oqyp alǵasyn, gersog ekeýi birge ázirlik jasady. Gersog korólǵa úıretip, ár sózdi qaıtalatty, kúrsinip qolyn júregine qoıý kerektigin aıtyp kórsetti, aqyrynda jaman emes degendi aıtty.

— Tek, — dedi gersog, — siz buqaǵa uqsap ókiretinińiz kelispeıdi: "Romeo!" — mine, osylaı aıtyńyz; siz názik sezimmen: "Ro-o-meo!" deýińiz kerek. Djýletta názik te ıbaly, súıkimdi qyz ǵoı jáne ózi jas sábı sekildi, ol esekke uqsap aıqaılamaıdy.

Sosyn olar Gersog emen taqtaıdan jonyp jasalǵan eki uzyn qylyshty alyp, ekeýi jattyǵa bastady; gersog men "Rıchard bolamyn" dedi. Saldyń ústinde aıaqtaryn tepkilep tarsyldatqan olardyń bir-birine tap-tap bergenin kórýdiń ózi qyzyq.

Kóp keshikpeı koróldyń aıaǵy taıyp ketip, sýǵa kúmp berip qulady; budan keıin olar demalyp, bir-birine osy ózenniń boıynda qansha oqıǵalardy bastarynan keshirgenderin áńgime etti.

Túski astan keıin gersog:

— Al, Kapetbizdiń sahnalyq kórinisimiz óte tamasha bolýǵa tıis, sondyqtan oǵan taǵy bir nárse qosý kerek-aý dep oılaımyn. Qalaı bolǵanda da kórermender bıs-bıs dep shaqyrýy úshin bir nárse ázirlegen durys dedi.

— Ol ne, bıs degeniń nemene ózi?

Gersog oǵan túsindirip, sosyn:

— Men bıske shotlandtardyń nemese matrostardyń bıin bılep beremin, al siz... Toqtaı turyńyz, oılaý kerek... Iá-ıá, mine! Siz Gamlettiń sózin jatqa aıta alasyz ba? — surady.

— Ol kim Gamlet?

— Gamlettiń monology! Qalaısha bilmeısiz, Shekspırdiń eń bir dańqty dúnıesi! Ǵajaıyp shyǵarma! Kórermenderge óte unady. Kitabymda ol jeri joq — mende bir ǵana tomy bar, — men esime túsirip kóreıin. Saldyń ústinde júrip oılanaıyn, ol joldardy eske túsirý múmkin be eken...

Ol saldyń ústimen ersili-qarsyly júrip, qabaǵyn túıedi, birese aspanǵa qaraıdy, birese qolymen mańdaıyn ustaıdy, bir mezgilde kózinen jas sorǵalap, kúrsindi.

Oǵan qarap otyrýdyń ózi qyzyq.

Aqyrynda ol bárin esine túsirip, bizdi tyńdaýǵa shaqyrdy. Ol bir aıaǵyn alǵa sozyp, qoldaryn joǵary kóterdi de, basyn keıin qaraı silkip aspanǵa qarady, ulydy, keýdesin soqqylap, denesimen sóıledi — men kórgen akterlerdiń bári munyń qolyna sý quıa almaıtyndaı.

Mine, álgi monolog:
Bos tirlikke mastanyp,
Ómir súrip júrgenshe,
Biz kúresti bastalyq,
Árkimge erip kúlgenshe.
Ozbyrlyǵyn kúshiniń
Keshirmeıdi sanamyz.
Ústemdigin, mysqylyn
Tabanǵa endi salamyz.
Uıasy ne qaıǵynyń —
Talqandaıyq máńgilik.
Kórsetip er aıbynyn,
Ólgeni artyq ár jigit,
Ofılıa sulýym,
Qosylmadyq — jol burys,
Shirkeýge bar — sol durys.

Shalǵa bul óte unap qaldy, tipti tez arada jattap aldy, bizge qarap jatqa aıtqany ǵajap boldy. Ol osy úshin týǵandaı, ári-beri jattyǵyp alǵasyn, tipti kósilip ketti, ol keıipker bolyp sóılegende, qoldaryn sermelep ábden esi shyqty, biz onyń sahna tilin tez úırenip alǵanyna súısindik.

Kez kelgen yńǵaıly ýaqytta gersog teatr habarlandyrýyn, ıaǵnı afıshany jasaıdy, sodan soń eki kúndeı saldyń ústi astan-kesteń bolady: qylyshtasý, gersogtiń tilimen aıtqanda, áıteýir alys-julys.

Bir kúni tańerteń Arkanzas shtatynyń bir shetinde kenet shamalylaý shaǵyn qala kórindi. Biz oǵan jetpeı, úsh mıldeı qalǵanda, salymyzdy bir kishkene ózen jaǵasyna jasyrdyq, aınalasynda qalyń ósken kıparıs bar eken, kádimgi jer astynyń joly sekildi. Djımnen basqamyz qaıyqqa otyryp qalaǵa tarttyq — munda sahnalyq kórinis qoıýǵa bolmas pa eken.

Bizdiń jolymyz boldy: búgin qalada kúndiz sırk oıynyn kórsetedi eken, aýyldardan halyq kele bastady, keıbireýleri atpen, endi bireýler arbamen. Sırk keshke qaraı ketýi kerek, demek bizdiń teatrymyz tabysty bolýy múmkin. Gersog sot mekemesiniń zalyn aldy, biz habarlandyrýlardy japsyrýǵa kettik. Olarda bylaı dep jazylǵan:

Shekspırdiń qaıta kelýi!!!
Ǵajaıyp kórinis!
Tek bir ret bolady!
Ataqty akterlar

Londondaǵy Drýrı — Leın teatrynan Kishi Devıd Garrık jáne koról teatrynan úlken Edmýnd Kın, Ýaıchepel, Pýddıng — Leın, Pıkadıllı, London jáne Eýropadaǵy koról teatrlarynan Shekspırdiń "Romeo jáne Djýlettasynan" balkondaǵy kórinis.

Romeo — Garrık myrza

Djýletta — Kın myrza

Trýppa túgel qatysady!

Jańa kostúmder, jańa sýretter, jańa qoıylym!

Sondaı-aq "III Rıchardtan" adamnyń arqasyn shymyrlatatyn, qorqynyshty jekpe-jek qylyshtasý

III Rıchard — Garrık myrza

Rıchmond — Kın myrza

Sonymen qatar kórermenderdiń suraýymen

Gamlettiń óshpes sózi!!!

Ataqty Kınniń oryndaýynda!

Parıjde 300 ret qoıylǵan!

Bir ret bolady!

Eýropaǵa gastrólge ketýge baılanysty!

Kirý — 25 sent, balalar men qyzmetshiler úshin 10 sent.

Biz qalaǵa qańǵýyldaýǵa shyqtyq. Bul jerdegi úıler de, dúkender de atam zamandaǵy syrlary keýip qalǵan eski eken; bári de qulaǵaly áreń tur. Úıler jerden úsh, keıbireýleri tórt fýt bıikke salynypty, shamasy ózen tasyǵan kezde sý basyp ketýden saqtanǵandary bolý kerek. Úılerdiń aınalasynda baqtar bar, biraq eshteńe óspegen tek ár jerde kúnbaǵys kórinedi; kúl-qoqysta jyrtyq etikter, kebister, synǵan shólmekter, maıysqan qańyltyr, áıteýir kereksiz zattyń bári sonda úıilip jatyr. Uzyndy-qysqaly aǵashtardan jasalǵan sharbaqtar jan-jaqqa qısaıyp, qaqpalary eskirgen jalǵyz terige ilinip áreń tur. Keıbir jerlerde bir kezderi áktelgeni baıqalady, gersog aıtqandaı, Kolýmbtyń kezinde shyǵar. Baqtardyń ishinde shoshqalar timiskilep, olardy úı ıeleri qýyp júr.

Qalanyń shaǵyn dúkenderi bir kósheniń boıynda qatarlasa sap túzep tur. Olardyń ústińgi jaǵyna matadan kóleńke jasap, olardy jińishke soqalarmen bekitipti, aýyldardan kólikpen kelgender attaryn osy soqalarǵa baılap qoıady. Kóleńkelerdiń astynda zattardan bosaǵan jáshikterdiń ústinde erteden keshke deıin osy jerdiń jalqaýlary otyryp alyp, shappa pyshaqtarymen Barloý fırmasynyń taıaqshalaryn jonyp jasaıdy, aýyzdaryna nasybaı salyp, esineıdi, biraz sharýa bitirgendeı kerilip-sozylady — shynyn aıtqanda, bular túkke turmaıtyn halyq. Olardyń bári bastaryna sary sabannan toqylǵan kúnqaǵary jalpaq qalpaq kıipti, ústerinde beshpet — eshteńe joq, birin-biri: Bıl, Bak, Henk, Djo, Endı dep ataı salady eken jáne sóılegende sozyp, sózderin bólip-bólip aıtady, onyń ústine boǵaýyzsyz sóz aıtpaıdy. Ár soqanyń túbinde bir-birden shalbardyń qaltasyna salǵan qolyn tek bir jerin qosý úshin, bolmasa bireýge nasybaı berýge ǵana shyǵarady. Olardyń mańaıyna jaqyndasań:

— Henk, qaryzǵa temekińnen bershi! — degendi estısiń.

— Bere almaımyn, ózimde bir atym ǵana qaldy. Bıllden sura.

Múmkin Bıll oǵan beretin shyǵar, al bermeýi de múmkin, mende joq dep ótirik aıta salady. Jalqaýlardyń ishinde de jalqaýy bolady eken: qaltasynda bir sent joq nemese bir túıir temekisi joq. Mundaılar árkimnen qaryzǵa dep alyp kún kóredi, áıtpese temekiniń qıqymyn da kórmes edi. Ádette jalqaý adam qasyndaǵyǵa:

— Qaryzǵa maǵan temeki berseń, Djek, ózimniń sońǵy temekimdi Ben Tompsonǵa berip edim, — deıdi.

Jáne ylǵı ótirikti soǵady: bilmeıtin bóten adam onyń qarmaǵyna túsýi múmkin, biraq osy jerdegi Djek basqasha jaýap beredi:

— Sen oǵan temeki berdiń be? Ras pa? Bergen sen emes, mysyqtyń ájesi berdi oǵan. Onda menen alǵanyńdy qaıtar, Leıf Bakner, men saǵan eki tonna beremin jáne qolhat almaımyn.

— Men saǵan bir ret qaryzymdy qaıtaryp edim ǵoı!

— Iá, qaıtarǵansyń — alty nasybaı. Qaryzǵa dep alǵanyń jaqsy temeki bolatyn, bergeniń qoldan jasaǵan birdeńe.

— Qoldan jasaǵan temeki degen — ábden untaqtalǵan, kádimgi qytaıdyń sháıi sekildi etip, taqtaıdaı qatyrǵan, biraq bul jigitterdiń shaınaıtyny temekiniń japyraǵy sekildi túri, tek rezeńkemen oraǵan. Bular qaryzǵa temeki alǵanda pyshaqpen kespeıdi, temekini tutastaı alady da aýyzdaryna salyp tisteıdi jáne qoldarymen ortasynan bólingenshe tartady; sonda álgi temekiniń ıesi jartysy qolyna tıgende:

— Sen ana shaınaıtyn jaǵyn ózime qaldyr da, myna mendegi bólikti tutastaı sen al, — dep kekete mysqyldaı sóıleıdi.

Qaladaǵy barlyq kósheler, buryshtar — bári las-las; bylyqqan lastan basqa, arbanyń qara maıy sekildi qap-qara birdeńe tereńdigi bir fýttan kem emes, múmkin eki-úsh dúım bolatyn shyǵar. Barlyq jerde álgi qara suıyqqa aýnaǵan shoshqalardyń qorsylynan qulaǵyń tunady. Qarasań, ústi-basy kir-qojalaq shoshqa óziniń toraılarymen kósheniń ortasyndaǵy balshyqqa aýnaı ketedi, sondyqtan adamdarǵa aınalyp ótýge týra keledi, al shoshqa bolsa kózderin jumǵan kúıi qulaǵyn jybyrlatyp jatady, toraılary onyń tósine jarmasyp emedi, sonda onyń usqynyn kórseńiz ǵoı — osy jatysy úshin oǵan jalaqy tóleıtindeı raqattana kólbeıdi. Al jalqaý sol jerde:

— Eı, Qoıbaǵar, bar, qap ana shoshqany! — dep eldi basyna kóterip aıqaılaıdy.

Shoshqa beıshara yńyrana ushyp tura keledi, bir-eki ıt onyń qulaǵyna jarmasyp qalmaıdy, sońynan úsh-tórt ıt qýady; sol kezde jalqaý maýbastardyń bári oryndarynan atyp turyp, bir tańǵalarlyq kórinis kórgendeı, ıtter men shoshqa kózden tasa bolǵansha arttarynan qarap turady; olarǵa osyndaı aıqaı-shýdyń bolǵany qyzyq. Sosyn olar oryndaryna qaıta otyryp, taǵy bir top ıt talasqansha turmaıdy. Itterdiń qaqtyǵysynan basqa olardy eshnárse qozǵaı almaıdy, qańǵybas ıtterdiń biriniń ústine skıpıdar jaǵyp órteý nemese onyń quıryǵyna qańyltyr baılap, qashan esinen tanyp qalǵansha shapqylaǵany — olardyń basty kásibi.

Ózenniń jaǵasyndaǵy keıbir úıler jardyń ústinde áreń tur, qısaıyp, búıirleri maıysyp — kózdi ashyp-jumǵansha sýǵa qulaýǵa ázir. Olardyń ıeleri baıaǵyda ketip qalǵan. Tik jar qulaǵanda biraz úıler sýǵa ketken de, olardyń buryshtary qalqıyp aýaǵa súıenip qalǵandaı. Al, adamdar solarda turyp jatyr, biraq anandaı úıde turý óte qaýipti: keıde aıaq astynan jerdiń bólegi jyljyp úıdi túgel alyp ketedi.

Jaǵalaý shetinen mújilip mıldiń tórtten birindeı jer bara-bara jazdygúni túgelimen sýǵa qulaıdy. Mundaı qala ylǵı sheginýge májbúr bolady. Áıtpese ózen sýy basyp qalýy múmkin.

Túske qaraı kóshede attyly, arbalylar qaptap ketedi, úı-ishimen túgel kelgender arbanyń ústinde ákelgen tamaqtarymen túski astaryn ishedi. Vıskı de kóp ishiledi jáne men úsh tóbelesti óz kózimmen kórdim. Kenet bireý:

— Bogs shal kele jatyr, áne! Kúsh kórsetý úshin taǵy aýyldan kelip tur. Áne, áne, jigitter! — dep aıqaı saldy.

Jalqaýlardyń bári qýanyp ketti; shamasy olar Bogs degendi kúlki etip úırengen-aý dep oıladym. Sonda bireýi:

— Ol bul joly kimdi sabap, kimniń talqanyn shyǵarýǵa kele jatyr eken, á? Eger ol sońǵy jıyrma jyl boıyna ózi sabaǵysy kelgen adamdardyń bárin talqandasa, ataǵy shyǵar edi! — dedi.

Basqa bireýi turyp:

— Bogs shal meni qorqytsa qandaı jaqsy bolar edi — sonda men áli myń jyl ómir súretinimdi biler edim, — dedi.

Sonda álgi Bogs degen bizdiń janymyzdan jabaıy úndisterge uqsap aıqaılap atpen shaýyp ótti:

— Ketińder joldan! Men soǵys jolynda kelemin, jaqynda tabyt qymbattaıdy.

Ózi kádimgideı iship alǵan, erdiń ústinde áreń otyr; syrt qaraǵanda elýler shamasyndaǵy kisi jáne onyń beti qyp-qyzyl. Jurttyń bári oǵan kúlip, sońynan aıqaılap, ony ábden mazaq etti, al ol boqtap, senderdiń de kezekteriń keledi, sonda kórsetemin, al qazir qolym bos emes dep aıqaılady. Ol qalaǵa polkovnık Sherborndy óltirý úshin kelgen jáne onyń urany mynandaı: "Aldymen is, usaq-túıekter sosyn".

Meni kórip ol qasyma keldi de:

— Sen qaıdansyń, jigitim! Ólimge daıyndaldyń ba, joq pa?

Sosyn ilgeri qaraı ketti. Men qorqa bastap edim, biraq bir kisi:

— Ol jaı aıtqany ǵoı; iship alǵanda ol solaı sóıleıdi. Búkil Arkanzastaǵy birinshi aqymaq, alaıda ol qanypezer emes: mas kúıinde de, saý kúıinde de shybyn óltirmeıdi, — dedi.

Bogs qalanyń eń úlken dúkenine kelip eńkeıip, kóleńkeniń astyna qarady da aıqaı saldy:

— Shyq beri, Sherborn! Shyq ta, óziń aldap ketken adamnyń kózine qara. Men senimen eseptesýge kelip turmyn, ıttiń balasy, men ketpeımin, mine, solaı!

Aıtyp jatyr, aıtyp jatyr: Sherbornnyń dymyn qoımady, aýzyna túsken neshe túrli jaman sóz, boqtyqpen sybaýda, al kóshedegi qalyń tobyr ony tyńdap, kúlkige batyp, odan saıyn shaldy qoshtap qoıady. Dúkennen jasy elý besterdegi, keýdesin tip-tik ustaıtyn, ústindegi kıimi búkil qala turǵyndarynyń bárinen qymbat kisi shyqty; qorshap turǵan tobyr jarylyp jol berdi. Ol Bogske qarap jaı, salmaqpen:

— Meni ábden mezi qylyp bitti osy áńgime, túski saǵat birge deıin tózemin. Birge deıin — bilip qoıyńyz, odan ári basqasha bolady. Eger siz osydan keıin bir ret maǵan ursatyn bolsańyz, men sizdi qaı jerde otyrsańyz da taýyp alamyn, — dedi.

Sodan soń burylyp, dúkenge kirip ketti. Tobyr birden tynyshtala qaldy, eshkim qımyldamady, kúlki de sap tyıyldy. Bogs kóshemen ketti, Sherborndy áli ursyp barady, keshikpeı keri buryldy da, dúkenniń aldyna kelip, atynyń tizginin tartty, al ózi ursýyn qoıatyn emes.Onyń aınalasyna jınalǵan jurt basý aıtyp kórip edi, biraq ol tynyshtala qoımady; saǵat birge jaqyndap qaldy, tezirek úıińizge baryńyz dep aqyl bergender boldy. Biraq budan eshteńe shyqpady. Ol báribir burynǵysha balaǵattaı berdi, basyndaǵy qalpaǵyn kóshedegi balshyqqa laqtyryp, ózi atymen ústinen júrip ótti, sosyn atyna qamshy basyp kóshemen shapqylaı jóneldi, seleý shashy jelmen jalpyldap barady. Adamdar ony atynan túsirip, mastyǵy ketkenshe kilttep qoıǵylary keldi. Biraq budan da eshteńe shyqpady, ol atpen olaı-bylaı shapqylap, Sherborndy balaǵattaýmen boldy. Sodan keıin bireý aıtty:

— Onyń qyzyn alyp kelińder. Baryp aıtyńdar. Ol keıde qyzyn tyńdaıdy. Eger bireý oǵan sózin tyńdata alsa, tek sol qyzy ǵana.

Bireý júgirip ketti. Men kóshemen biraz júrdim de, toqtadym. Bes ne on mınýttan keıin Bogs taǵy kele jatyr, biraq atsyz, jaıaý. Kóshe boıymen jalańbas qısalańdap keledi, al eki joldasy ony qoltyqtap alypty. Ol baǵanaǵydaı emes, jýasyp qalypty, usqyny da qobaljýly; janyndaǵylaryna súısinip kele jatqan joq, kerisinshe, ózin ózi ıterip keledi. Kenet bireý aıqaılady: "Bogs!"

Men kim eken dep burylyp edim, ol baǵanaǵy polkovnık Sherborn eken. Ol kósheniń ortasynda tapjylmaı tur, qolynda eki pıstoleti bar, shúrippesin basqaly turǵan sekildi — ol kózdep turǵan joq, pıstolettiń aýzyn joǵary qaratyp ustapty. Sol sátte bir jap-jas qyz júgirip kele jatty, onyń sońynan eki er adam. Bogs pen onyń eki joldasy shaqyryp turǵan kim eken dep qarap edi, pıstoletti kórgende, záreleri ushyp, joldyń ekinshi jaǵyna qaraı tura qashty, al pıstolet tómen túsip, uńǵylary Bogske baǵyttaldy. Bogs qolyn joǵary sozyp aıqaılady.

— Qudaıym-aı! Atpańdarshy!

Bah! Birinshi atys estildi jáne Bogs táltirektep, qoldarymen aýa qarmady da, jerge qulap tústi. Jas qyz shyńǵyryp, ákesine júgirdi de, onyń denesiniń ústine baqyryp jylap qulaı ketti:

— Ol óltirdi, óltirdi!

Adamdar olardy qorshaı toptasty; olar bir-birin ıterip, moıyndaryn sozyp, ne bolǵanyn anyǵyraq kórýge tyrysady, al sheńberdiń ishki jaǵynda Bogs pen onyń qyzyna jaqyn turǵandar entelegen jurtty keri ıterip aıqaılady:

— Keıin! Keıin! Yǵysyńdar, demi jetpeı jatyr!

Polkovnık Sherborn pıstoletin jerge laqtyryp tastady da, burylyp kete bardy.

Bogsty kóterip, jaqyn jerdegi dárihanaǵa aparysty; adamdar áli de taramaı aınala toptasyp tur, búkil qala onyń sońynda deýge bolady; men de jurttyń arasymen ótip, aldyńǵy jaqtan — terezeniń astynan jaqsy oryn taýyp jaıǵastym, sol jerden Bogsty anyq kóremin. Ony edenge jatqyzyp, basynyń astyna Táýrat kitabyn saldy, ekinshi kitaptyń betin ashyp, onyń keýdesiniń ústine qoıdy; áýeli onyń kóıleginiń ilgegin aǵytqanda, men bir oqtyń qaı jerine tıgenin kórdim. Ol onshaqty ret demaldy, sonda aýany jutqan kezde kitap joǵary kóterilip, demin shyǵarǵanda tómen túsedi, sosyn tynyshtaldy — óldi. Qyzyn odan ajyratty — ol baqyryp jylady — sosyn alyp ketisti. Jasy on altylar shamasyndaǵy ıbaly, jýas qyz eken, tek qoryqqannan beti appaq bolyp ketipti.

Sosyn osy jerge búkil qala jınaldy, ólgen adamnyń denesin kórý úshin birin biri ıtermelep, terezege úńildi, aldyńǵy jaqta turǵandar keıingilerge jol berýdiń ornyna qozǵalmaıdy. Artta turǵandar:

— Tyńdańyzdar, sizder kórdińizder ǵoı, jeter endi. Bul ádiletsizdik. Shynynda da, sizder baǵanadan tursyzdar jáne basqalar da kórý úshin jol bermeısizder! Basqalar da sizder sekildi qaraǵysy keledi.

Olar ursysa bastady, al men bir pálesi tıip keter dep zytyp otyrdym. Kóshelerde adam degen qumyrsqadaı qaptap júr, bári de óte-móte mazasyz sekildi. Polkovnıktiń qalaı atqanyn, oqıǵanyń qalaı bolǵanyn kórgender aıtyp jatyr; árbir kýágerdiń janynda top-top tyńdaýshylar, taraıtyn emes. Sereıgen uzyn boıly, taramysy shyqqan jelkesine ysyrǵan bórkiniń astynan uzyn shashy salbyraǵan, aryq bireý qolyndaǵy taıaǵymen jerdi syzyp, Bogstyń jáne polkovnıktiń turǵan jerlerin kórsetti, basqa jurt onyń sońynan erip, túsingendeı bastaryn ızep qoıady. Álgi uzyn boıly kisi bir kezde Sherbornnyń turǵan jerine tikesinen turdy da, basyndaǵy bórkin kózine deıin túsirip aıqaı saldy: "Bogs!" Sosyn qolyndaǵy taıaǵyn myltyq etip kezendi de: "Bah!" — dedi teńsele berip taǵy "Bah!" — dedi de shalqasynan qulady. Oqıǵanyń qalaı bolǵanyn kórgender aına-qatesiz osylaı boldy desti. Onshaqty adam vıskılerin alyp, álgige qoshemet kórsetti.

Sol jerde bireý Sherborndy jazalaý kerek dep aıqaı saldy. Sálden keıin bári qosylyp jańaǵy kisiniń sózin qaıtalady, búkil halyq aıqaıǵa basyp alǵa umtyldy, joldaǵy úılerdiń kir jaıatyn jipterin kesip aldy, polkovnıkti darǵa asamyz dep shýlasyp bara jatty.

Jıyrma ekinshi taraý

DARǴA ASÝ NEGE TOQTADY

Olar jabaıy úndisterge uqsap aıqaı-uıqaımen jolda kóldeneń kezdesken bireýler bolsa aıaqtarymen taptap, nan qylyp ıleıtindeı ekpinmen Sherbornnyń úıine keldi. Bala bitkenniń bári birdeńe bolsa joldan burylyp ketý úshin úlkenderdiń aldyńǵy shebinde zymyrap barady, terezelerdiń bárinen áıelderdiń bastary kórindi, aǵashtardyń basyna negr balalar otyryp alypty; sharbaqtardyń arǵy jaǵynan qarap turǵan jigitter men qyzdar tobyrlar jaqyndaǵanda árqaısysy ár jaqqa bastaryn ala qashty. Áıelder men qyzdardyń kóbi záreleri ushqannan qaltyrap-dirildep jylaı beredi.

Sherbornnyń sharbaǵynyń aldyna kelgende tobyrlar aıqaı-shýdan ózderiniń daýsyn ózi estı almaıtyndaı. Esiktiń aldy onsha úlken emes, jıyrma fýttaı ǵana.

Bireý aıqaılady:

— Syndyryńdar sharbaqty! Syndyryńdar sharbaqty!

Satyr-sutyr, shıqyldaǵan, syqyrlaǵan aǵashtar sharbaq qulady, aldyńǵy qatarda turǵandar tolqyndaı lap berip esiktiń aldyna ótti.

Sol jerde Sherborn qosaýyz myltyǵymen shaǵyn verandanyń tóbesine shyqty, til qatpastan, baısaldy turdy. Aıqaı basyldy, tobyr keri qaraı yǵysty.

Sherborn áli bir sóz aıtpastan tómenge qarap tur. Tynyshtyq óte qorqynyshty, adamnyń záresin ushyryp jiberetindeı. Sherborn tómende turǵan tobyrǵa kózin salyp, súzip ótti, sol kózqaras kimge toqtasa da, sol adam qoryqqannan oǵan týra qaraýǵa batyly barmaı, kózin taıdyryp tómen qaraıdy. Qanshama batylsynǵanmen birde-bir turǵyn oǵan qaraı almady. Sonda Sherborn kúldi, biraq ol kúlki qýanysh ákeletin kúlki emes, ony estigen adamnyń birtúrli jany túrshigetindeı, nanǵa qum qosyp jegen adamnyń kúıin keshti.

Sosyn Sherborn jyny kelip kijine sóıledi:

— Sender bireýdi darǵa asa alasyńdar ma?! Qaraı gór bulardy! Taýyqtar da mazaq etip kúlerdeı oqıǵa. Erkekti darǵa asýǵa senderdiń shamalaryń jetedi degen oıdy qaıdan shyǵardyńdar? Kóshedegi qańǵybas tóbetti qustyń júnine qulatýǵa batyldyqtaryńnyń jetkenine máz bolyp, erkekke shabýyl jasaı alamyz dep oıladyńdar ma? Naǵyz erkek sender sekildilerdiń on myńynan da qoryqpaıdy, jaryqta onyń art jaǵyna tyǵyla almaısyńdar. Men senderdi bilmeımin be? Bes saýsaǵymdaı bilemin. Men Ońtústikte týyp, sonda óstim, Soltústikte ómir súrdim, ıaǵnı men ortasha adamdardy jatqa bilemin. Ortasha adamdardyń bári qorqaq. Soltústikte ol kez kelgenniń ıleýine kónip júre beredi de, úıine kelgesin maǵan tózim bere gór dep qudaıǵa jalbarynady. Ońtústikte bir kisi taltúste jolaýshylar aýzy-murnynan shyǵyp kele jatqan kúımeni jalǵyz ózi toqtatyp, dymdaryn qaldyrmaı tonap ketken. Senderdiń gazetteriń ózderińdi batyr da batyl dep jıi jazyp jatady, sondyqtan sender basqalardan asqan batyrmyz dep oılaısyńdar ma — naǵyz sýjúrekter sendersińder ǵoı. Senderdiń sottaryń kisi óltirgen adamdardy nege darǵa aspaıdy? Sebebi, ólgen adamnyń dos-jarandary artymyzdan kelip atyp ketedi dep záreleri ushady — ıá, solaı bolady da.

Mine, sondyqtan kisi óltirgendi ylǵı aqtap, bosatyp jiberedi, sosyn naǵyz erkek túnde shyǵyp, ońbaǵandy darǵa asady, al oǵan júzdegen qorqaqtar kómektesedi. Senderdiń qatelikteriń — ózderińmen birge naǵyz batyr kisi joq, bul — bir qatelikteriń, al ekinshi qatelikteriń, sender júzderińdi jasyrmaı taltúste keldińder. Ózderińmen birge jartylaı adamdy ertip keldińder — ol anaý Bak Garknes — eger ol senderdi qozdyryp, qolpashtamasa, sender shýlap-shýlap tarap keter edińder.

Senderdiń júrgileriń kelmedi. Ortasha adam qaýip-qaterdi jek kóredi. Mine, sender jek kóresińder.

Biraq qandaı da bir Bak Garknes sekildi jarym-jarty adamsymaq: "Darǵa asý kerek ony!" dep aıqaılasa, sonda sender keıin qaıtýǵa bireýler qorqaqsyńdar dep aıta ma dep, ıtteı ulyp, ýlap-shýlap sol jarty adamnyń sońynan erip osylaı qaraı júgiresińder, keremet erlikter jasaımyz dep sert beresińder.

Dúnıedegi eń ońbaǵan beısharalar — bul sender sekildi tobyrlar; ásker degen de osyndaı tobyr: adamdar urysqa batyl bola qalǵannan emes — olarǵa batyldyq beretin biz kóppiz jáne bizdi basqarýshylar bar degen oı. Alaıda tobyr degen basqaratyn adamsyz túk te emes. Endi senderge quıryqtaryńdy qysyp, úılerińe baryp, buryshta búrisip otyrý ǵana qaldy. Eger darǵa asý bolsa, ol Ońtústiktiń zańy boıynsha túnde bolýy kerek; top betterin búrkep keledi de, jazalanýshyny ózderimen alyp ketedi. Endi joǵalyńdar bul jerden jáne jarymjan adamdaryńdy alyp ketińder!

Osy sózderdi aıtyp qosaýyzyn oqtap, saýsaǵyn shúrippesine apardy.

Jurt birden keri qaraı sheginip, árkim ár jaqqa bytyraı qashty jáne Bak Garknes te ózgelerdiń sońynan ilbip bara jatty, baıǵustyń usqyny ketip qalypty. Meniń sol jerde qalýyma bolatyn edi, biraq kóńilim soqpady.

Men sırk jaqqa baryp, aınalasynda qańǵýyldap júrdim de, qaraýylshy ármen qaraı aınala bergende brezenttiń astyna zyp berip ishke kirdim. Meniń jıyrma dollar turatyn altyn mánetim jáne basqa da aqsham bar edi, biraq olardy saqtaǵym keldi, aqsha degen árqashan da kerek bolady ǵoı, úıden jyraqta, ásirese óńkeı jat adamdardyń arasynda júrgende. Saq bolyp júrý qashan da kerek. Árıne ásheıin kirýge bolmaıtyn kezde men aqshany sırkke joıýǵa qarsy emespin, al aqshany bosqa shasha berýge tipti bolmaıdy.

Sırk keremet eken. Olardyń bári atpen — erkekter, áıelder qos-qos bolyp qatarlasyp alańǵa shyqqandaǵy sulýlyq degen — kórýge kóz kerek! Erkekter kolson kıip, ishki kóılekpen jep-jeńil otyryp búıirlerin taıanǵan kúıi, árqaısysynyń janynda qyzyl shyraıly, naǵyz hanymdar sekildi gaýhar tastary jarq-jurq etken ádemi kóılek kıgen shetterinen sulý áıelder (árqaısysynyń kóıleginiń ózi mıllıon turatyn shyǵar) qatarlasyp alańǵa shyqqanda, tańdanyp-súısingennen esiń shyǵa jazdaıdy. Men budan asqan sulýlyqty buryn-sońdy kórgen emespin. Sosyn olardyń bári sekirip atqa minip jáne erdiń ústinde tik turyp sırk alańyn aınalyp ótti de, at shapqan kezde jigitterdiń bastary tóbege tıip kete jazdady, al áıelderdiń kóılegi sybdyrlap jáne kúnqaǵarǵa uqsap turdy.

Sonan soń olar alańnyń shetimen aınalyp, tez-tez shabysqa kóshti jáne erdiń ústinde otyryp tamasha bıledi: birese bir aıaǵyn aýaǵa kóterip birese ekinshi aıaǵyn; al olardy basqaryp júrgen kisi alańnyń ortasynda olaı-bylaı júrip uzyn qamshysyn sermep qoıady da: "Gıp, gıp!" dep aqyrady; al kloýn onyń artynda turyp ázil-qaljyń aıtady; sosyn olardyń bári tizgindi bosatyp, áıelder saýsaqtarymen myqyndaryn taıanyp, erkekter qoldaryn keýdelerine qoıdy, al olardyń attary ádemi júrip kele jatyp tizelerin búgip, kórermenderge sálem etedi. Sodan soń olar bári birinen keıin biri qumǵa sekirip tústi de, keremetteı ádemi ıilip, sosyn shymyldyqtyń arǵy jaǵyna shaýyp ketti, kórermender bolsa alaqandaryn soǵyp, aıqaılap, sırk shatyryn bastaryna kóterdi.

Mine, osylaı kórinistiń aıaǵyna deıin olar neshe túrli oıyndardy kórsetti, al kloýn jurtty kúldirgeni sonsha, jurttyń shegi qatyp óle jazdady. Basqarýshy ne aıtsa da, kloýn kózdi ashyp-jumǵansha sóz taýyp, jaýap berdi, jaýap bergende jáı ǵana jaýap emes — kúldiretin sóz tabady; onyń sózderi sonshalyqty kúlkili, sonshalyqty úılesimdi bolyp qaıdan shyǵyp jatyr, túk túsinsem buıyrmasyn. Sosyn qaıdaǵy bir mas kisi sırk alańyna shyǵyp alyp, men atpen shaýyp ótkim keledi, mynalardan kem emespin — atqa otyram dep turyp alsyn. Oǵan adamdar olaı aıtty, bylaı aıtty, túsindirdi, ol eshkimdi tyńdaǵysy da kelmeıdi, aqyry úzilis jasaýǵa týra keldi. Sol jerde kórermender oǵan aıqaılap ursyp, ony kúlki ete bastap edi, ol ashýlanyp, daý shyǵara bastady; jurt shydaı almaı, árkim ár jerden oryndyqtarynan atyp turyp, ortaǵa júgirdi; kópshiligi: "Jaqsylap uryńdarshy ózin! Dalaǵa laqtyryp tastańdar!" dep aıqaılady. Bir-eki áıel shyńǵyryp jiberdi. Sol kezde basqarýshy sóılep, eshqandaı qolaısyz jaǵdaı bolmaıdy dep senemin, tek myna myrza ózin durys ustaıtynyna ýáde bersin, eger ózi atqa otyra alsa, biz mingizemiz dedi. Halyq dý kúlip kelisemiz dep aıqaılady, al álgi mas atqa jarmasty.Onyń otyrǵany sol edi — at aspanǵa atylyp, aldyńǵy eki aıaǵyn kóterdi, odan jerdi tarpydy, sırktiń eki qyzmetkeri júgenge jarmasyp, eki jaǵynan ustap júr; álgi mas atty moınynan qushaqtap, at sekirgen saıyn aıaqtary joǵary kóteriledi. Zalda otyrǵan kórermenderdiń bári oryndarynan turyp aıqaılady, kózderinen jas aqqansha kúlip jatyr. Biraq aqyr aıaǵynda sırk qyzmetkerleri qansha tyrysqanmen, at olardan julqynyp shyǵyp, alańdy aınala shapqylasyn, al ana maskúnem attyń moınyna jatyp alyp, at sekirgende birese oń aıaǵy, birese sol aıaǵy jerge tıe jazdap salpańdaıdy. Jurttyń esteri shyqty. Maǵan kúlkili eshteńe joq sekildi, qaıta ana kisige birdeńe bola ma dep qorqyp dirildep kettim. Degenmen ol bylaı qozǵalyp, olaı qozǵalyp, aqyry atqa mindi, tizgindi qolyna aldy, al ózi birese bir jaǵyna, birese ekinshi jaǵyna qısalańdap áreń otyr; sonyń arasynda ol attyń ústine tikesinen turdy. Al at bolsa shaýyp bara jatyr. Ol erdiń ústinde tip-tik bolyp turdy, tipti mas kisige uqsamaıdy; sosyn qarasam, ol ústindegi kıimderin birinen soń birin sheship, qumnyń ústine laqtyryp jatyr, laqtyryp jatyr — tez-tez sheshkeni sondaı, on jeti kostúmniń árqaısysy kóz ilespeı ushyp jatyr, al ózi suńǵaq boıly, sulý jigit jarqyraǵan ádemi kostúmimen at ústinde tur. Sosyn atqa qamshy basyp edi, at sekirip qumnyń ústine shyqty da tizesin búgip sálem etti, sonan soń shymyldyqtyń tasasyna qaraı shaba jóneldi, al kórermenderdiń bári tańdanyp-súısingennen qol soǵyp aıqaılap jatyr.

Sol jerde basqarýshy ózin aldaǵanyn bilip, ashýlandy ǵoı deımin. Álgi jigit osy sırktiń artısi eken. Ol eshkimge eshteńe aıtpaı, bárin ózi oılap jasapty. Maǵan da onyń bul qylyǵy onsha unaǵan joq, degenmen men myń dollar berse de basqarýshynyń ornynda bolǵym kelmeıdi. Bilmeımin... múmkin basqa bir jaqta budan da jaqsy sırk bar shyǵar, biraq men kórgen emespin. Menińshe, osy sırk bárinen qyzyq, bárinen jaqsy, eger taǵy bir jerde osy sırk bolsa, men mindetti túrde baramyn.

Keshkisin bizdiń de qoıylymymyz boldy, biraq halyq kóp kelmedi, bar bolǵany jıyrma shaqty kisi shyǵynymyzdy jabýǵa áreń jetti. Kórermender ylǵı kúlip otyrdy, al gersog ashýlanyp, ne isterge bilmedi, ol ol ma, sosyn teatr bos qaldy — bári turyp shyǵyp ketti, tek bir ǵana bala qalypty, ol da uıyqtap jatyr eken. Gersog myna Arkanzastyń mıǵulalary Shekspırdi túsiný úshin áli de jetilýleri kerek, bularǵa tek túkke turǵysyz komedıa qajet dep bulqan-talqan bolyp júr, men bulardyń deńgeıin bilem ǵoı dep qoıady. Erteńine ol zat oraıtyn qaǵaz ben qara boıaý alyp, habarlandyrýlar jasady da, búkil qalaǵa japsyrdy. Ol habarlandyrýlarda mine mynandaı sózder bar:

Sot zalynda!

Bolǵany úsh qoıylym!

Álemge belgili tragedıalyq artıser

Kishi Devıd Garrık jáne úlken Edmýnd Kın!

Londonnyń jáne Eýropa teatrlarynan shym-shytyryq oqıǵaly "Koróldyń kerigi" nemese patshanyń jetilýi.

Kirýi 50 sent.

Al tómengi jaǵynda iri áriptermen:

Áıelder men balalarǵa kirýge bolmaıdy.

dep jazylǵan.

— Endi, mine, — dedi gersog, — eger olar osy habarlandyrýǵa kelmese, men onda Arkanzasty bilmeımin!

Jıyrma úshinshi taraý

KORÓLDARDYŃ BÁRİ OŃBAǴAN

Bul kúni olar koról ekeýi tıtteı tynysh tappady: sahna jasady, shymyldyqty ildi, teatrdyń úlken shamynyń ornyna maıshamdardy toltyryp bekitti, al keshkisin biz kózimizdi ashyp-jumǵansha zal aýzy-murnynan shyǵyp erkekterge toldy. Zalda bir adamǵa da endi oryn bolmaǵan kezde, gersog bıletterdi tekserýdi qoıyp, úıdi bir aınalyp ótti de, sahnaǵa shyqty. Shymyldyqtyń aldyna turyp, qysqasha sóz sóıledi: áýeli barlyq shyǵarmalardyń ishindegi eń tartymdysy dep qoıylymdy maqtady, odan ári qaraı tragedıa jáne basty rólde oınaıtyn úlken Edmýnd Kın týraly aıtty; kórermenderdiń báriniń kózderi jaınap, qoıylymdy kórýge asyqty, gersog shymyldyqty ashqanda, koról tyr jalańash kúıde tońqańdap shymyldyqtyń arǵy jaǵynan shyǵa keldi; tulaboıy túrli boıaý syzyqtarymen boıalǵan kempirqosaq sekildi. Al, qalǵandary jaıly aıtýdyń qajeti joq — túkke turmaıtyn birdeńe, degenmen jurt kúlkige batyp, shekteri úzilgenshe máz boldy. Al, koról sekirip-sekirip, shymyldyqtyń tasasyna tońqańdap ketkende, jurt alaqandaryn shapalaqtap, aıqaılap máz bolysty, ol qaıtadan shyǵyp, taǵy birdeńelerdi kórsetkenshe, eldiń kúlkisi basylmady, tipti budan keıin de bárin qaıtalaýdy surady. Bizdiń kári aqymaqtyń ázilderine adam túgili, sıyr da kúler edi.

Sodan soń gersog shymyldyqty túsirip, eńkeıip sálem etti de, bul keremet tragedıa tek eki ret qana qoıylady, sebebi Londonda "Drýrı — Leın" teatrynda jaqynda bolatyn spektáklderge bılettiń bári satylyp ketken, eger qurmetti kórermender bul kórinisti tartymdy, qyzyqty dep tapsa, tanystardyń bárine aıtyp, olardyń da kórgenin qalaıtynyn aıtty.

Jıyrmashaqty kisi jamyraı aıqaılady:

— Qalaı, osymen bite me? Nege munsha az?

Gersog osymen bitti dedi. Sol jerde urys bastaldy. Kórermender: "Aldadyńdar!" — dep aıqaı shyǵardy. Bári jyndanyp, oryndarynan atyp turyp sahnany syndyryp, akterlerdi sabaımyz dedi. Biraq ta uzyn boıly tolyq kelgen bir kisi oryndyqqa qarǵyp shyǵyp:

— Toqtańdar! Bir sóz aıtamyn, myrzalar! — dep aıqaılady.

Jurt toqtaı qaldy.

— Bizdi aldap soqty bular! Alaıda biz búkil eldiń aldynda kúlki bolǵymyz kelmeıdi, olar bizdi ómir boıy kelemej etedi. Meniń aıtarym mynaý: bárimiz bul jerden tynysh keteıik, kórgen qoıylymdy maqtaıyq, sóıtip basqalardy aldaımyz. Sonda biz bárimiz birdeı bolamyz. Solaı ma, joq pa?

— Árıne, solaı! Sot myrza, durys aıtasyz! — dep bári bir aýyzdan qoshtady.

— Jaraıdy, endeshe bulardyń bizdi aldaǵandary jaıly eshkim aýzyn ashpaıdy. Báriń bir kisideı teatr qoıylymyna baryńdar dep aqyl aıtyńdar.

Erteńine búkil qalanyń aýzynda bizdiń keremet qoıylym týraly áńgime. Zal taǵy lyq toly boldy jáne biz bulardyń da aýyzdaryn ashyrdyq. Biz gersog, koról — bárimiz salǵa kelip, birge otyryp tamaq ishtik, sosyn olar Djım ekeýmizge saldy ózenniń ortasyna shyǵaryp, qaladan eki mıldeı tómen baryp, saldy jasyryńdar dedi.

Úshinshi keshte zal taǵy aýzy-murnynan shyǵa toldy jáne bul jolǵy kórermenderdiń bári burynǵy eki qoıylymǵa kelgender, birde-bir jańa adamdar joq.

Men gersogpen birge esik aldynda turyp edim, kelgen adamdardyń báriniń qaltalary nemese kıimderiniń etegi torsıyp turǵanyn baıqadym; bul torsıyp turǵandar eshqandaı ıissý ne ıismaı emes, kerisinshe jaqsy zattar emes ekenin túsindim. Shirigen jumyrtqanyń ıisi múńkıdi, shirigen kapýsta sası ma — áıteýir ıisten basym aınala jazdady; men shirigen mysyqtyń ıisiniń qandaı bolatynyn bilemin, al olardyń alpys tórtin alyp, meniń janymnan ótkenderin bildim. Eki mınýttaı olaı-bylaı júrgim kelip edi ıistiń múńkigeni sonsha, ári qaraı tura almadym. Jurttyń bári kirip bolǵasyn, gersog bir jas jigitke jıyrma bes sent berip, ázirshe esik aldynda turýyn buıyrdy da, ózi artqa, sahnaǵa qaraı júrgen bolyp, men sońynan erdim, buryshtan aınala bergende qarańǵy jerge tap boldyq.

— Tezirek bar endi, úılerden alysyraq ketkesin, júgirip salǵa jet, artyńnan shaıtan qýyp kele jatqandaı júgir! — dedi.

Men solaı istedim, ol da júgirip keledi. Biz salǵa bir mezgilde keldik, eki sekýndtan keıin aǵynmen tómen qaraı zýladyq. Ún-túnsiz qarańǵy tynyshtyqta bir-birimizge til qatpastan ózenniń ortasyna jettik. Men koról beıshara ońbaıtyn boldy-aý dep oılap edim, joq, jaǵdaıy jaqsy eken, keshikpeı ol shalashtan eńbektep shyǵyp keledi.

— Qalaı, gersog, búgin qansha aqsha kúredik? — dep surady.

Ol tipti qalada bolmaǵan eken.

Biz fonardy ilmeı, qaladan on shaqty mıl alystadyq. Sosyn sham jaǵyp, keshki tamaqqa otyrdyq, koról men gersog kórermenderdi ózderiniń qalaı jer soqtyryp aldaǵandaryn eske alyp, kúlkige batty. Gersog aıtty:

— Maýbastar men naqurystar! Men birinshi kelgen kórermenderdiń ekinshi top ta aldanyp sandaryn soqsyn dep olarǵa eshteńe aıtpaıtyndaryn jáne úshinshi ret kelgende olardyń endi bulardyń ózin masqaralaımyz dep bir súrprız oılastyratynyn baıaǵyda bilgenmin. Biraq solar budan qandaı paıda kóretinin bilý úshin barymdy berer edim. Osy oqıǵany olardyń qalaı paıdalanatynyn bilsem ǵoı, — dep máz ózinshe.

Bul eki alaıaq sol úsh keshten tórt júz alpys bes dollar tapty. Mundaı ádispen kúrep aqsha tapqandy ómirimde kórgen emespin.

Álgi ekeýi uıqyǵa ketip qorylǵa basqasyn birazdan soń Djım:

— Gek, koróldyń osyndaı isterine sen tańǵalmaısyń ba? — dep surady.

— Joq, — dedim, — tańǵalmaımyn.

— Sen nelikten tańǵalmaısyń, Gek?

— Óıtkeni olar osyndaı tuqymnan, koróldardyń bári birdeı osylar sekildi dep oılaımyn.

— Gek, myna bizdiń koróldarymyz baryp turǵan ońbaǵan adamdar ǵoı! Kádimgi ońbaǵandar!

— Men saǵan ne aıtyp otyrmyn: koról ataýlynyń bári ońbaǵan sýjuqpastar, belgili ǵoı.

— Qoıshy, eı?

— Sen olar týraly jazylǵan kitaptardy oqyp kór, mine, sonda biletin bolasyń. Segizinshi Genrıhty alyp qarashy; bizdiń jeksenbilik mekteptiń dırektory da oǵan qarsy.

Al Ekinshi Karldy, On tórtinshi Lúdovıkti, On besinshi Lúdovıkti, Ekinshi Iakovty, Ekinshi Edýardty, Úshinshi Rıchardty jáne osylardaı qyryq koróldy alyńyz; eski zamandarda da koróldar bolǵan — saksondar, normandar, solardyń bári tonaý men shabýyl jasaýmen aınalysqan. Sen Genrıh shaldy jas kezinde kórseń ǵoı! Mine, pisken jemis! Kún saıyn jańa áıelge úılenedi de, ertesine onyń basyn shaýyp tastaýǵa buıyrady jáne bul iske jumyrtqany jarǵandaı qarap, mán bermeıdi. "Maǵan Nell Gvınndi ákelińder!" — deıdi. Ákeledi. Al erteń tańerteń: "Basyn shabyńdar!" — deıdi. Shabady. "Djeın Shordy ákelińder!" — deıdi. Ol keledi. Al, erteńine; "Basyn alyńdar mynanyń!" — dep buıyrady. Basyn shaýyp túsiredi. "Rozamýnda sulýdy shaqyryńdar!" Rozamýnda sulý keledi. Erteńine onyń da basyn shabady. Ol barlyq áıelderine túni boıy ertegi aıtqyzatyn bolǵan, bári bir myń bir ertegi bolǵanda, solardyń barlyǵyn jınap, "Qorqynyshty sot kitaby" degen atpen shyǵarǵan. Kitaptyń aty da laıyqty. Sen koróldardy bilmeısiń, Djım, esesine men bilemin olardy; degenmen myna bizdiń qańǵybas koról tarıhtan men oqyǵan koróldardyń kóbinen táýir. Mysaly, Genrıhtyń basyna Amerıkamen jaýlasý týraly oı keldi. Ol qalaı bastady? Amerıkaǵa eskertti me? Onyń ázirlenýine múmkindik berdi me? Joq! Bylaı da joq, olaı da joq, búkil sháıdiń bárin Boston kemejaıyna shashyp-shashyp tastady, sosyn Táýelsizdik Deklarasıasyn jarıalady, al soǵysyńdar endi deıdi. Ol ylǵı osylaı, tamaǵyńnan alyp qylǵyndyrady. Onyń óziniń ákesi týraly kúdigi bolǵan, gersog Vellıngtondy aıtam. Al ol ne istedi? Bárin surap anyǵyn bildi me? Joq, aldy da bir bóshke malvazıaǵa batyryp óltirdi mysyqqa uqsatyp. Ashyq aýyz bireý umytyp aqshasyn tastap ketti me, ony álgi Genrıh koról kórsetpeı qaltasyna súńgitedi. Bir nárse jasaımyn dep aqsha alyp bireýge ýáde qyla ma, qasynda baǵyp otyrmasa, ol bárin kerisinshe jasaıdy. Jáne aıtqanynyń bári ótirik. Mine, qandaı ońbaǵan dońyz bolǵan Genrıh. Ótirikshi. Mine, eger bizben birge mynalardyń ornynda ol bolsa, keshegi qalany ábden tazalap, masqarasyn shyǵarar edi. Men bizdiń koróldar kinásiz qozylar dep otyrǵanym joq; bular da, oılanyp qarasaq, ońyp turǵan joq, degenmen bizderdiki Genrıh shal jasaǵan kúnákarlyqty jasaı almaıdy. Men aıtaıyn: koról degen — koról, odan ne suraısyń! Jalpy olardyń bári túkke turǵysyz birdeńeler. Solaı tárbıelengen.

— Bizdikiniń ústinen spırt ıisi múńkip tur, Gek.

— Nesi bar, olardyń barlyǵy solaı. Koróldardyń bárinen sasyǵan ıis shyǵady, buǵan eshteńe jasaı almaısyń, tarıhta osylaı aıtylǵan.

— Al gersog ondaı emes sekildi, kádimgideı durys adam.

— Iá, gersogtyń jóni bólek. Biraq ekeýiniń aıyrmashylyǵy shamaly. Gersog bolǵanmen, ol da ońyp turǵan joq. İship alǵanda onyń koróldan aıyrmashylyǵyn kórmeısiń, alystaǵyny nashar kóretin bolmasań.

— Maǵan mundaılardyń qajeti joq, Gek! Bularǵa áreń tózip júrmin.

— Men de solaı, Djım. Biraq, eger olar bizdiń moınymyzǵa otyryp alsa, olar kim sonshalyq — muny umytpaý kerek jáne este ustaǵan durys. Árıne dúnıe júzinde koróldary aýyp ketken el bar ma, sony bilip alý kerek edi.

Bul eki alaıaqtyń koról de, gersog te emes ekenin Djımge aıtqannan ne shyǵady? Budan eshteńe shyqpaıtyny belgili, al odan basqa bul ekeýi de shyn koróldan, gersogten aıyrmashylyqtary joq dep men aıtyp qoıdym ǵoı.

Men uıyqtaýǵa jattym, túnde meniń kezegim kelse de, Djım meni oıatpady. Ol jıi-jıi osylaı isteıdi. Men tań ata oıansam, ol basyn tizesine qoıyp yńyrsyp jylap otyr eken. Ádette mundaı jaǵdaıda men oǵan kóńil aýdarmaımyn jáne kórmegendeı júre beremin. Men ne jaǵdaı ekenin bilemin. Ol áıeli, balalary esine túsip, úıin saǵynyp otyr, óıtkeni osyǵan deıin otbasynan ajyrap kórgen emes; al balalary men áıelin Djım menińshe kádimgi kez kelgen aq adam sekildi, tipti odan kúshtirek súıedi. Bul birtúrli kórinýi múmkin, biraq osylaı boldy. Túnderde ol men uıyqtaǵan bolyp jatqanda yńqyldaıdy, jylaıdy, ózimen ózi sóıleıdi:

"Beıshara Lızabet, baıǵus Djonnı! Oı, qandaı qasiret! Senderdi endigi kóre almaıtyn shyǵarmyn!" Bul Djım degen — eń jaqsy negr!

Biraq men bul joly onymen áıeli, balalary jaıly áńgimelestim, ol bylaı dedi:

— Nelikten qazir meniń qaıyǵym júregimdi syzdatady; jańa ǵana bir nárseniń sholp etip sýǵa túskenin estidim, sol boıda meniń bir ret kishkentaı qyzym Lızabetti renjitkenim esime tústi. Ol tórt jasta edi, sosyn ol qyzamyq juqtyryp, óte qatty aýyryp qaldy, sosyn táýir boldy áıteýir; bir kúni ol meniń qasymda turǵan, men oǵan: "Esikti jap!" — dedim.

Ol qasymnan ketpeı turyp aldy jáne esikti jappaıdy, onyń ústine maǵan qarap kúlip qoıady. Bul meniń jynymdy keltirdi; men taǵy aıttym oǵan, qatty aıttym: "Estimeısiń be, nemene? Jap esikti!".

Ol qozǵalmaıdy jáne kúlimsireıdi. Ábden ashýlandym jáne aıqaılap jiberdim: "Saǵan esikti japtyramyn!".

Onyń basynan shapalaqpen salyp jiberip edim, edenge ushyp tústi. Sosyn ózim basqa bólmege ketip, onshaqty mınýttan keıin qaıtyp kelip qarasam, esik áli ashyq, qyzym esiktiń aldynda basyn salbyratyp jylap tur eken. Men oǵan ashýlanyp edim, dál sol kezde esik syrtqa qaraı ashyldy da, jelmen tars etip jabylyp ketti, qyzym arqa tusynan tarsyldaǵanyna qaramaı,qozǵalmady. Men sol jerde ózimdi qalaı sezingenimdi saǵan aıtyp jetkize almaımyn. Ózim aıaǵymnyń ushymen basyp qasyna jaqyndadym — ashyq esikten basymdy shyǵaryp bar daýsymmen aıqaıladym! Ol qozǵalmady! Sonda, Gek, ózim jylap jiberdim! Ony qushaqtap: "Oh, meniń kishkentaı baıǵusym! Qudaıym, aljyǵan Djımdi keshir, al men ózimdi eshqashan keshirmeımin!" — dedim.

Ol qyzamyqtan keıin, Gek, tipti tas sańyraý bolyp qalǵan eken, al men ony sondaı renjittim!

Jıyrma tórtinshi taraý

KORÓL ÝAǴYZSHYǴA AINALDY

Kelesi kúni keshke qaraı biz ózenniń orta tusyndaǵy tal basyp ketken shaǵyn aralǵa toqtadyq, al ózenniń eki jaq jaǵalaýynda da qalashyqtar kórinedi, gersog pen koról olardy qalaı tonasaq eken dep mılaryn shiritýde. Djım gersogqa qalada uzaq bolmaıtyn shyǵarsyńdar, kúni boıy jalǵyzdan jalǵyz arqanmen býylyp shalashta jatý ábden jalyqtyrdy dedi.

Bilesińder me, báribir Djımdi ol jalǵyz qalǵanda jippen baılap tastaýǵa týra keldi: eger bireý-mireý oǵan kele qalsa jáne janynda eshkim joq, aıaq-qoly bos ekenin kórgende qashqyn negr ekenine senbes edi. Gersog ta kúni boıy baılaýly jatýdyń ońaı emes ekenin, basqa bir amalyn oılap tabatynyn aıtty.

Onyń, bizdiń gersogtyń, basy qatty isteıdi, ol sol boıda ne isteý kerek ekenin oılap tapty. Djımge Koról Lırdiń kostúmin kıgizdi: tereze japqysh jasaıtyn shyttan tigilgen uzyn halat, aq býryl jalǵan shash jáne jylqynyń qylynan saqal; sosyn óziniń teatrǵa paıdalanyp júrgen boıaýlaryn alyp, Djımniń betin, tamaǵyn, qulaǵyn, qolyn qop-qoıý kók boıaýmen boıap tastady, boıaýdyń túsi sondaı kelissiz, Djım bir apta buryn sýǵa batqan ólik sekildi boldy. Jerge kirip keteıin, mynandaı usqynsyz beıneni ómirimde kórsem kózim shyqsyn! Sosyn gersog taqtaıdy aldy da, bylaı dep jazdy:

Jyndy arab. Durys kezinde — Adamdarǵa tıispeıdi.

Osy taqtaıdy taıaqqa qaǵyp, shalashtyń aldyna tórt qadamdaı jerge qoıdy. Djım rıza bolyp qaldy. Ol kún uzaqqa baılaýly, bir jaqtan bir dybys shyqsa, qorqynyshtan dirildep jatqannan mynaý raqat qoı dep qoıady. Gersog oǵan uıalmaı, ózińdi erkin usta dep aqyl berdi; al eger bireý-mireý basqanyń sharýasyna murnyn suǵatyn bolsa, Djım shalashtan atyp shyǵyp, kishkene bıleıdi, tipti bir-eki ret taǵy ańdardaı ulyp jiberedi — sonda álgi tez tabanyn jaltyratady da, oǵan sosyn jolamaıdy.

Jalpy bul joly ol durys oılap tapty; biraq Djım ulyǵansha eshkim de kútip turmas edi. Eger ol ólgen adamǵa uqsas bolsa, bir sári — al myna túri odan da jaman!

Bul alaıaqtar taǵy da "Kerikti" iske qosqylary keldi — óte paıdaly boldy ǵoı — biraq olar bul jaqqa ózderi jaıly sybys jetip qalǵan joq pa eken dep qoryqty. Budan basqa bastaryna eshteńe kele qoımady, aqyrynda gersog bir-eki saǵat jatyp Arkanzastyń bul qalasyn qalaı aldap soǵýǵa bolatynyn oılaımyn dedi; al koról ekinshi jaǵalaýdaǵy qalany kórýge eshqandaı josparsyz, múmkin paıda túsip qalar degen oımen ketti.

Ótken joly toqtaǵan jerimizde bárimiz jańa kóılek satyp alǵanbyz; koról sol jańa kıimin kıdi, maǵan da kıin dep buıyrdy. Men, árıne, kıindim. Koróldyń ústinde ylǵı qara tústi kıim, sondyqtan sapqa turǵandaı saltanatty kórindi. Men buǵan deıin kıim adamdy sondaı ózgertetinin bilmeıtin edim. Koról buryn óziniń maskúnem beınesine uqsaıtyn edi, endi aq qalpaǵyn qolyna alyp, basyn ıip kúlimsirep sálemdeskende kemesinen jańa shyǵyp kele jatqan kádimgi Nuh paıǵambardyń ózi sekildi salıqaly, baısaldy, kóz tartatyn kórikti bola qalypty.

Djım qaıyqty jýdy, men eskekti ustap oǵan otyrdym. Jaǵada qaladan úsh mıldeı jerde úlken parohod tur; onyń turǵanyna eki saǵattaı boldy, júk tıep jatyr. Koról aıtty: — Meniń ústimdegi mynandaı kostúmmen Sen-Lýıden nemese Sınsınnatıdan, bolmasa basqa bir úlken qaladan keldim degenim durys shyǵar. Parohodqa qaraı es qaıyqty, Geklberrı: biz sonymen qalaǵa jetemiz.

Ol parohodpen meniń serýendeýimdi surap jalynǵan joq. Men qaladan jarty mıldeı jerdegi jaǵaǵa keldim de, qaıyqty tik jarqabaqty jaǵalaýdyń boıymen jaılap estim. Keshikpeı aýyl bozbalasyna uqsaıtyn qarapaıym jas jigitke tap boldyq, ol mańdaıynyń terin súrtip, bóreneniń ústinde otyr eken. Kún keremetteı yssy edi; onyń qasynda kilemnen tikken eki sakvoıaj jatyr.

— Qaıyqty jaǵaǵa qaraı burshy, — dedi koról (men burdym), — siz qaıda barǵaly otyrsyz, jigitim?

— Orleanǵa. Parohod kútip otyrmyn.

— Maǵan otyryńyz, — dedi koról. — Meniń qyzmetshim zattaryńdy salýǵa kómektesedi... Tús, myrzaǵa kómektes, Adolfýs! (Baıqaýymsha, maǵan aıtyp tur.)

Men kómektesip, sosyn úsheýmiz ári qaraı kettik. Jas jigit sheksiz alǵys aıtyp, mynandaı yssy kúnde zattarymdy arqalap júrýden ábden qaljyrap otyr edim dedi. Sosyn ol koróldyń qaı jaqqa baratynyn surady, anaý ózenniń tómengi jaǵymen biraz júrip edim, endi joǵarǵy jaqqa baryp óziniń fermada birge istegen eski tanysymen kezdesetinin aıtty.

Jas jigit:

— Sizdi kórgen boıda men birden bul Ýılks myrza bolar dep oıladym, ol kishkene keshigip qaldy. Taǵy oıladym: bul kisi Ýılks emes — ol ózenniń joǵarǵy jaǵyna nemenege barady? Siz ol emessiz ǵoı, a? — dedi.

— Joq, men Blodjetpin, Aleksandr Blodjet; aıtýym kerek shyǵar — Aleksandr Blodjet, men Qudaıdyń qyzmetshisimin ǵoı. Biraq, qalaı bolǵanda da, Ýılks myrza keshigip qalǵannan bir nárseden qur qalyp japa shekkenin estý maǵan da ýaıym bolady. Áıteýir ondaı eshteńe bolǵan joq qoı?

— Joq, aqshalaı shyǵyndanǵan joq. Ózine tıesili murany alady báribir, al óziniń aǵasy Pıterdi tirisinde kóre almaıdy. Ol úshin múmkin, qaıǵyrmaıtyn da shyǵar kim biledi, al aǵasy óler aldynda onymen kezdesý úshin bárin berýge daıyn edi: sońǵy úsh apta boıy áńgimesi sol boldy. Olar bala kezderinen beri birin-biri kórmegen, al Vılám aǵasymen — ol saqaý, sańyraý — tipti kezdespepti. Vılám otyz-otyz besterde. Munda tek Pıter men Djordj keldi; Djordj úılengen edi, ózi byltyr qaıtys boldy, áıeli de. Tiri qalǵandary Garvı men Vılám ǵana, álginde aıttym ǵoı, olar kele almaıdy — keshigip qaldy.

— Al olarǵa bireý jazyp pa edi?

— Endi qalaı, jazdy bir ne eki aı shamasynda, Pıter alǵash aýyra bastaǵanda, — bul joly jazylmaıtyn shyǵarmyn dep ózi birden aıtty. Ózi ábden qartaıdy, al Djordjdyń qyzdary tym jas, onymen áńgime-dúken qura almaıdy, tek Merı Djeın bolmasa — ol ana sary qyz; Djordj ben onyń áıeli ólgennen keıin qarıa da ómir súrgisi kelmedi. Gavrıdi kórsem dep óte asyqty, Vılámdy da, árıne; ol ósıet jazýǵa qulqy joq kisi edi — sondaı adamdar bolady ǵoı. Garvıge hat jazyp qaldyrdy. Sol hatynda ol aqshasyn qaıda jasyrǵanyn, qalǵan dúnıe-múlikti qalaı bólisý kerek ekenin, Djordjdyń qyzdary eshteńege muqtaj bolmasyn — Djordjdyń ózi eshteńe de qaldyrǵan joq qoı. Osy hattan basqa ol túk te jazbady — eshkim ony zorlaı almady.

— Gavrı ýaqytynda kelmegeni qalaı sonda, siz qalaı oılaısyz?

Ol qaıda turady?

— O, ol Anglıada, Sheffılde turady, ol onda ýaǵyzdaýshy jáne buryn Amerıkada bolyp kórmegen. Múmkin, jınalyp úlgermegen bolar, al, múmkin hatty almaǵan bolar, qaıdan bileıik!

— Baıǵustyń óler aldynda inilerimen kezdese almaǵany ókinishti! Iaǵnı siz Orleanǵa barasyz ǵoı?

— Iá, biraq taǵy bir jaǵdaı bar. Sársenbi kúni men Rıo-de-Janeıroǵa ketemin, onda aǵaıym turady.

— Uzaq, óte uzaq sapar! Esesine qandaı qyzyqty sapar! Sizdiń ornyńyzda men bolsam ǵoı... Al, Merı Djeın úlkeni me? Basqalary neshe jasta?

— Merı Djeın on toǵyzda, Súzanna on beste, al Djonnı áli on tórtke tolǵan joq — onyń erni jyryq, ıaǵnı qoıan erin, ol ózin qaıyrymdylyq iske arnaǵan.

— Baıǵustar! Ómirde ata-anasyz qalý degen...

— Joq, budan da jaman bolýy múmkin edi. Pıter qarıanyń dostary bar bolatyn, olar qyzdardy eshkimge renjitkizbeıdi. Gobson — baptıserdiń ýaǵyzshysy, Lot Hovı — dákon jáne Ben Reker, Ebner Sheklford, advokat Levı Bell, dáriger Robınson jáne olardyń áıelderi, jesir Bartlı... oı, áli kóp-aq, Pıter qarıa osylarmen jaqyn bolatyn jáne olar jaıly otanyna hat jazatyn, sondyqtan Garvı munda kelgende dostardy qaıdan tabýdy biledi.

Shal — bizdiń koróldy aıtam — surap otyr, surap otyr, jas jigitten barlyq jaǵdaıdy túgel bilip aldy. Ol osy qalashyq týraly, Ýılkster jaıly, Pıterdiń kásibi terishi, Djordj — aǵash sheberi, Garvı bir dinı Sektanyń ýaǵyzshysy ekenin, áıteýir ne kerek bárin bes saýsaǵyndaı bilgen sekildi.

— Siz nege parohodqa deıin jaıaý júrdińiz? — dedi koról.

— Óıtkeni ol orleandyq úlken parohod, men ol bul jerge toqtamaıdy dep qoryqtym. Eger parohod tereńde tursa, ol toqta degenińe toqtamaıdy. Sınsınnatıdan kele jatqandar toqtaıdy, al mynaý Sen-Lýıdan kele jatyr.

— Nemene, Pıter Ýılks baı adam bolyp pa edi?

— Iá, óte: onyń úıleri, jeri bolǵan; artynda álgi baılyqtardan basqa úsh-tórt myń aqshalaı qaldy desedi, bir jerde tyǵýly jatqan...

— Ol qashan qaıtys boldy dedińiz?

— Men ol jaıly aıtqan emespin, ol keshe túnde qaıtys boldy.

— Jerleýi erteń ǵoı?

— Iá, tús aýǵasyn.

— İm! Munyń bári qaıǵyly... biraq ne isteýge bolady, bizdiń bárimizge erte me, kesh pe ólýge týra keledi. Sondyqtan sol sońǵy saǵatqa bárimiz de ázirlenýimiz kerek: biz sonda ǵana tynyshtalamyz.

— Iá, myrza, bárinen durysy sol. Meniń anam da ylǵı osylaı dep otyratyn.

Biz parohodqa qaıyǵymyzdy baılaǵanda, júk te tıelip bitti, parohod sol boıda kete bardy. Parohodqa kóterilý jaıly koról ún qatpady; parohodqa minip saırandaý maǵan buıyrmady. Parohod ketkesin, koról taǵy bir mıl júrýge buıyrdy, sosyn ol eshkim joq jaǵalaýǵa túsip qaldy da:

— Tezirek keıin bar da, gersogty osynda alyp kel, jańa shabadandardy da ala kelińder. Eger gersog bolmasa, ana jaǵalaýǵa baryp, qalaı da taýyp al.Jaqsy kıinip kelsin de. Al, bar endi! — dedi maǵan.

Onyń bir nárse jasaıtyn oıy bar ekenin men bile qoıdym, biraq oǵan bul jaıly eshteńe aıtpadym.

Gersogty alyp kelgesin biz qaıyqty jaqsylap jasyrdyq, sosyn ekeýi bóreneniń ústine otyryp, koról anaǵan jas jigittiń aıtqandaryn útir-núktesine deıin aıtyp berdi. Aıtqan kezde ol ózinshe naǵyz aǵylshyn myrzadaı sóıleýge tyrysyp baqty, bul sekildi oqýdyń ne ekenin bilmeıtin, kitaptyń betin ashyp kórmegen kókmılyǵyna qaraǵanda, ol úshin áp-ásem sóıledi. Men bulaı sóıleı almas edim, tipti sóılep kórgim de kelmeıdi, al ol kádimgideı jaqsy sóılep otyr. Sosyn ol:

— Siz saqaý-sańyraýlarmen sóılesýge qalaısyz, myrza? — dep surady.

Gersog bul jaǵynan qam jemeýge bolady: teatr sahnalarynda mylqaý bolyp talaı oınaǵanmyn dedi. Sosyn olar parohodty kútti.

Túske jaqyn eki shaǵyn parohod ótti, ekeýi de ózenniń joǵarǵy jaǵynan kele jatqan joq, sosyn úlken parohod keldi, koról men gersog ony toqtatty. Bizge qaıyq jiberdi, sosyn biz joǵary kóterildik; parohod Sınsınnatı jaqtan keledi eken, kapıtan bizdiń úsh-tórt mılden keıin túsetinimizdi estigende, bulqan-talqan bolyp ashýlanyp, ursa bastady jáne senderdi túsirý úshin toqtamaımyn dep baıbalam saldy. Biraq koról sasqan joq:

— Eger bul myrzalardyń árqaısysy bir mıl úshin bir dollardan tóleı alatyn bolsa, parohod nege toqtamaıdy? — dedi. Sosyn kapıtan tynyshtalyp, jaraıdy, aparyp salam dedi, biz qalanyń tusyna jetkende, qaıyqty sýǵa túsirip, bizdi jaǵaǵa jetkizdi. Qaıyqty kórip jıyrmashaqty kisi júgirip keldi. "Pıter Ýılkstyń qaıda turatynyn aıtatyn aralaryńda kisi bar ma, myrzalar?" — dedi koról. Bári bir-birine qarap: "Men senderge ne aıttym?" degendeı bastaryn ızesti. Sosyn olardyń bireýi:

— Myrza, óte ókinishti, biraq biz onyń keshe keshke deıin qaıda turǵanyn kórsete alamyz, — dedi óte jumsaq daýyspen.

Eshkim eshteńe aıtyp úlgermeı, bizdiń shal ábden usqyny buzylyp, jańaǵy kisini qushaqtap, ıegin onyń ıyǵyna salyp, kóziniń jasymen álginiń jaýyrynyn jýmasy bar ma?

— Qaıran aǵamyz! Dúnıeden ótip ketipti, biz onymen júzdese de almadyq! Qandaı aýyr qaıǵy, qandaı aýyr!

Sosyn keıin burylyp, gersogqa aqymaqtardyń oıynyndaı belgilerdi ymdady, saýsaqtarymen de kórsetedi; anaý shabadanyn jerge qoıa salyp, áıdá, jylasyn, shyn aıtam qudaıaqy! Mundaı alaıaqtar ómirimde kórgen emespin, eger bular naǵyz baryp turǵan aldaýyshtar bolmasa, tonaýshylardyń qandaı bolatynyn bilmeımin.

Jurttyń bári ekeýin qorshap, jandary ashyp, kóńil aıtyp jatyr, bireýleri jubatyp jyly sózdermen kóńil bildirýde, olardyń shabadandaryn taýǵa qaraı kóterisip barady; korólǵa onyń aǵasynyń sońǵy mınýttary jaıly aıtady, ol saýsaqtaryn qımyldatyp gersogqa túsindirgen bolady, ekeýi terishiniń ólimine botadaı bozdap, dúnıe qarań qalǵandaı qaıǵyrýda. Buryn-sońdy mundaıdy kórsem, negr bolyp keteıin! Adam balasynyń barlyǵy úshin uıat boldy.

Jıyrma besinshi taraý

AǴYL-TEGİL KÓZ JASY

Eki mınýtta jańalyq habar búkil qalany aralap shyqty jáne jan-jaqtyń bárinen kisiler júgirip kelip jatyr; keıbireýleri asyǵys kúrteleriniń bir jeńin kıip, ekinshi jeńin kıip úlgermepti. Keshikpeı biz jınalǵan qalyń jurttyń ortasynda qaldyq, aınala aıqaı-shý, tasyr-tusyr aıaqtyń dybysy dál bir ásker qaptap kele jatqandaı. Terezeler men esikterden adamdardyń bastary qyltıady, mınýt saıyn sharbaqtyń arǵy jaǵynan bastaryn suǵyp:

— Bular solar ma? — dep suraıdy.

Kóptiń ishinen bireýi jaýap beredi:

— Solar, solar!

Biz Ýılkstiń úıine jaqyndaǵanda onyń esiginiń aldynda jınalǵandardyń esebi joq, al esik janynda úsh qyz tur. Merı Djeın shynynda da, sap-sary eken, biraq onysy eshteńe emes: ol ádemi eken, beti-kózderi qýanyshtan nur shashyp turǵandaı, aǵalarymyz áıteýir keldi-aý dep turǵan shyǵar.

Koról qushaǵyn jaıyp edi, Merı Djeın onyń moınynan qushaqtaı ketti, al qoıan erin gersogqa jarmasty. Sonshalyq qýanysh boldy!

Jurttyń bári — ásirese áıelder jaǵy — qyzdar aqyrynda týysqandarymen kezdesti, bul sonshalyqty qýanyshty oqıǵa dep kózderine jas alyp turdy.

Sonan soń koról jaımen gersogty túrtti — men birden baıqadym — jan-jaǵyna qarap buryshta eki oryndyqtyń ústinde turǵan tabytty kórdi; sol jerde gersog ekeýi qushaqtasyp, biri-biriniń ıyǵynan ustap, bos qoldarymen kózderiniń jasyn súrtti, jaı basyp tabytqa qaraı júrdi, jurt jol berip qaq jaryldy; áńgime, kúbir-sybyrdyń bári tyıyldy, jurt bir-birine "Ts-s-s!" dep belgi berdi, erkekter qalpaqtaryn alyp, bastaryn tómen túsirip tur; shybynnyń yzyńy ǵana estiledi. Al ekeýi tabytqa baryp ishine úńilip qarady; bir ret qarady da, sosyn ekeýi ókirip jylady, daýystary Jańa Orleanǵa da estilgen bolar; sosyn ekeýi qushaqtasyp, ıekterin bir-biriniń ıyǵyna salyp, úsh-tórt mınýt jastaryn tókti, tókkende qandaı! Men erkekterdiń osylaı jylaǵanyn kórgen emespin. Olarǵa qarap turǵandardyń bári eńiresin! Bólmeniń ishi ylǵal tartyp ketti, mundaıdy meniń birinshi ret kórýim. Sodan soń koról men gersog ekeýi tabyttyń eki jaǵyna turyp alyp tizerlep otyryp, mańdaılaryn tabytqa tıgizdi de daýystaryn shyǵarmaı ishterinen qudaıǵa jalbarynǵan keıip kórsetti. Muny kórgen el kóz jastaryn tyıa almaı eńirep jylady, beıshara qyzdar da; árbir áıel qyzdardyń janyna kelip, qolymen bastarynan sıpap, sosyn oramalmen óziniń kóz jasyn súrtip, shetke baryp jylaýyn jalǵastyrdy, al onyń ornyna basqa áıel bardy. Mundaı jeksuryndyqty kórgim kelmeı ketti.

Kishkeneden soń koról turyp, jurttyń aldyna shyqty da, ózinshe bar kúsh-qýatyn jıyp, sóz sóıledi, bylaısha aıtqanda, jas aralas byljyraqtaǵan birdeńe — tórt myń mıl jerden kelip, aǵamen kórise almaǵandary óte aýyr qaıǵy, biraq osynsha halyqtyń janashyrlyǵyn, bizben birge jas tókkenderin kórgende, biz inimiz ekeýimiz, taǵdyrdyń bul synaǵyn kótererdeı qýat aldyq, sizderge shyn júregimizden inimiz ekeýmiz alǵys aıtamyz, alǵysymyzdy sózben jetkizý de qıyn, óıtkeni sózder salqyn, ármen qaraı tipti byljyraqtap ketti, sosyn kóz jasyna qaqalyp birdeńelerdi aıtqanda, ony tyńdaǵan meniń ábden júregim aınyp ketti, aqyry "ámın" degendi aıtty da, onyń jany denesinen ajyraǵandaı baqyryp jylady.

Ol "ámındi" aıtyp edi, toptyń ishinen bireý shirkeýdiń ánin bastady, qalǵandary oǵan qosylyp edi, bólmede kóńildirek boldy, tipti shirkeýden shyqqan kezdegi kóterińki kóńil kúı sekildi. Mýzyka degen keremet nárse! Álgi bos myljyńdardan keıin shyrqalǵan án tymyrsyq keshte janyńdy jadyratar samal sıaqty áser etti.

Sonan soń koról nemere qyzdarymen birge bul áýlettiń dostary da bulardyń úıinde keshki tamaqty ishse dep kóńil bildirdi: eger tabytta jatqan aǵasy sóıleı alatyndaı tiri bolsa, óziniń syılas dostaryn atar edi, olar týraly óziniń hattarynda san ret jazǵan bolatyn, mysaly: ýaǵyzshy Gobson myrza, dákon Lot Hovı, Ben Reker myrza, Ebner Sheksford, Levı Bell, dáriger Robınson, olardyń jubaılary jáne jesir Bertlı hanym...

Ýaǵyzshy Gobson myrza men dáriger Robınson bul kezde qalanyń ekinshi jaǵynda ekeýi ań aýlap júr, ıaǵnı meniń aıtaıyn degenim dáriger syrqatty o dúnıege attandyryp, al ýaǵyzshy oǵan jol kórsetýde. Advokat Bıll jumys babymen Lýısvıllge ketipti. Onyń esesine basqalarynyń bári osynda, olar korólǵa birinen soń biri kelip qolyn qysyp, alǵystaryn aıtty, áńgimelesti, sosyn gersogtyń qolyn alyp, oǵan kúlimsireı qarap, árıne, áńgimelesken joq, al ol bolsa qolymen birdeńelerdi kórsetip, tili shyqpaǵan sábıge uqsap byldyrlady. 

Al koról myljyńdap, sońynda qalanyń ıtteriniń qaıda ekenine deıin suraı bastady; qalada bolǵan túrli oqıǵalardy jáne Djordjdyń úıinde, sosyn Pıter aǵasynyń úıinde ne bolǵanyn esine aldy. Munyń bárin Pıter hat arqyly habarlaǵanyn da qosyp qoıdy. Munyń bári basynan aıaǵyna sheıin ótirik, biz parohodqa jetkizgen aqymaqtan surap bilgenderi.

Budan keıin Merı Djeın hat ákelip berdi, Pıter aǵasynyń qaldyrǵany eken. Koról ony daýystap oqyp, taǵy góı-góı jylady. Bul hat boıynsha turǵyn úı men úsh myń dollar qyzdarǵa tıesili, al jaqsy paıda berip turǵan teri zaýyty jáne basqa úıler jerlerimen qosa (barlyǵy jeti myń dollar shamasynda) jáne úsh myń altyn dollar — Garvı men Vılámǵa, hatta bul alty myń jertólege kómilgen dep jazylǵan.

Eki ońbaǵan qazir baryp aqshany alamyz da, bárimizge teń bólemiz dedi, maǵan maıshamdy alyp júr dep buıyrdy. Biz jertóleniń ishinen kilttep aldyq, analar qapty taýyp, aqshany edenge tókti, osynsha sap-sary bolyp jaltyraǵan aqshaǵa qaraǵannyń ózi rahat eken. Oı, sondaǵy koróldyń kózin kórseńiz ǵoı — jaınap ketti.

Ol gersogty ıyǵynan qaǵyp:

— Mine, keremet! Joq, bul eptilik boldy! "Kerikten" góri tazaraq boldy ǵoı, á, qurmetti myrza! — dep qoıady.

Gersog munyń taza bolatynyna kelisti. Olar qoldarymen altyndy ýystap, saýsaqtarynyń arasynan ótkizgende syńǵyrlap jerge túsip jatyr; sosyn koról aıtty:

— Al, osyndaı jaǵdaı týǵasyn, áńgimeni kóp sozbaıyq! Biz endigi jerde ólgen baıdyń baýyrlarymyz jáne onyń tiri muragerleriniń ókilderimiz. Qudaıdyń beretinine sený degen, mine, osy! Eń jaqsy sharýa boldy bul. Men ómir boıy talaı istiń basyn qaıyrdym, biraq budan artyq bir nárse bolýy múmkin emes.

Bulardyń ornynda basqa bireý bolsa da, mynandaı dorba-dorba altyn aqshany sanamaı-aq salyp alar edi. Joq, bularǵa mindetti túrde sanap alý kerek! Eseptep kórip edi — tórt júz on bes dollar jetpeıtin bolyp shyqty. Koról aıtty:

— Shaıtan alsyn ony! Ol tórt júz on bes dollardy qaı jaqqa jiberdi eken?

Olar qamyǵyp, qaıǵyryp, sosyn izdeı bastady, aınalanyń bárin qoparyp shyqty. Sosyn gersog aıtty:

— Jaraıdy, ózi aýrý adam, eseptegende jańylysyp ketýi de múmkin ǵoı. Eń durysy — osylaı qala bersin, bul týraly aıtpaımyz. Biz sol tórt júz dollarsyz da ómir súrermiz.

— Túk emes! Árıne, ómir súremiz! Túkirdim men, al jetispegendi qalaı esepteımiz — bólemiz ǵoı. Men osyny oılap turmyn! Biz bul jerde adal, uqypty bolýymyz kerek. Myna aqshalardy joǵaryǵa shyǵarý kerek, sosyn báriniń kózinshe esepteýimiz kerek basqalar sekem almaýy úshin. Biraq eger qaıtys bolǵan kisi munda alty myń dese, qalaı etemiz...

— Toqtańyz! — dedi gersog. — Qane, jetispegenniń ornyn toltyraıyq, — qaltasynan altyn aqshalardy shyǵaryp jatyr.

— Tamasha boldy, gersog! Basyńyz isteıdi sizdiń! — dep qoıady koról. Al, qudaı kýá, bizge taǵy da kerik kómektesti ǵoı! — dep koról de qaltasynan tókti. Bul olardy ábden kedeılendirdi, biraq aqsha endi túgeldendi.

— Tyńdańyzshy, — dedi gersog, — mende taǵy bir oı bar. Joǵary kóterileıik te, aqshany eseptep, sosyn bárin qyzdarǵa syılaıyq!

— Joq, mártebeli gersog, sizdi qushaqtaýǵa ruqsat etińiz! Keremet aqyl munyńyz! Eshkim muny oılap tappas edi! Sizdiń basyńyz degen — tolyp turǵan aqyl! Mundaı bas basqa eshkimde de joq. Eshteńe aıta almaısyń, óte tamasha! Meıli, endi bizge eshkim kúdiktene qaramaıdy — bul aýyzdaryn jabady.

Joǵary shyǵýlary muń eken, bári ústeldi qorshap tura qaldy, al koról aqshany sanap, ár jerge biriniń ústine birin qoıyp baǵana sıaqty etip jınady, árqaısysynda úsh júz dollardan jıyrma baǵana. Jurttyń bári ash kózderin aqshaǵa qadap, silekeılerin jutyp qoıady; baıqaımyn koról taǵy da sóz sóılegisi kelip tur.

— Dostar, myna tabytta jatqan meniń beıshara aǵaıym artynda qalǵandarǵa jıǵan-tergen baılyǵyn aıamaı qaldyrypty. Ol ata-anasyz qalǵan, ózi tirisinde óte jaqsy kórgen qozylarǵa myrzalyqpen mura qaldyrypty. Iá! Bizder ony baıaǵydan jaqsy biletin edik jáne bilemiz, bularǵa munan da kóbirek qaldyrar edi, eger inisi myna Vılámdy, myna meni renjitemin dep oılamasa. Ras emes pe? Árıne, men ózim bul týraly tipti de kúmándanbaımyn. Eger biz onyń josparyna osy kezde kóldeneń tursaq, onda qandaı aǵaly-inili týystarmyz? Eger aǵamyz jaqsy kórgen bul sábılerdiń úlesin qymqyryp ózimiz alsaq, biz qandaı aǵa bolǵanymyz? Vılámdy men bilemin ol.. Degenmen qazir ózinen suraıyn.

Ol gersogqa burylyp, qolymen, saýsaǵymen bir belgilerdi jasady, al gersog sol kezde aqymaqqa uqsap korólǵa qarady da, túsingennen keıin ony jıyrma ret qushaqtap esi shyqty. Koról:

— Men bildim ǵoı. Meniń oıymsha, bul másele jóninde onyń oıy qandaı ekenin kez kelgen adam túsinip tur. Mine, Merı Djeın, Súzanna, Djoanna, alyńdar myna aqshalardy, bárin alyńdar! Bul myna tabytta sezimsiz, biraq qýanyshqa oranyp jatqan atalaryńnyń syıy! Merı Djeın ony bas salyp qushaqtady. Súzanna men qoıan erin gersogqa jarmasty, taǵy da qushaqtasý, súıisý bastaldy. Mundaıdy kórmegen men ań-tańmyn. Al qalǵan kisiler olardy qorshap, kózderiniń jasyn súrtip:

— Ah, ne degen meıirim! Qandaı keremet! Biraq sizder qalaı? — dep jatyr.

Sosyn bári qaıtys bolǵan kisi jaıly áńgime soqty — ol qandaı qaıyrymdy adam edi, orny tolmas qaza jáne osyǵan uqsas kól-kósir sózder, keshikpeı syrttan jaq súıegi tórt burysh sekildi uzyn boıly bireý jurtty ıtermeleı ishke kirip, úndemeı turyp qaldy jáne oǵan eshkim til qatpady, óıtkeni koról sóılep, qalǵandary ony tyńdap turǵan. Koróldyń áńgimeni neden bastaǵany esimde joq, áıteýir ortasyna kelgende: — ... olar qaıtys bolǵan aǵamyzdyń dostary ǵoı. Búgin keshke osynda kelip tamaq ishýge olardy nege shaqyryp otyrmyz; al erteń barlyǵyńyz kelýlerińizdi suraımyz, eshkim qalyp qoımasyn; ol qaladaǵy jurttyń bárin syılady, barlyǵyn jaqsy kórdi, sondyqtan onyń jerleý toıynda qala túgel bolýy kerek. Ári qaraı taǵy birdeńelerdi aıta berdi, óıtkeni ol árqashan ózin-ózi tyńdaǵandy súıetin, aqyry gersogtyń shydamy taýsylyp, qaǵazǵa jazyp berdi:

"Siz kári aqymaqsyz, "toıy" nesi, jerleýge arnalǵan dastarqan basynda deńiz!"

— Beıshara Vılám, óziniń jaǵdaıy qandaı bolsa da, onyń júregi basqalardy oılap júredi. Jurttyń bárin shaqyr dep jazypty. Beker mazasyzdanyp júr, men ózim de eldi túgel shaqyramyn dep aıtqaly tur edim.

Jańaǵy "jerleý toıy" degen sózdi qaıtalady da. — Men "toıy" degenim, ádette, árıne, bulaı demeıdi, jurt "jerleý" deıdi, "toıy" degen durysyraq. Anglıada osylaı deıdi. Bul sóz grek sózinen shyqqan, "ashyq" degen, eski evreı tilinde "jerleý".

"Jerleý toıy" degen — ashyq jerleý, oǵan jurttyń bári qatynasady degen uǵymdy bildiredi.

Baǵana syrttan kirgen jaǵy tórt buryshty uzyn kisi koróldyń betine qarap kúldi. Bireýlerdiń sybyry estildi:

— Dáriger, munyńyz ne?

Al Ebner Sheksford:

— Sizge ne boldy, Robınson, siz bilmeısiz be? Bul Garvı Ýılks qoı, — dedi.

Koról qýana kúlimsiredi, óziniń alaqanymen ony sıpap:

— Meniń aǵamdy emdegen emshi jáne adal dos siz be edińiz?! Men...

— Tartyńyz qolyńyzdy ári qaraı! — dedi dáriger. — Siz be aǵylshynmyn dep turǵan? Budan asqan ońbaǵandyq bolmaıdy. Siz Pıter Ýılkstyń inisisiz be? Siz baryp turǵan alaıaqsyz, bildińiz be!

Oı, sol jerde bári ýlap-shýlap ketti! Dárigerdi qorshap alyp, bireýler ony azǵyryp, bireýler Garvı óziniń shynynda da Garvı ekenin júz ret dáleldedi, sosyn ol jurttyń báriniń aty-jónin biledi, tipti ıtterdiń atyna deıin aıtty ǵoı dep úgittedi, dárigerdiń endi sóz aıtpaýyn ótindi, óıtkeni Garvı de, qyzdar da renjip qaldy dep qaýiptenedi. Alaıda budan eshteńe shyqpady: dáriger eshkimdi, eshqandaı dáleldi tyńdamady: ózin aǵylshynmyn dep turǵan mynaý naǵyz ótirikshi, alaıaq, tipti aǵylshynsha durys sóıleı de almaıdy dedi dáriger. Baıǵus qyzdar koróldyń qasynan ketpeı jylap turyp aldy; dáriger burylyp olarǵa qarady:

— Men senderdiń ákelerińniń dosy boldym jáne senderge de dospyn, ózderińe kómekteskisi keletin adal adam retinde sender qaýip-qaterge túsip qalmańdar: myna ońbaǵan alaıaqtan aýlaq bolyńdar, munymen eshqandaı ortaq isteriń bolmasyn, bul — qańǵybas, oqymaǵan mıǵula, ózi grekshe, evreı tilinde byljyraqtap birdeńe aıtqan bolady! Bireýden árkimniń atyn surap alǵan, keıbir nárselerdi aıtqan bolady, al, shynynda, ol jurttyń bárin jáne senderdi aldap, paıda tapqysy kelip júrgen qańǵybas; al sender báriń osynyń aıtqandaryn dálel dep qabyldap tursyńdar; senderdiń senimsiz dossymaqtaryń mundaılardan ózderińdi qorǵaýdyń ornyna, aldaýdyń shyrmaýyna salyp tur. Merı Djeın Ýılks, meniń senderge adal dos ekenimdi bilesiz ǵoı. Endeshe meni tyńdańdar: qýyńdar myna ońbaǵan alaıaqty, ótinemin sizderden! Kelisesińder me?

Merı Djeın boıyn jazyp tik turdy — qandaı sulý deseńizshi — sosyn:

— Meniń jaýabym mynaý! — dep aqsha toly qapty aldy da koróldyń qolyna ustatty. — Myna alty myńdy alyńyz, biz úsheýmiz úshin qalaǵan jerińizge salyńyz jáne eshqandaı qolhat kerek emes.

Sosyn ol koróldy qushaqtady, Súzanna men qoıan erin ekinshi jaǵynan kelip olar da qushaqtady. Bári máz bolyp, qoldaryn shapalaqtap, aıaqtarymen edendi tepkilegende, úıdiń ishinde daýyl turǵandaı boldy, sonda koról basyn joǵary kóterip, maqtanyshpen kúlimdedi. Dáriger:

— Jaqsy, onda meniń qolym taza. Alaıda bárine eskertemin: osy kúndi eske alǵanda júrekteriń aınıtyn kez keledi, — dedi de shyǵyp ketti.

— Jaqsy, dáriger myrza, — dep koról ony mazaq etkendeı boldy. — Ol kezde biz sizge habarlaý úshin kisi jiberermiz!

Bári máz bolyp kúldi, sosyn dárigerdiń jaqsylap emin bergenin aıtysty.

Jıyrma altynshy taraý

MEN KORÓLDYŃ OLJASYN URLADYM

Jurttyń bári taraǵannan keıin koról Merı Djeınnen bular úshin bos bólme bar ma dep surady, qyz bir bos bólme bar dedi, ol Vılám aǵaǵa laıyqty, al Garvı aǵaıǵa óziniń bólmesin bosatyp, ózi sińlileriniń bólmesine jatyp, sondaǵy kereýetke uıyqtaıtynyn aıtty; jáne sharbaqta sabannan jasalǵan tósegi bar sholan bar dep edi, koról onda meniń qyzmetshim jatsyn dedi — ol meni aıtyp tur.

Merı Djeın bizdi joǵaryǵa bastap apardy, aǵalaryna olardyń bólmelerin kórsetti, shaǵyn qarapaıym, biraq yńǵaıly eken. Sosyn ol eger Garvı aǵaıǵa yńǵaısyz bolsa, óziniń kóılekterin jáne basqa zattaryn alatynyn aıtyp edi, biraq Gavrı eshteńe etpeıdi dedi. Kóılekteri edenge jetip jabylǵan shyt shymyldyqtyń astyna ilinipti. Bir buryshta eski sandyqsha, ekinshi buryshta gıtara súıeýli tur jáne basqa da usaq-túıek jyltyraqtar, ádette qyzdar jaqsy kóretin dúnıeler. Koról bul zattar turǵanda bólme ári ádemi, ári jaıly kórinedi, sondyqtan olardy qozǵaý kerek emes dedi. Gersogtyń bólmesi de, men jatatyn sholan da yńǵaıly, jaqsy eken. Keshke olarda úlken dastarqan jaıyldy, tańerteńgi kisiler taǵy keldi, men koról men gersogqa qyzmet etip artqy jaǵynda turmyn, al basqa qonaqtarǵa negrler qyzmet etip júr. Merı Djeın úı ıesiniń ornynda Súzannamen qatar otyr jáne táttiler durys shyqpapty, tuzdalǵan salattar da túkke turǵysyz, taýyq eti de shala pisken — qatty dep ádette úı ıesi áıelderdiń maqtaý sóz estigileri kelgende aıtatyn eskertpelerin aıtyp otyrdy; al, qonaqtar barlyq tamaqtyń óte dámdi bolǵanyn aıtyp: "Pecheneniń betin qandaı ádemi pisirgensizder!" nemese: "Qudaı aqyna, aıtyńyzshy, keremet dámdi pıkýldi qaıdan alasyzdar?" — dep maqtap qoıady, ásheıinde keshki tamaqqa toıǵasyn jurttyń ádeti emes pe osylaı myljyń áńgimemen basty aýyrtatyn.

Osynyń bári bitkesin biz, qoıan erin ekeýmiz as úıde qalǵan-qutqan tamaqtardy jedik. Qoıan erin menen Anglıa jaıly suraı bastady, men mınýt saıyn zárem ushyp, bir jerde súrinip qalamyn ba dep qorqyp, áreń otyrmyn.

— Sen koróldy kórdiń be? — dep surady ol.

— Qaı koróldy aıtasyń? Tórtinshi Vılgelmdi me? Árıne! Ol bizdiń shirkeýge keledi.

Men onyń atam zamanda ólgenin bilemin ǵoı, biraq qyzǵa aıtqanym joq, odan keıin men shirkeýge keledi degesin, ol taǵy surady:

— Qalaı? Únemi kelip júre me?

— Iá, únemi. Onyń otyratyn oryndyǵy kafedranyń ekinshi jaǵynda, dál bizge qarama-qarsy.

— Men ony Londonda turady dep oılaýshy edim.

— Iá, árıne, Londonda turady. Basqa qaıda turýshy edi?

— Al, sen Sheffıldte turmaısyń ba?

Oı, súringen jerim osy boldy! Áýeli oılanyp alatyn ýaqyt kerek, ýaqytty utý úshin jep otyrǵan taýyq etiniń súıegine qaqalyp qalǵandaı bolyp jótelip, aýzymdy basyp, teris aınaldym. Sosyn:

— Meniń aıtqanym, ol Sheffıldke kelgende ylǵı bizdiń shirkeýge barady. Al koról tek jazdygúni teńiz sýynan vana alýǵa keledi.

— Ne dep otyrsyń óziń, Sheffıld degen teńizdiń jaǵasynda emes qoı!

— Saǵan teńiz jaǵasynda dep kim aıtty?

— Sen óziń aıttyń.

— Aıtpaq túgili, oılaǵanym da joq.

— Joq, aıttyń!

— Joq, aıtqanym joq!

— Aıttyń!

— Ondaı eshteńe aıtpadym.

— Al, sen ne aıttyń?

— Ol teńiz sýynan vana alýǵa keledi dedim.

— Ol jerde teńiz bolmasa, qalaı vana alady?

— Tyńda, — dedim men, — sen aǵylshyn syrasyn kórgeniń bar ma?

— Kórdim.

— Ony kórý úshin Anglıaǵa barý kerek pe?

— Joq, kerek emes.

— Mine, tórtinshi Vılgelmge vana alý úshin teńizge barýdyń keregi joq.

— Al teńiz sýyn qaıdan alady sonda?

— Adamdar syrany qaıdan alady: bóshkeden. Sheffılde úlken qazandar bar, korólǵa teńiz sýyn sonda qyzdyrady. Al, teńizdiń ushy-qıyry joq, sýyn jylytý múmkin emes.

— Men endi túsindim! Sen nege birden osylaı aıtpadyń, bosqa ýaqyt aldyń.

Osy jerde ózimniń órmekshiniń órmeginen áreń shyqqanymdy uqtym, sodan kádimgideı kóńildenip, tula boıym jeńildenip qaldy. Al myna qyz taǵy jarmasty:

— Sen shirkeýge barasyń ba?

— Árıne, únemi baramyn.

— Sen onda qaı jerde otyrasyń?

— Qalaı — qaı jerde? Bizdiń oryndyqta.

— Kimniń oryndyǵynda?

— Bizdiń — seniń aǵań Garvıdiń oryndyǵynda.

— Onyń oryndyǵynda ma? Oǵan oryndyq nege kerek?

— Otyrý úshin. Sen qalaı oılap ediń?

— Kafedrada turady dep oıladym ǵoı men!

Oı, onyń ýaǵyzshy ekenin umytyp ketippin. Baıqaımyn, taǵy shatastym; taǵy taýyqtyń súıegine qaqalýǵa týra keldi. Sosyn aıttym:

— Seniń oıyńsha, shirkeýde jalǵyz ǵana ýaǵyzshy bola ma?

— Al basqasy nege kerek?

— Qalaı? Korólǵa ýaǵyz aıtý úshin. Bilesiń be, men sendeı adamdy eshqashan kórgen emespin. Olardyń sany on jetiden kem bolmaıdy.

— On jeti ýaǵyzshy! Qudaıym-aı! Men janymdy saqtap qalý úshin bolsa da sonsha mezgil otyrmas edim. Olardyń bárin bir apta boıy tyńdaý kerek shyǵar.

— Qatelesesiń, olardyń bári bir kúnde ýaǵyz aıtpaıdy, áp kúni kezektesedi.

— Al basqalary ne isteıdi sonda?

— Eshteńe istemeıdi. Otyrady, demalady, qoldaryna kúreshke alyp júredi — sharýa tabylady ǵoı. Eshteńe de istemeıtin kezderi bolady.

— Endeshe olar nemenege kerek?

— Qalaı nemenege? Jurtqa kóriný úshin. Sen sony da bilmeısiń be?

— Mundaı aqymaqty bilgim de kelmeıdi. Al Anglıada úı qyzmetshilerine qalaı qaraıdy? Mysaly, negrlermen qarym-qatynastary bizdegiden jaqsy ma?

— Qaıdaǵy! Qyzmetshini adam dep eseptemeıdi. Olardan góri ıtti syılaıdy.

— Al meıramdarda olardy bizdegideı úılerine jibermeı me — mysaly, Hrıstostyń týǵan kúni, jańa jyl, tórtinshi shilde degendeı.

— Sen de aıtady ekensiń! Seniń Anglıada bolmaǵanyń birden kórinip tur. Iá, sen bilesiń be, qoıan... bilesiń be, Djonna, olarda meıram degen tipti bolmaıdy, ol beısharalardy jyl boıy eshqaıda attap bastyrmaıdy: sırkke, teatrǵa, negrlerdiń keshine — tipti eshqaıda jibermeıdi!

— Shirkeýge de me?

— Shirkeýge de jibermeıdi.

— Al sen shirkeýge barasyń ǵoı?

Men taǵy shatastym! Men shaldyń qyzmetshisi ekenimdi umytyp ketippin. Biraq kelesi mınýtta-aq esimdi jıdym da, oǵan túsindire bastadym: kómekshi qyzmetshiden basqa, ol shirkeýge barýy kerek, tipti barǵysy kelmese de, óziniń qojalarymen birge otyrýy kerek. Degenmen meniń áńgimem onsha kelisti shyqpady; túsindirip boldym, baıqaýymsha, ol maǵan senip otyrǵan joq.

— Aıtshy, — deıdi, — "úndilik shyn sózińdi" — maǵan ótirik aıtyp otyrǵan joqsyń ba?

— Taza úndilik sózim, ótirik emes, — deımin men.

— Eshteńe qosyp aıtpadyń ba?

— Eshteńe! Bir sóz de qosqanym joq.

— Qolyńdy myna kitaptyń ústine qoı da, qaıtala jańaǵy aıtqandaryńdy.

Kórip turmyn, kitaby — jaı bir sózdik, sosyn qolymdy qoıdym da, aıttym. Ol sengen sıaqty boldy.

— Jaraıdy, — dedi sosyn, — keıbir aıtqanyń ras ta shyǵar, degenmen meni keshir, aıtqanyńnyń birine sene almaımyn.

— Sen nemenege senbeısiń, Djo? — dedi esikten kirgen Merı Djeın, janynda Súzanna bar.

— Onymen bulaı sóılesýiń durys emes. Ol bul jerde bóten adam, týǵandarynan alysta. Eger senimen osylaı sóılesse, saǵan unar ma edi?

— Mine, sen ylǵı osylaı jaq bolasyń, Merı, ony renjitýdi eshkim de oılaǵan emes. Men oǵan túk te jasaǵan joqpyn. Ol maǵan ótirikti soqty, menińshe, al men bárine senýge mindetti emespin dedim. Bar bolǵany osy, artyq eshteńe aıtqanym joq. Ol usaq-túıek bos áńgimege shydaıdy dep oılaımyn?

— Báribir, usaq-túıek pe, basqa ma — ol bizdiń úıdiń qonaǵy, seniń bulaı sóıleýiń uıat. Eger sen onyń ornynda bolsań, uıalar ediń; endeshe adam uıalatyndaı sóz aıtpaǵan durys.

— Sen nemene, Merı, ol aıtty...

— Ol ne aıtsa da, áńgime onda emes. Basty másele — seniń onymen ashyq jarqyn bolýyń, balaǵa ártúrli áńgime aıtsań, ol bul jerde ózin bóten adam sezinip, týǵan-týysqandarynyń alysta qalǵany kóńilin túsirýi múmkin.

Al, men ishimnen oılap otyrmyn: "Osyndaı qyzdy ana kári qoltyraýynǵa tonatyp qoıamyn ba!"

Sol jerde Súzanna da sózge aralasty: qoıan eringe emin berdi, myń rahmet oǵan!

Men taǵy oılaımyn: "Muny da tonatyp qoıamyn ba!"

Sosyn Merı Djeın onymen basqasha sóılese bastady, ádettegideı erkeletip, jaımen aıtyp edi, beıshara qoıan erin sýdan tynysh, shópten alasa bola qaldy da, kóziniń jasyn tókti.

— Mine, jaqsy, — dedi oǵan apalary, — endi odan keshirim sura.

Ol keshirim surady jáne qandaı kishipeıil! Názik sóılegeni sondaı — tipti tyńdaı bergiń keledi. Ol taǵy keshirim suraýy úshin qaıtadan ótirikti soqsam ba eken... Oıladym: "Muny da tonatqyzyp qoıamyn ba!" Budan soń olar úsheýi men óz úıimdegideı sezinýim úshin meni qamqorlap, babymdy tabýǵa tyrysty. Al men ózimdi eń ońbaǵan, baryp turǵan sumpaıy sezindim de, sosyn bir sheshimge keldim: osylar úshin aqshany urlaımyn, ári qaraı ne bolsa, ol bolsyn.

Men uıyqtaýǵa ketken boldym, al ózim oılaımyn: ázir jatpaıyn. Jalǵyz otyrdym da bul isti qalaı etem dep bas qatyra bastadym. Ana dárigerge baryp, meniń alaıaqtarymdy áshkerelesem be? Joq, bul bolmaıdy, odan kim aıtty dep suraıdy. Merı Djeınge sybyrlap aıtsam ba eken? Joq, aıtpaǵan durys. Onyń bet-aýzynan bári bilinip qalady, árıne; altyn salǵan qap olarda — olar oılap jatpaıdy, alady da zytyp otyrady. Al, Merı Djeın bireýdi kómekke shaqyrsa, meni de bul iske qosyp qoıady! Joq, jalǵyz durys jol bar: men qalaı da aqshany urlaýym kerek, urlaǵanda, eshkim men dep oılamaıtyndaı, koról men gersogtyń isi paıdaly: olar jetimderdi jáne búkil qalany tonap bolmaı bul jerden ketpeıdi, sondyqtan yńǵaıly ýaqytty tabýǵa múmkindigim bar. Aqshany urlaımyn da, tyǵyp tastaımyn, sosyn ózenniń tómengi jaǵyna ketkesin Merı Djeınge aqshany qaı jerge jasyrǵanymdy aıtyp hat jazamyn. Al, eń durysy, búgin túnde urlaý kerek, óıtkeni dáriger biletininiń bárin aıtpaǵan bolar, ol ana eki alaıaqty úrkitip jiberýi múmkin.

Baryp analardyń bólmelerin tinteıin. Joǵaryda bólmelerdiń esikteriniń aldy qarańǵy, alaıda gersogtyń bólmesin taptym, bárin qolymmen sıpap shyqtym, sosyn koról aqshany bireýdiń qolyna bere qoıar ma eken dep oıladym, bul korólǵa uqsamaıdy. Koróldiń bólmesine kirip, bárin sharlap shyqtym. Maıshamsyz eshteńe shyǵatyn emes, sham jaǵýǵa qorqamyn. Sosyn men basqasha isteıin dep sheshtim: olardy kúzetip, áńgimelerin tyńdap alamyn. Dál osy sátte kele jatqandaryn estidim!

Kereýettiń astyna tyǵylaıyn dep basymdy suqsam, kereýet ol jerde emes eken; esesine Merı Djeınniń kóılekterin japqan shymyldyq qolyma ilikti; ishine súńgidim, kóılekterdiń arasyna kirip, demalmaı turmyn.

Gersog pen koról kirdi, esikti japty jáne gersog birden kereýettiń astyna eńkeıdi, qarady. Kereýetti taba almaǵanym qandaı jaqsy boldy dep qýanǵanym-aı! Jasyryn isiń bolyp kereýet astyna úńilseń, sonda ózinen-ózi sharýań bitetin sıaqty.

Ekeýi otyrdy, koról aıtty:

— Ne, nemene bolyp qaldy? Tek qysqasha aıt — biz tezirek tómen barýymyz kerek, jurtpen qosylyp jylaýymyz kerek, áıtpese analar biz týraly ósek aıta bastaýy múmkin.

— Áńgime bylaı, Kapet. Men qorqyp turmyn: áne bir dáriger unamaıdy maǵan, basymnan shyqpaıdy! Sizdiń josparyńyz qandaı — bilgim kelip edi. Meniń bir usynysym bar, jaman emes sıaqty.

— Qandaı usynys, gersog?

— Osy jerden erterek ketip qalsaq dep edim, tańǵy úshterde qolymyzdaǵy barymyzben ózenniń tómengi jaǵyna zytyp otyrsaq. Bizge ońaı tústi ǵoı olja, áıtpese biz urlaımyz dep oılap edik. Men tezirek qaramyzdy batyraıyq deımin.

Men ne isterge bilmeı qaldym. Osydan bir-eki saǵat buryn basqasha edi, endi meni kóńilsizdik basty. Koról boqtap, sosyn:

— Ne? Al qalǵan qaraıǵan dúnıe-múlikti satpaımyz ba? Qoldary qyshyp júrgen bireýlerge ketkeli jatqan segiz-toǵyz myń baılyqty tastap, aqymaqtarǵa uqsap ketemiz be? Qandaı ótimdi dúnıeler! — dedi.

Gersog mińgirlep, bir qap altyn az bolyp tura ma, budan ári bara almaıtynyn, jetimderdiń dúnıelerin alǵysy kelmeıtinin aıtty.

— Siz qaıdaǵyny oılap otyrsyz? — deıdi koról. — Biz myna aqshadan basqa olardyń eshteńesin almaımyz. Japa shegetin satyp alýshylar ǵoı; biz ketken boıda bul zattardyń bizdiki emes ekenin biledi, sosyn ol dúnıelerdi ıesine, ıaǵnı qyzdarǵa qaıtarady. Bizdiń jetimder úıdi qaıta alady, oı, jaraıdy, olar jas, denderi saý, olarǵa jumys isteý degen túkke turmaıdy, sóıtip nan taýyp jeıdi! Olar eshqandaı qorlyq kórmeıdi. Qudaı biledi, olar shaǵymdanatyndaı eshteńe joq!

Koról osylaı dep saıraǵasyn, gersog ta kóndi:

— Qalaı bolǵanda da qalada qalý aqymaqtyq, ana dáriger kózge shyqqan súıeldeı osynda turǵanda!

Al koról:

— Ol dárigerge túkirdik! Bizdiń ondaǵy sharýamyz qansha? Qaladaǵy barlyq aqymaqtar bizdiń jaǵymyzda ǵoı!

Sóıtip olar tómenge túsýge jınaldy. Gersog aıtty:

— Bilmeımin, aqshany biz durys jasyrdyq pa! Tyqqan jerimiz óte senimsiz.

— Nege olaı? — dedi koról.

— Óıtkeni Merı Djeın endi qaraly kıim kıip júretin bolady; ol qyzmetshi negr áıelge bólmeni jına, anaý-mynaý shúberekterdiń bárin áregirek bir sandyqqa salyp tasta dese, al ol aqshaǵa kózi túspeı me?

— Sizdiń basyńyz taǵy istep ketti, — dedi oǵan koról, sosyn men turǵan jerden eki qadam ǵana jerdegi shymyldyqtyń artyn qoparyp qarap jatyr.

Men qabyrǵaǵa súıenip qattym da qaldym jáne ózim dirildep turmyn, eger meni ustap alsa, olar ne aıtady! Birdeńe oılap tabý kerek, eger ustap alsa. Bul oıymdy aıaqtap úlgermeı-aq, koról aqsha salǵan qapty tapty; meniń turǵanym onyń mıyna da kirip-shyqpady. Sosyn olar qapty aldy da, saban salǵan tósektiń tesigine súńgitti, negr áıelder ony qoparmaıdy, sebebi ondaı tósekti jylyna bir-eki ret qana qozǵaıdy.

Biraq men olardyń qatelesip turǵanyn bildim. Koról men gersog tómenge túser-túspeste men qapty sýyryp aldym, ózimniń jatatyn sholanyma sıpalap júrip jettim de, aqshany sonda jasyrdym, basqa jerge jasyratyn jaǵdaı týǵansha osy jerde bolsyn dedim. Aqshany esik aldyna bir jerge jasyrý kerek dep sheshtim, sebebi ana ekeýi aqshanyń joq ekenin bilgesin, úıdiń bárin tintedi. Muny men jaqsy bilemin. Sosyn sheshinbesten jata kettim, biraq uıyqtaı alatyn emespin — osy sharýany aıaǵyna deıin jetkizsem deımin. Keshikpeı koról men gersogtiń baspaldaqpen kóterilip kele jatqanyn estidim, men tósegimnen domalanyp túsip, tóbege shyǵatyn baspaldaqtyń ústine shyqtym - ári qaraı ne bolar eken, kútemin. Biraq eshteńe bolmady.

Men túngi tynyshtyqty kútip otyrdym, sosyn tań aldynda jaımen eń tómengi qabatqa tústim.

Jıyrma jetinshi taraý

ALTYN TABYTTYŃ İSHİNDE

Áýeli men esikke tyǵylyp turyp, tyń tyńdadym: ekeýi de qoryldy soǵyp uıyqtap jatyr. Sosyn aıaǵymnyń ushymen ári qaraı kettim jáne aman-esen tómen tústim. Esh jerden dybys estilmeıdi. Esiktiń syzatynan syǵalap aspanǵa qaradym, tabyttyń janyndaǵylardyń oryndyqtarda uıyqtap otyrǵanyn kórdim. Ólik jatqan qonaq bólmeniń esigi ashyq jáne eki bólmede de bir-birden maısham janyp tur. Men ashyq turǵan esiktiń qasynan óttim: qonaq bólmede ólgen Pıterden basqa eshkim joq; ári qaraı júrdim, qonaq bólmeniń negizgi úlken esigi jabyq eken, ashqyshyn bireý sýyryp alypty. Sol jerde meniń jelke jaǵymda baspaldaqtan bireý kele jatqanyn estidim. Qonaq bólmege zyttym; jan-jaǵyma qaraımyn — aqsha salynǵan qapty tabyttan basqa jasyratyn jer joq. Qaqpaǵy sál ashylypty, óliktiń sýly shúberekpen jabylǵan beti kórinip jatyr. Aqsha toly qapty tabytqa súńgittim, keýdesinde aıqasqan qoldarynyń tómengi jaǵyna, qoly muzdaı eken — arqamnan qumyrsqa júgirgendeı bolyp kettim de, bólmeden atyp shyǵyp, esiktiń artyna tyǵyldym.

Bul kelgen Merı Djeın eken. Ol jaılap tabytqa jaqyndady, tizesin búgip otyrdy da, ólikke qarady; sosyn kózine oramalyn apardy, onyń jylap otyrǵanyn sodan baıqadym, biraq baqyryp-ókirgen daýys estilmedi, al ózi maǵan arqasyn berip turdy. Men esiktiń tasasynan shyǵyp, as bólmeniń janynan ótip bara jattym da, tabytty kúzetýshilerden bireý-mireý meni kórip qoıǵan joq pa dep esiktiń syzatynan syǵaladym, qarasam — bári tynysh. Bireýi de qozǵalǵan joq.

Men joǵaryǵa zyttym da, kereýetke jata kettim, osynsha etken eńbegimniń aqyry ózim oılaǵandaı bolyp shyqpaǵanyna kóńilim tolmaı ózimdi nashar sezinip jatyrmyn. Eger aqsha meniń salǵan jerimde jatsa, eshteńe emes; biz osy jerden ózen boıymen júz mıldeı uzatasyń, Merı Djeınge hat jazamyn; ol sosyn kórdi qazyp, aqshany alady; biraq bulaı bolmaıdy-aý, tabyttyń qaqpaǵyn shegelegende aqshany taýyp alýlary múmkin. Sosyn aqsha qaıtadan koróldyń qolyna tıedi. Al, budan keıin altyn salynǵan qapty maǵan urlap alýǵa ol múmkindik bere qoımas. Meniń tómenge túsip, tabyttan aqshany alǵym keldi, biraq oǵan batylym barmady; mınýt saıyn esik aldyna jaryq túse bastady. Keshikpeı tabytty kúzetkender jybyrlaı bastaıdy, sosyn meni ustap alady — jáne alty myń altynmen ustaıdy, al bul aqshalardyń qamyn jeýdi maǵan eshkim de tapsyrǵan joq qoı. Joq, meni iske qatysy bar adamdaı shatastyrmasyn deımin ózime-ózim.

Tańerteń tómenge túskenimde qonaq bólmeniń esigi jabyq eken, bóten adamdardyń bári ketip qalypty. Úıdiń adamdary, jesir hanym Bartlı, sosyn bizdiń kompanıa.

Men jurttyń betine qarap, birdeme bolsa baıqaıyn deımin, biraq eshteńeni ajyrata almadym.

Tús kezinde tabytshy keldi qasynda kómekshileri bar; olar tabytty bólmeniń ortasyna eki oryndyqqa qoıdy da, basqa oryndyqtardy qatarlastyryp qoıdy, kórshilerden de oryndyqtar aldy, sonymen qonaq bólmede, ashanada, kire beristegi bólmede — bárinde oryndyqtar jetkilikti qoıyldy. Baıqaımyn, tabyttyń qaqpaǵy keshegisindeı, biraq qaraı almadym: aınala toly halyq.

Sosyn shaqyrylǵandar kele bastady jáne eki alaıaq qyzdarmen birge aldyńǵy qatarǵa — tabyttyń bas jaǵyna otyrdy; jarty saǵat boıy kelgender tizbektelip tabyttyń janynan ótti jáne bári óliktiń betine qaraıdy, keıbireýleri kózderine jas alyp ótip jatyr; bári tynysh, ári saltanatty, tek qyzdar men eki alaıaq oramaldaryn kózine aparyp, bastaryn salbyratyp, jaımen óksıdi. Edenge tıgen aıaqtardyń sartyly men árkimderdiń murnyn tartqan dybysynan ózge eshteńe estilmeıdi; qaıtys bolǵan kisini jerleý kezinde shirkeýden basqa qaı jerde bolsa da muryndaryn jıi tartady.

Úıdiń ishinde adamdar tolǵan kezde, tabytshy qolynda qara qolǵap, ózi jurttyń bárin kózimen sholyp, dybys shyǵarmaı mysyqqa uqsap eppen aıaǵyn basyp, sońǵy ret, bárin retke keltirdi. Ol eshteńe aıtqan joq: qonaqtardy oryndaryna otyrǵyzyp, keshigip kelgenderdi de eptep syıystyryp, bir de sóz aıtpaı, ymmen, qolymen belgi berip júr. Sonan soń ol qabyrǵanyń janyndaǵy óz ornyna baryp turdy.

Men ózim týǵannan beri dál osyndaı eleýsiz, óte jaı júrip, jaı qımyldaıtyn, kúlý túgili kúlimsiremeıtin kisini alǵash kórip turmyn.

Olar birden fısgarmonıa surap alypty, aqyrynda bári daıyn bolǵasyn bir jas áıel otyryp, álgi aspapta oınady; qorsyldaǵan, úzdigip jylaǵan dybystar, sosyn bári qosylyp án shyrqady — osynyń bárinen tek Pıterge jaqsy boldy-aý deımin. Sosyn mártebeli ýaǵyzshy Gobson myrza iske kiristi — jaı saltanatty túrde sóz sóıledi; ol sózin bastaǵan boıda jertóleden adam estimegen qorqynyshty dybys shyqty; bul bar bolǵany ıttiń ulyǵany bolatyn, biraq ol sonshalyq shý kóterip, qoımastan úrgende tabyttyń janyndaǵy pastordyń ózi sózin toqtatýǵa týra keldi — sebebi bireýdiń sózi túgili ózińniń oıyńnan jańylasyń. Birtúrli yńǵaısyz boldy, ne isteýge bolatynyn eshkim bilmeıdi. Alaıda uzyntura tabytshy esin jıyp, pastor Gobsonǵa bas ızep: "Qobaljymańyz, qazir bárin jaıǵastyramyn" degendeı boldy. Ol qabyrǵany jaǵalap búkshıip eńkeıgen kúıi shyǵatyn esikke bettedi. Al, ol barǵansha jańaǵy aıqaı-shý men ıttiń úrgeni onan saıyn órshelenip, tipti qatty shyqty; aqyry tabytshy jertólege kirdi. Eki sekýndtan keıin qatty soqqynyń dybysy, sosyn ıttiń qyńsylaǵany estildi de, sodan soń óli tynyshtyq ornady, pastor baǵanaǵy toqtaǵan jerinen sózin jalǵastyrdy. Birer mınýttan keıin tabytshy oralyp, qabyrǵaǵa jabysqan kúıi adamdardyń artymen áreń ótip pastorǵa kelip: "It tyshqan ustap alypty!" dep habarlady. Sosyn taǵy da eńkeıip óz ornyna bardy.Onyń habary jurttyń báriniń kóńilinen shyqty ǵoı deımin, sebebi jınalǵandar álgi dybystardyń ne ekenin bilgileri kelip-aq turǵan. Mundaı túkke turmaıtyn usaq-túıektiń adamǵa paıdasy joq, onyń esesine ondaı usaq-túıek arqyly kópshiliktiń syıy, mahabbaty oıanady. Sol jerde myna tabytshydan basqa eshkimdi jaqsy kórip turǵan eshkim joq.

Ólgen adam týraly sóz jalpy jaman bolmady, biraq ári uzaq, ári adamnyń ishin pystyratyn bolady; sosyn ol jerge koról shyqty, sóz aıtty, aýzyna kelgenin soǵyp tyndy; odan keıin qolyna burandany bekitetin kiltin alyp, tabytshy jaqyndady. Quıryǵyma ıne kirgendeı bolyp men otyrmyn, eki kózim tabyt pen tabytshyda. Al ol tipti tabytqa qaraǵan da joq; tabyttyń qaqpaǵyn dybyssyz ysyrdy da, jaýyp, buranda shegelermen adam ashpaıtyndaı etip bekitti. Men osylaı aman qaldym. Biraq aqsha onyń ishinde bar ma, joq pa — ony bile almadym. Eger bireý jaımen bárin alyp ketse she dep oılap qoıamyn. Merı Djeınge hat jazý kerek pe, jazbaý kerek pe? Kenet ol kórdi qoparyp qazyp, tabytta aqsha joq bolsa, men týraly ne oılaıdy? Meniń sońymnan qýǵynshy jiberip, túrmege japsa qaıtemin; bárinen jaqsysy — aýzyma berik bolaıyn, oǵan eshqandaı hat jazbaımyn; endi bári shatasyp ketti; men jaqsylyq jasaımyn dep júrgende, júz ese jaman bolyp shyqty. Osy iske kiriskenim beker boldy.

Pıterdi jerledik, úıge oraldyq; men taǵy aınalama qarap, júzderinen bir nárse baıqaımyn ba dep qoıam. Ózimnen ózim mazalanyp, tynyshtyq taba almaı, ári oıymnan shyǵara almaı esim ketti; eshqaısysynyń bet-júzinen eshteńe sezilmeıdi.

Keshkisin koról qonaqtarǵa baryp, jurtty jubatyp, dostyǵyn tyqpalap júr; degenmen onyń úı-jaıy Anglıada ekenin sóz arasynda bildirip, asyǵys elge qaıtýy kerektigin, osyndaǵy dúnıe-múlikti jaıǵastyra sala úıine qaıtatynyn aıtyp qoıady. Jáne ol osynsha tez qaıtatynyna keshirim suraıdy, basqa jurt onyń osynda uzaǵyraq bolýyn qalaıdy, biraq munda kóp turýǵa bolmaıtynyn analar kórip ókinip otyr; qyzdar durys ornalasatyn boldy dep jergilikti el qýanýda; qyzdar da qýanyp, ózderiniń qaıǵysy jaıly umytyp ketti; báriniń aýzynda bir ǵana pikir: koról tezirek bárin satyp bitirse boldy; qyzdar jolǵa daıyndala beredi.

Baıǵus qyzdar sondaı rıza da baqytty, olarǵa qarap júregim jaryla jazdady, eki alaıaqtyń olardy aldap, bastaryn aınaldyrǵanyna qaraýdyń ózi qasiret, biraq buǵan aralasyp arashalap alatyn esh múmkindik kóre almaımyn.

Jerleýden keıin eki kún ótkende koról úıdi de, qyzmetshi negrlerdi de satýǵa aýksıonǵa qoıdy! Biraq alǵysy kelgen adam aýksıonǵa qatyspaı-aq erterek satyp alýyna bolady. Jerleý rásimin ótkizgenniń erteńine tús áletinde qyzdardyń qýanyshyna birinshi ret tuman tústi. Eki saýdager kelip edi, koról oǵan negrlerdi jaqsy baǵaǵa satyp jiberdi, negrdiń eki balasyn ózenniń joǵarǵy jaǵyna Memfıske alyp ketti de, olardyń anasyn ózenniń tómengi jaǵyna Jańa Orleanǵa áketti. Beıshara qyzdar men negrlerdiń qaıǵydan júrekteri jarylyp óletin shyǵar dep oıladym: olar qushaqtasyp, biri-birinen aıyrylmaı jylaǵanda, olarǵa qarap turyp ózim jylap jiberdim. Qyzdar eshqashan otbasy múshelerin bólip satady degen tústerine de enbegen jaı dep jylaıdy. Qyzdar men negrlerdiń qushaqtasyp jylaǵany kóz aldymda tur; men bul satýdyń zańsyz ekenin, sondyqtan negrler bir-eki aptadan keıin qaıtyp keletinin bilmesem, shydaı almaı, bizdiń qylmysty topty birden-aq kórsetken bolar edim.

Bul satý qalada aıtarlyqtaı aıqaı-shý týǵyzdy; eldiń kópshiligi qarsy boldy: balany anasynan aıyrý ólimmen birdeı desti. Bul oqıǵa bizdiń alaıaqtardyń abyroıyn aırandaı tókti, biraq kári aqymaq gersogty tyńdamaı óziniń oıyn iske asyrdy, al gersog bolsa, óte qaýiptengeni kórinip turdy.

Kelesi kúni aýksıon bastaldy. Tańerteń, jaryq túsisimen koról men gersog men jatqan sholanǵa keldi, men sharýalary ońbaı qalǵanyn birden sezdim. Koról surady:

— Sen burnaǵy kúni meniń bólmemde boldyń ba?

— Joq, joǵary mártebelim. (Men bóten eshkim bolmasa ony ylǵı osylaı ataımyn).

— Al keshe keshke boldyń ba?

— Joq, joǵary mártebelim.

— Tek shyn sózińdi aıt — ótirik aıtpa!

— Shyn sózim, joǵary mártebelim. Men sizge shyn aıtyp turmyn. Merı Djeın boıjetken bólmeni sizge jáne gersogqa kórsetken kezden keıin sizdiń bólmeńizge jaqyndaǵan emespin.

Gersog surady:

— Al sen bireýdiń kirgenin kórdiń be, joq pa?

— Joq, mártebeli myrza, esimde joq.

— Endeshe oıla, esińe túsir!

Men oılanǵan bolyp, reti kelgen jer osy dep:

— Iá, men negrlerdiń kirgenin birneshe ret kórdim, — dedim.

Ekeýi oryndarynan atylyp ketti jáne júzderinen olar mundaı jaýapty kútpegenderi kórinip turdy, sosyn osy jaýapty kútkendeı keıip bildirdi. Gersog surady:

— Qalaı? Bári birden kirdi me?

— Joq, bári birden emes... olardyń bári toptasyp shyqqandaryn kórmegen sekildimin, tek bir ret qana...

— Iá, ıá? Bul qashan boldy?

— Jerleý kúni. Tańerteń. Biraq óte erte emes, sebebi men ol kúni uıyqtap qalyp, kesh turdym. Baspaldaqpen tómen túskeli turǵanymda olardy kórdim.

— Iá, ári qaraı, ári qaraı! Olar ne istedi? Ózderin qalaı ustady?

— Eshteńe istegen joq. Menińshe, ózderin erekshe ustaǵandaryn kórmedim. Olar bólmeden aıaqtarynyń ushymen shyqty: joǵary mártebelimniń bólmesin jınaýǵa nemese taǵy bir nársege barǵan bolý kerek, sizdi turyp ketti dep oılap, sizdiń uıyqtap jatqanyńyzdy kórip, kúnádan aýlaq bolaıyq, oıatyp jiberemiz degen shyǵar.

— Ah, shaıtan, mine, qalaı! — dedi koról jáne gersog ekeýi de ne isterge bilmegendeı, aqymaq bolyp kórindi.

Bir mınýttaı ekeýi oılanyp, bastaryn qosyp turdy, sosyn gersog kúlip: 

— Joq, myna negrlerdiń oıynǵa eptiligin, komedıa! Bul jerden ketkileri kelmeı ótingendeı boldy! Olardy shyn ókinip qımaı tur dep men de sengen edim. Olardyń artısik talanty joq dep osydan keıin maǵan aıtpańyzdar! Bular kimniń bolsa da basyn aınaldyra alady eken! Menińshe, biz olardy arzanǵa sattyq. Meniń aqsham jáne teatrym bolsa, men basqa akterlerdi izdemes edim, al biz bolsaq olardy tıynǵa tegin sattyq! Jáne ol tıyndardy da áli alǵanymyz joq qoı. Tyńdańyzshy, qaıda álgi tıyndar, chek degeni qaıda? - dedi.

— Bankte jatyr, ýaqytyn kútýde. Basqa qaıda bolady?

— E, onda bári durys eken, qudaıǵa shúkir!

Men yńǵaısyzdanǵandaı bolyp:

— Birdeńe boldy ma? — dep suradym.

Koról maǵan bas saldy:

— Seniń sharýań emes! Únińdi shyǵarma, ózińniń sharýalaryńdy bil! Seniń esińde bolsyn, osy qalada júrgende — estidiń be?

Sosyn gersogqa qarap:

— Eshteńe jasaı almaısyń, tóze turý kerek; aýzymyzdy kilttep, ún shyǵarmaımyz, bitti, boldy.

Olar baspaldaqpen tómen túse bastady, sol jerde gersog taǵy kúldi:

— Tez sattyq, biraq eshteńe qaltaǵa túspedi! Paıdaly saýda boldy, aıtatyny joq!

Koról oǵan tisin qaırap:

— Men barymsha tyrystym, tezirek satý kerek dep oıladym! Eger eshqandaı paıda túspese jáne shyǵyn kóp bolsa, sońynda — nol bolady. Onda meniń sizden artyq kinám joq.

— Iá, meniń aqylymdy tyńdasańyz, negrler úıde qalǵan bolar edi de, biz baıaǵyda tabanymyzdy jaltyratqan bolar edik.

Koról boqtaǵan boldy, biraq onsha qatty ketpeı, qaýiptendi ǵoı deımin. Sosyn ashýyn maǵan burdy: men oǵan negrlerdiń aıaqtarynyń ushymen bólmeden shyqqanyn aıtpappyn — meniń ornymda bolsa, kez kelgen aqymaq artynyń bylyǵy bar is ekenin túsiner edi. Al sosyn ol ózine ózi ursa bastady; munyń bári óziniń sol kúni tań atpaı oıanǵanynan, tipti uıqysy qanbaı turyp ketkeninen boldy, budan bylaı erte tursam, meni qarǵys atsyn dep qoıady. Sosyn ekeýi kerildesip, áıteýir ketti, al men barlyq kinány negrlerge aýdara salǵanyma qýandym jáne sondaı eptilikpen jáne bunym negrlerge eshbir zıan keltirmedi.

Jıyrma segizinshi taraý

JAZASYN ALǴAN DÚNIEQOŃYZDYQ

Qaraımyn — turatyn mezgil bolyp qalypty. Men sharbaqtan túsip, tómenge júre berip edim; qyzdardyń bólmesiniń janynan ótkende esiktiń ashyq turǵanyn, Merı Djeınniń óziniń sandyǵyna zattaryn salyp, Anglıaǵa ketýge daıyndalyp jatqanyn kórdim. Ol sol sátte zattaryn aldyna alǵany bolmasa, áli salǵan joq, ózi betin basyp jylap otyr eken. Men de ony kórip qaıǵyryp kettim. Meniń ornymda basqa bireý bolsa da shydaı almas edi. Men onyń janyna kelip:

— Merı Djeın boıjetken, adamdardyń baqytsyz sátin kórgende siz de qaıǵyrasyz, men de solaı, shydaı almaı ketem. Aıtyńyzshy, ne boldy?

Ol aıtty. Árıne, negrler ýaıym boldy, ony ózim de bilip turmyn. Endi Anglıaǵa sapardyń qýanyshy da ol úshin mánin joıdy: ana balalaryn eshqashan kóre almaıtynyn bilip turyp, ol jaqta qalaı qýanyp júredi! Sosyn ol burynǵydan beter jylady, qolymen jasyn súrtip:

— Qudaıym-aı! Olardyń endi eshqashan birin-biri kóre almaıtynyn oılasam... — dedi.

— Kórisedi, eki apta ótpeı-aq qaıta kezdesedi — men muny bilemin!

Mássaǵan! Aýzymnan shyǵyp ketti — oılap úlgermedim! Jáne qımyldaǵanymsha ol moınymnan qushaqtap:

— Qaıtalap aıtshy, taǵy, taǵy, taǵy! — dedi.

Baıqaımyn, men asyǵys aıttym jáne artyqtaý boldy, al endi ne derimdi bilmeımin. Men odan oılanýyma sál ýaqyt berýin suradym; ol shydaı almaı otyr — ádemi, qobaljýly, qýanyshty, rıza kóńilmen, aýrý tisin juldyrǵandaı máz. Men oılandym. Menińshe, adamdy jarǵa tyqqanda ol shyndyqty aıtyp qoısa, qaýipti: árıne, ózim mundaıdy basymnan keshirgen emespin; degenmen dál osy boıda shyndyqty aıtqan durys sekildi jáne ol ótirik aıtqannan qaýipti emes. Muny este saqtaý kerek jáne erkin otyryp oılastyrǵan jón: bir túrli óte qıyn, barlyq erejelerge qarsy sıaqty, ne bolsa, o bolsyn: alamyn da shyndyqty aıtamyn bul joly; árıne, bul oq-dári salýly bóshkeniń ústinde otyryp ony jaryp jiberseń, qaı jaqqa ushasyń? Sosyn men aıttym:

— Merı Djeın boıjetken, sizde qalanyń syrtynda turatyn tanysyńyz joq pa, úsh-tórt kún sonda baryp qonaq bolyp, demalyp qaıtsańyz?

— Iá, Lotrop myrza bar. Nege?

— Ázirshe nege ekeni mańyzdy emes. Al eger men negrlerdiń ózderiniń anasymen kezdesetinin, mysaly, bir-eki aptadan keıin osy úıde bolatynyn qaıdan biletinimdi aıtsam, siz Lotrop myrzaǵa tórt kúnge qonaq bolýǵa barasyz ba?

— Tórt kúnge! — dedi ol — Bir jyl bola alamyn onda!

— Jaqsy, — deımin men, — sizdiń sózińizden basqa maǵan kerek emes. Basqa bireý bolsa, Táýratty alyp sóz berer edi — sonda da men oǵan sizdiń bir aýyz sózińizge sengendeı senbes edim.

Ol kúlimsiredi jáne sondaı sulýlanyp ketti, al men:

— Sizdiń ruqsatyńyzben men esikti jaýyp kiltteımin, — dedim.

Sosyn qaıta kelip taǵy janyna otyrdym.

— Tek aıqaılamańyz. Úndemeı otyryńyz da meni tyńdańyz er adamǵa uqsap. Men sizge shyndyqty aıtýǵa tıistimin, al siz ózińizge berik bolyńyz, Merı boıjetken, sebebi bul shyndyq óte jaǵymsyz jáne ony tyńdaý da aýyr, biraq eshteńe isteı almaısyń. Anaý sizdiń aǵalaryńyz eshqandaı aǵa emes, alaıaqtar, naǵyz qańǵybastar... Mine, budan jaman eshteńe bolmaıdy, qalǵanyn tyńdaý sizge jeńilirek.

Árıne, bul onyń esin shyǵardy; tek men maltyǵyp-maltyǵyp, aqyry týra tarttym da, bárin sol kúıinde aıtyp berdim, onyń kózderi jarqyldap tyńdady; bárin aıttym: áne bir jas aqymaq jigitti kezdestirgenimizden bastadym, onyń parohodqa asyǵyp bara jatqanyn, eń aqyrynda bulardyń esik aldynda bizdi kútip, sosyn Merıdiń koróldi qushaqtaǵanyn, al kári alaıaqtyń jıyrma ret muny súıgenine deıin baıandadym — ol qyzaryp, júzi batyp bara jatqan kúnge uqsap ketti de, ornynan atyp turyp:

— Ah, ol haıýan! Sen endi bir mınýtyńdy da bosqa jiberme, mınýt emes — sekýndyńdy — olardy qara maımen sylap, qustyń júnine aýnatyp, sosyn ózenge laqtyrý kerek! — dedi.

— Árıne! — deımin men. — Tek siz muny qashan jasaǵyńyz kelip tur: Lotropqa ketkenshe me, nemese...

— Ah... — dep ol otyra ketti, — men ne týraly oılap turmyn! Meni tyńdama, ótinemin... jaqsy ma? — Ol óziniń jibekteı jup-jumsaq qolymen meniń qolymdy ustap, erkeletken keıippen maǵan qaraǵan kezde, tula boıym balqyǵandaı boldy da, kelise kettim. — Men oılanbadym jáne sondaı tolqydym, — dedi ol, — al, endi ári qaraı aıta ber, men endi olaı etpeımin. Sen aıtshy ne isteýim kerek, sen qalaı aıtsań, men solaı isteımin.

— Endeshe bylaı, — deımin men, — olar, árıne, baryp turǵan jólikter, ekeýi de alaıaqtyń alaıaǵy, biraq maǵan olarmen birge taǵy jol júrýime týra keledi, olarmen birge bolǵym kelsin, kelmesin — nege ekenin suramańyz; al eger siz olar jaıly aıtsańyz, árıne, olardyń shynjyrynan meni qutqarady — jáne maǵan jaqsy, árıne, biraq taǵy bir adam bar — siz ol jaıly bilmeısiz — mine, sol adam úlken qaıǵyǵa ushyraıdy.

Al maǵan ony qutqarý kerek, durys pa? Al analar týraly eshteńe aıtpaımyz.

Sol jerde meniń basyma bir jaqsy oı kele qaldy. Biz Djım ekeýmiz, myna alaıaqtardan tek bir jolmen qutylar edik: bulardy osynda túrmege otyrǵyzyp, ózimiz qashyp ketsek. Tek meniń saldyń ústinde jalǵyz qalǵym kelmeıdi, kúndiz jurttyń bári kimsiń. qaıdansyń dep maǵan tıispes úshin men keshke deıin kútý kerek dep sheshtim, sonda qarańǵy túsedi.

— Merı Djeın boıjetken, men sizge ne isteý kerek ekenin aıtaıyn, múmkin Lotrop myrzada uzaq bolýdyń qajeti bolmas. Ol bul jerden qashyq pa?

— Tórt mılge de jetpeıdi, ózenniń osy betinde, tıip tur deýge bolady.

— Onda durys boldy. Siz endi sonda baryńyz da, keshki toǵyzǵa deıin mamyrajaı otyryńyz, tipti toǵyz jarymǵa deıin, sosyn úıge aparyp salyńyz deńiz, bir nársem qalyp qoıypty degendeı. Eger siz túngi on birge deıin kelseńiz, osy terezeniń aldyna maısham jaǵyp qoıyńyz, eger sodan keıin men kelmesem, meni aman-esen ketti dep esepteńiz. Sosyn siz iske kirisińiz, bilgenińizdiń bárin aıtyńyz, meıli ol júlikterdi túrmege japsyn.

— Jaqsy, — deıdi ol, — dál solaı isteımin.

— Al men kete almaı qalyp, meni de analarmen birge ustasa, meni qorǵańyz, osynyń bárin meniń aıtqanymdy aıtyńyz.

— Qorǵaý? Árıne, qorǵaımyn! Eshkim seni saýsaǵynyń ushymen de túrtpeıdi! — deıdi Merı Djeın, kózderi jaınap, tanaýy jelbirep turǵanyn kórdim.

— Eger men munda bolmasam, — deımin, — bul jólikterdiń sizderge týysqan emes ekenin dáleldeı almaǵan bolar edim. Men olardyń alaıaq, qańǵybastar ekenin aıtyp ant berer de edim — bul da, árıne, qandaı da bolsa, paıdaly dálel bolady, biraq bar bolǵany sol. Eshkim senimsiz qaramaıtyn adamdar bolady. Men olardy qaıdan tabýǵa bolatynyn aıtam. Maǵan qaǵaz ben qaryndash berińizshi. Mine, "Koróldiń kerigi", "Brıksvıll". Bul qaǵazdy tyǵyp qoıyńyz, joǵaltyp almańyz. Sotqa bulardyń kimder ekenin bilý kerek bolǵanda, Brıksvıllge kisi jiberip, "Koróldiń kerigi" spektaklin qoıǵan akterlerdi ustap alǵandaryn jáne kýágerlerdi jibersin dese — búkil qala, Merı boıjetken, jetip keledi.

Biz barlyq másele jaıly kelistik, men ári qaraı jalǵastyrdym:

— Meıli aýksıon júre bersin, siz mazalanbańyz. Satyp alǵan zattyń aqysyn sol kúni tóleýge satyp alýshy mindetti emes, al ana eki alaıaq aqshanyń bárin alyp bolmaı ketetin túrleri joq, biz bárin, mysaly, dúnıelerdiń satylǵany zańsyz jáne olar eshqandaı aqsha almaıtynyn aıttyq. Negrlermen de solaı: satý zańsyz bolyp shyǵady jáne olar keshikpeı úıge oralady. Negrler úshin de olar eshteńe almaıdy. Mine, olar osylaı shyrmalady, Merı boıjetken, budan masqara eshteńe bolmaıdy olar úshin!

— Jaraıdy, — deıdi ol, — men qazir tańerteńgi tamaqty ishemin de, sol jerden Lotrop myrzaǵa ketemin.

— Joq, bulaı bolmaıdy, Merı Djeın boıjetken, — dedim, — tańǵy asqa deıin ketip qalyńyz.

— Nege?

— Al siz qalaı oılaısyz, Merı boıjetken, men nelikten sizdiń ketkenińizdi qaladym?

— Men ol týraly oılaǵanym joq; báribir bilmeımin Al nege?

— Siz keıbireýlerdeı kónteri bireý emessiz ǵoı. Sizdiń betińizden bári kórinip turady — kitap oqyǵandaı bolasyń. Kim bolsa da túsinip qoıady. Jáne siz aǵalaryńyzben kezdesem dep oılaısyz ba? Olar sizge qaıyrly tań dep, betińizden súıedi, al siz...

— Boldy, boldy! Endi kerek emes! Ac ishpeı-aq ketemin, qýana ketemin. Olardyń qasyna sińlilerimdi qalaı qaldyryp ketemin?

— Eshteńe emes, mazalanbańyz. Olarǵa shydaı turýǵa týra keledi. Eger sizder bárińiz ketip qalsańyzdar, analar seziktenýi múmkin. Olarmen de, sińlilerińizben de kezdesýdiń qajeti joq, tipti qalada eshkimmen de kezdespeńiz; eger kórshi áıel búgin sizden aǵalaryńyz qalaı dep surasa, sizdiń betińizden bári kórinip turady. Joq, siz qazir ketińiz, Merı Djeın boıjetken, al men mundaǵylarmen birdeme etip sharýany bitirermin. Men Súzanna boıjetkenge aǵalaryńyzǵa sizdiń úlken sálemińizdi jetkizýin jáne sizdiń az ýaqytqa demalýǵa nemese dos qyzyńyzben kezdesýge ketkenińizdi, keshke qaraı ne erteń tańerteń keletinińizdi aıtamyn.

— Dos qyzymmen kezdesý degen durys, al olarǵa meniń atymnan bas ıýge qarsymyn.

— Qarsy bolsańyz, keregi joq.

Nemenege ol sálem degen sózdi aıtpaıdy, onda turǵan eshteńe joq. Mundaı usaq-túıekterdi aıtý da, jasaý da túkke turmaıdy, al onyń paıdasy kóp, beıneti az, sondyqtan ómirde kóbine solar kómektesedi; Merı Djeın tynysh bolady, al maǵan bul túkke turmaıdy. Sosyn men:

— Taǵy bir sharýa bar; ol — aqsha salǵan qap, — dedim.

— Iá, ol endi analarda ǵoı; men olardyń qolyna aqshanyń qalaı túskenin oılasam, ózimdi aqymaq sezinemin.

— Joq, siz qatelesesiz. Qap olarda emes.

— Qalaı? Endi kimde?

— Iá, men endi ózim de qaıda ekenin bilmeımin. Qap mende boldy, sebebi men ony olardan urlap aldym sizge bereıin dep; jáne qapty qaıda jasyrǵanymdy da bilmeımin, qorqatynym — sol jerde joq pa deımin. Men sondaı ókinemin, Merı Djeın boıjetken, sizge aıta almaı turmyn. Men jaqsy bolsyn dep tyrystym, shyn aıtam! Meni ustap ala jazdady, sondyqtan qapty kórgen jerge tastaı salýǵa májbúr boldym, sonsha yńǵaıly emes jerge...

— Ózińdi kinálaýdy qoı, kerek emes, men saǵan ruqsat etpeımin — seniń basqa múmkindigiń bolmady ǵoı; ıaǵnı, sen kináli emessiń. Sen ony qaıda jasyrdyń?

Ol ózin kináli sanap, taǵy ýaıymdasyn dep aıtýǵa aýzym barmady. Eger basynan aıtsam, ol ólikti kóz aldyna elestetedi, sosyn onyń qarnynyń ústinde qap jatyr dep oılaıdy. Men bir mınýttaı úndemedim de, sosyn:

— Ruqsat etseńiz, qaıda jasyrǵanymdy, Merı Djeın boıjetken, aıtqym kelmeı tur. Odan da men qaǵazǵa jazyp bereıin, siz jolda ketip bara jatyp oqyńyz. Qalaı, kelisesiz be?

— Iá, kelisemin.

Men jazdym: "Men ony tabytqa saldym. Siz tabyttyń janynda túnniń bir ýaǵynda jylap otyrdyńyz, men qapty tabytqa salyp, sosyn siz kelgende esiktiń artynda tyǵylyp turǵam. Sizge sonda keremetteı janym ashyp ketti".

Túnniń ortasynda tabyttyń janynda jalǵyzdan-jalǵyz jylap otyrǵany esime túskende, ózim de jylap jibere jazdadym; al ana eki alaıaq sonyń úıinde uıyqtap jatyr jáne ony tonaǵylary keledi! Sosyn hatymdy búktep oǵan berdim, qaraımyn — onyń kózinen jas shyqty. Ol meniń qolymdy qatty-qatty qysyp:

— Barlyq jaqsylyqtardy tileımin! Men seniń aıtqanyńnyń bárin jasaımyn, al eger ekeýmiz endi kezdespesek, men seni eshqashan umytpaımyn, jıi-jıi seni eske alatyn bolamyn jáne seniń aman júrýińdi qudaıdan ylǵı suraımyn, — dedi. Sosyn ketti.

Men úshin jasaǵanǵa jalbaryný! Eger ol meni jaqsy bilse, budan góri jeńilirek júkti moınyna alar edi. Biraq báribir, shamasy, ol men úshin qudaıdan suraǵan sekildi — mine, ol qandaı qyz! Ol kóńili soqsa, Iýda úshin de jalbarynýǵa rýhy jetedi — eshnárseden taısalmaıdy! Ne deseńder de onyń minezi ózge qyzdardan basqaraq. Ol naǵyz shaqpaqtas sekildi dep oıladym.

Bul birtúrli qur madaqtaý sekildi kórinýi múmkin, biraq bir tamshy da jaı maqtaý joq. Al sulýlyǵy men meıirimdiligine kelsek, ózgelerdiń ishinde oǵan teń keleri joq! Ol áne bir esikten shyqty, men sodan beri ony bir de bir ret kórgen emespin. Al ol týraly kóp-kóp esime aldym, mıllıon ret!Onyń men týraly qudaıdan jalbaryný degen ýádesi de esten shyqpaıdy; eger meniń jalbarynýymnan sál de bolsa oǵan paıda kelse, men de jalbarynar edim!

Merı Djeın shyǵyp ketti, shamasy jasyryn esikten bolar, óıtkeni eshkim kórmepti. Men Súzanna men qoıan eringe kezdesken boıda olardan suradym.

— Ózenniń arǵy jaǵyndaǵy sizder ylǵı qonaqqa baratyn tanystaryńyzdyń aty kim?

— Onda bizdiń tanystarymyz kóp, al biz kóbine Proktorlarǵa baramyz, — dedi olar.

— Sol famılıa, — dedim men, — men umyta jazdadym. Merı boıjetken sizderge aıt dep tapsyryp edi: ol solarǵa ketti jáne óte asyǵys jınaldy — olarda bireý aýyryp qalypty...

— Kim eken ol?

— Bilmeımin, umytyp qaldym; biraq...

— Qudaı-aı, Hanna emes pe?

— Sizderdi renjitkim kelmeıdi, biraq dál sonyń ózi.

— Ótken aptada ǵana ol sap-saý edi ǵoı! Qaýipti me eken?

— Tipti aıtýǵa bolmaıdy — mine, qandaı aýrý! Merı Djeın boıjetken onyń týǵandary túnimen kúzetip otyrdy dedi, bir kún de ómir súrmeıdi-aý dep qorqady.

— Sonda qandaı aýrý boldy eken?

Men birden durys birdeńe aıta almadym, sosyn baryp:

— Tamaqtyń bez aýrýy, — dedim.

— Seniń óziń bezsiń! Eger ol aýrý bolsa, túnimen kúzetpes edi ǵoı!

— Otyrmas edi? Aıtady ekensińder! Mundaı aýrýdy mindetti túrde kúzetedi. Túnderde. Bul bezdiń basqa túri Merı Djeın boıjetken jańa bir túri degen.

— Sonda qandaı túri?

— Áıteýir jańa túri, sońy kúrdeli.

— Qalaı kúrdeli?

— Mysaly: qyzylsha, kókjótel, sary aýrý, mıdyń qabynýy az ba, budan basqalary da!

— Qudaı-aı! Sonda bári bez dep atala ma?

— Merı Djeın boıjetken solaı dedi.

— Nelikten ol aýrý bez dep atalady?

— Óıtkeni ol bezge túsken aýrý. Bári sodan bastalady.

— Túkke túsinsem buıyrmasyn! Mysaly, kisi saýsaǵyn jaraqattap aldy, sosyn ýlandy, sosyn qudyqqa qulap moınyn syndyrdy, bireý kelip onyń neden ólgenin suraǵanda, bir aqymaq: "Saýsaǵyn jaraqattap alǵannan" deıdi. Osynda bir maǵyna bar ma? Eshqandaı. Al mynada da solaı, ol juqpaly ma?

— Juqpaly? Bul aýrý qarańǵyda janynan ótseń — mindetti túrde ilinesiń. Bul svınka da solaı, tipti odan da jaman. Bir ilinesiń, kópke deıin aıyǵa almaısyń.

— Masqara ǵoı mynaý! — deıdi qoıan erin. — Men qazir Garvı ataıyma baramyn da...

— Seniń ornyńda bolsam, men de barar edim. Bir mınýtty da joǵaltpas em.

— Nege barmasqa?

— Oıla, múmkin óziń túsinersiń. Seniń atalaryńa tezirek Anglıaǵa ketý kerek qoı. Al qalaı oılaısyń, olar mynandaı ońbaǵandyq jasaı ala ma — sendersiz ózderi kete me? Sosyn sender olarsyz Anglıaǵa bara alasyńdar ma? Olardyń senderdi kútetinin óziń bilesiń ǵoı. Endi ári qaraı. Seniń ataıyń Garvı — shirkeýdiń ýaǵyzshysy. Óte jaqsy. Ýaǵyzshy nelikten parohodtyń ýákilin aldaıdy? Al nelikten ýákildi olar Merı boıjetkendi parohodqa mingizý úshin aldaıdy? Al ol ne isteıdi? Aıtady: "Óte ókinishti, biraq shirkeýdiń sharýasy mensiz-aq júre berer, sebebi meniń qaryndasym osyndaı aýrýdy juqtyrdy. Meniń mindetim úsh aı boıy osynda otyrý — aýyra ma, joq pa". Biraq sen meniń aıtqanyma qarama, senshe, bári durys bolsa, Garvı aǵaıyńa aıtý kerek...

— Aıtqan ekensiń! Sosyn biz Merı aýyra ma, joq pa dep aqymaqtarǵa uqsap osynda otyramyz ba? Onyń esesine bárimiz Anglıaǵa baryp kóńildenbeımiz be? Aqymaq birdeńeni aıtady ekensiń!

— Al, múmkin, kórshilerdiń bireýine aıtqan durys bolar?

— Mundaı aqymaqty kórsem, kózim shyqsyn! Olar barady da, bárine aıtady, sen sony da túsinbeısiń be?

Eshkimge eshteńe aıtpaý kerek!

— Sen durys aıtasyń. Solaı isteý kerek.

— Degenmen az ýaqytqa baryp kelýge ketti dep aıtqan durys, óıtkeni Garvı aǵaı mazasyzdanady ǵoı.

— Iá, Merı boıjetken sizdiń oǵan aıtqanyńyzdy suraǵan. Sińlilerime aıt, — deıdi, — Garvı jáne Vılám aǵaılarǵa meniń sálemimdi jetkizip, betterinen súısin jáne meniń ózenniń arǵy jaǵyna... Myrzanyń..." Álgi baılardyń aty-jóni kim edi sizderdiń Pıter aǵańyz syılasatyn? Men solar jaıly...

— Sen Aptorpov týraly aıtyp turǵan shyǵarsyń?

— Mine, mine, durys... Olardy, aty-jónderin deımin, qapelimde esińe túsirý qıyn! Ol Aptorpovtarǵa ketkenimdi aıtsyn — aýksıonǵa tezirek kelip sizderdiń úıińizdi satyp alsyn, Pıter aǵaı bul úıdi basqa bireýler alǵansha solardyń alǵanyn jaqsy kórip edi; olar kelisim bergenshe, ketpeımin, eger sharshasam, tańerteń kelem degen. Ol Proktoroptar aıtsyn degen — ras aıtam, óıtkeni ol úıdi satý týraly olarǵa da soǵyp aıtady; maǵan solaı dedi.

— Jaraıdy, jaqsy! — dep qyzdar aǵalaryna sálemdi jáne basqa tapsyrmalardy jetkizýge júgirip ketti.

Endi bári ornyna keldi. Qyzdar eshteńe aıtpaıdy, sebebi olar Anglıaǵa ketkileri keledi; al koról men gersog Merı Djeınniń aýksıon jaıly ketkenine ábden rıza bolady, Robınson dárigerdiń mańaıynda qalyp qoımaǵanyna qýanady. Men ózim de rahattana qýanyp turmyn. "Mine, sharýany uqypty da epti sheshtim, — dep oılaımyn. — Tipti Tom Soıerdiń ózi de dál osylaı úılestire almas edi. Ol, árıne, bir nárseler qosýy múmkin, biraq men ol jaǵyna joqpyn, tárbıem basqa".

Keshke qaraı qalanyń ortalyq alańy aýksıonǵa jınalǵandarǵa toldy jáne saýda uzaqqa sozyldy, al bizdiń shal aınalaqtap aýksıonnyı qasynda Táýrattan ba, áıteýir dinı sózderdi aıtqan bolyp júr, gersog ta saqaýlanyp, jurttyń bárine jaqsy kórinýge tyrysady.

Ýaqyt jaılap ótip jatyr, saýda sozylyp-sozylyp, aqyrynda bári satylyp bitti, tek zırat janyndaǵy shaǵyn jer ǵana qaldy. Eki saýdager, koról men gersogty aıtam, ol jerdi de satyp jibergileri kelip jan ushyrady. Sol kezde parohod kelip jetti, al birer mınýttan keıin qarasam, kemejaı jaqtan ýlap-shýlaǵan top adam kele jatyr, aıqaılaıdy:

— Mine, senderge básekeles kerek bolsa! Pıter Ýılkstyń taǵy da eki murageri! Qane, aqsha tóleńder, qaısylary unaıdy, ózderiń tańdańdar!

Jıyrma toǵyzynshy taraý

JAŃBYR ASTYNDAǴY QASHQYNDAR

Olar syrt kózge kelisti qarıa jáne ádemi kelgen jas jigit, ózi bir qolyn baılap alypty, Pıterdiń inileri retinde kelip tur. Qudaı saqtasyn, qasyndaǵylardyń qarqyldaǵan kúlkisi men aıqaıyn kórseńiz! Jalpy bári aıtarlyqtaı kóńildenip, syrt qaraǵanda óte jaman boldy. Men bul jerde eshqandaı kúlkili nárse kórmedim, koról men gersogte de máz bolatyndaı eshteńe joq sekildi; men olar qorqady dep oılap edim, biraq qorqý oılarynda joq. Gersog túk estimegen, túk bilmegen adamdaı kóńildi, bárine rıza bolyp júrgen keıip kórsetedi; al koról analarǵa qaıǵyryp jany ashyǵandaı qarap qoıady, dúnıede solardaı ońbaǵandardyń bar ekenin kórgende qaıǵydan júregi qanǵa tolyp ketkendeı. Ol bul róldi keremet oınap tur. Táýir degen kisilerdiń bári koróldyń janynda, sony jaqtaıtyn adamdardaı qaýmalaýda. Jańa kelgen qarıa ne isterin bilmeı turǵany baıqaldy. Sosyn ol sóıleı bastap edi, men onyń taza aǵylshynsha sóıleıtinin estidim, koróldyń sózderine uqsamaıdy, degenmen koról da ózinshe aǵylshynǵa jaqyn sóıleıtin sekildi edi.Onyń sóıleý mánerin men keltire de almaımyn. Ol turǵan halyqqa burylyp, shamamen bylaı dep sóıledi:

— Men mundaı kútpegen jaǵdaı bolady dep oılamappyn jáne týrasyn aıtqanda osy tárizdi kezdesýlerge daıyn emes edim, óıtkeni inimiz ekeýmizdiń jolymyz bolmady. İnim jolda qolyn syndyryp aldy, al júgimizdi túnde qatelesip basqa qalaǵa qaldyryp ketipti. Men Pıter Ýılkstyń inisi Garvımin, al mynaý ekinshi inisi Vılám mylqaý; ol sóıleı almaıdy; túk estimeıdi, qolyn syndyryp alǵasyn belgimen de túsindire almaıdy. Biz kimbiz desek, solarmyz; erteń-búrsigúni zattarymyz keledi, sonda bárin dáleldeımin. Al oǵan deıin eshteńe aıtpaımyn, qonaqúıge baryp, sonda kútemin.

Olar ekeýi ketti, koról qarqyldap kelip kúldi jáne ony kelemej ete bastady:

— Ah, ol qolyn syndyryp alypty! Shyndyqqa uqsaıdy, a, durys qoı? Mylqaýdyń álippesin bilmese, aldaýshy emeı kim bolady? Zattary joǵalypty olardyń? Óte jaqsy! Óte epti, mundaı jaǵdaıda eptilik kerek!

Koról taǵy kúldi jáne tórt-bes adamnan basqalary oǵan qosyla kúldi. Kúlmegenderdiń bireýi ótkendegi dáriger, al ekinshisi kózi jylmyńdaǵan, qolynda kilemnen tikken baıaǵy zamannyń shabadany bar myrza; ol parohodtan jańa ǵana tústi; ol dárigermen daýystaryn onsha shyǵarmaı sóılesti, ekeýi de oqtyn-oqtyn korólǵa qarap qoıady, bastaryn shulǵyp áńgimelesedi; bul qorǵaýshy Levı Bell, ol sharýalarymen Lýısvıll jaqqa barypty; úshinshi adam top-tolyq, eki ıyǵyna eki kisi minerdeı jas, ol jaqyn kelip, baǵanaǵy qarıanyń aıtqanyn tyńdap aldy, endi koróldyń sózine qulaq salyp tur.

Koról úndemeı qalǵanda, álgi jas:

— Tyńdańyzshy, eger siz Garvı Ýılks bolsańyz, munda qashan keldińiz, osy qalaǵa? — dedi.

— Jerleýdiń aldynda keldim, dostym, — dedi koról.

— Qaı mezgilde keldińiz?

— Keshkisin, kún batýǵa bir-eki saǵat qalǵanda.

— Nemen keldińiz?

— Men "Súzen Paýelmen" Sınsınnatıden keldim.

— Al tańerteń — sol kúni — múıistiń janynda qaıyqta qalaı boldyńyz?

— Men bolǵan joqpyn múıiste.

— Ótirikshi!

Birneshe adam álgi jigitke júgirip kelip, qart kisimen bulaı sóılesýge bolmaıdy, onyń ústine ol dinı adam, ýaǵyzshy dep aqyl aıta bastady.

— Qaıdaǵy ýaǵyzshy? Shaıtan alǵyr! Ol alaıaq, aıtyp turǵanynyń bári ótirik! Ol sol kúni tańerteń múıiste boldy. Men sol jerde turamyn, bilesizder me? Iaǵnı, men sol jerde boldym, ol da boldy. Men ony kórdim. Ol qaıyqqa minip, Tımm Kollınspen birge keldi jáne taǵy bir bala boldy.

Sol jerde dáriger sol balany kórseńiz tanyr ma edińiz, Haıns, eger taǵy bir kórseńiz dedi.

— Tanımyn dep oılaımyn, biraq onsha senimdi de emespin. E, mine, tur, men ony birden tanydym, — dep ol meni kórsetti.

Dáriger aıtty:

— Al, dostar, alaıaqtar jańaǵy kelgender me, joq pa — men bilmeımin, biraq myna ekeýi alaıaq bolmasa, meni esalań dep bilińder, mine, boldy! Menińshe bulardyń sońynan qarap, baqylaý kerek, biz tekserip anyqtaǵansha, bular qashyp ketýi múmkin. Haıns, júr, júrińder báriń de. Myna myrzalardy qonaqúıge aparyp, ana ekeýimen betpe-bet jolyqtyraıyq. Bizge uzaq tekserý qajet bolmas dep oılaımyn — istiń máni birden-aq kórinedi.

Turǵan tobyrǵa bul usynys unaı ketti, koróldyń dostary, múmkin, onsha rıza bolmaǵan shyǵar.

Mezgil ekindige taıap qaldy. Dáriger meni jetelep aldy jáne qolymdy bosatpaǵanmen menimen jyly sóılesti.

Qonaqúıde bárimiz úlken bólmege kirdik, maıshamdardy jaǵyp, álgi jańadan kelgenderdi shaqyrdyq.

Aldymen dáriger aıtty:

— Men myna ekeýine óte qatal qaraǵym kelmeıdi, biraq bular ózderin ózderi Garvı, Vılám dep ótirik atap júrgender dep oılaımyn jáne múmkin bulardyń taǵy da biz bilmeıtin sebepteri bar shyǵar. Al eger bar bolsa, olar Pıter Ýılksten qalǵan altyn toly qapty alyp zytyp otyrmaı ma? Solaı bolýy ábden múmkin. Al eger bular alaıaqtar bolmasa, aqshany alyp kelýge jumsasyn da, ákelip bizge saqtaı turýǵa bersin, ózderiniń kimder ekendigi anyqtalǵansha, durys pa?

Bári kelisti. Olar birden bizdiń kompanıaǵa qyl buraýdy salyp, isti birden týrasynan qoıdy dep oılap turmyn. Biraq koról muńdy keıippen olarǵa qarap:

— Myrzalar, aqsha osynda bolsa, men de óte qýanar edim, óıtkeni adal da taza, ashyq ta negizdi zertteýge kesel keltirgim kelmeıdi, biraq, ókinishke oraı, sol aqshalar endi joq: eger senbeseńizder, kisi jiberip tekserińizder.

— Olar qaıda sonda?

— Meniń nemere qaryndasym altyndy saqtaýǵa maǵan bergesin, men aldym da ózim jatqan kereýettiń saban kórpesiniń ishine tyǵa salǵam; bankke az kúnge salǵym kelmedi; ázir biz osynda turǵanda kereýet eń senimdi jer dep oılaǵanmyn, óıtkeni biz negrlerge úırenbegen halyqpyz, olar bizdiń Anglıadaǵy qyzmetshilerimiz sekildi adal adamdar dep oıladym. Al negrler sol kúni tańerteń men tómenge túsip ketkende aqshany alypty; men negrlerdi satqan kezde ol aqshanyń bar-joǵyn qaraǵan da joqpyn — olar ózderimen alyp ketken. Meniń qyzmetshim de osyny aıtady, myrzalar.

Dáriger jáne bireý: "Myljyń!" Basqalar da onsha senip turǵan joq qoı deımin. Bireýi menen negrlerdiń urlaǵanyn kórdiń be dep surady. Men aıttym: "Joq, kórgen joqpyn. Olardyń aıaqtarynyń ushymen basyp bólmeden tez-tez shyǵyp bara jatqandaryn kórdim; men eshteńe oılaǵanym joq, tek meniń qojamdy oıatyp jibermeıin degen shyǵar, qojam oıanyp olarǵa uryspas buryn keteıik dedi dep oıladym". Menen basqa eshteńe suramady.

Sol jerde dáriger maǵan tap berdi:

— Sen de aǵylshynsyń ba?

Men ıá dep jaýap berip edim, ol da, basqalar da:

— Ótirik! — dep kúldi.

Sosyn olar álgi tekserý degenge kiristi, sol jerde suraqtyń astyna alý bastaldy deısiń! Ýaqyt ótip jatyr, ótip jatyr — keshki tamaq týraly bireýi aýzyn ashpaıdy — umytty ǵoı deımin. Olar tekserip jatyr, tekserip jatyr, aqyry aıaǵynda bári órmekshiniń órmegindeı shatasty. Olar koróldy biraz azaptap bárin aıtqyzdy; sosyn sońynan kelgen qarıa baıandady; mıǵula bireý bolmasa, sońǵy qarıanyń sózi shyndyq ekenin, al bizdiń shaldyń ótirikti soǵyp turǵanyn kórýge bolady. Al, sosyn olar bárin aıt dep maǵan buıyrdy. Koról maǵan ala kózimen qarady, men tartynýym kerek ekenin uqtym. Men ózimshe Sheffıld jaıly jáne onda qalaı turǵanymyz, aǵylshyn Ýılkstar týraly, taǵy birdeńelerdi aıtyp jatyr edim, dáriger qarqyldap kúldi, al qorǵaýshy Levı Bell meni toqtatyp:

— Otyr, balaqaı, seniń ornyńda men bolsam, osynsha tyryspas edim. Shamasy sen ótirik aıtyp úırenbegensiń ǵoı — seniń áńgimeń onsha úılesip turǵan joq; tájirıbeń jetpeı tur ma... Ótirikti úılestire almaı tursyń.

Mundaı maqtaý maǵan unaǵan joq, biraq maǵan tıispeı qaldyrǵandary úshin qýanyshymda shek bolmady. Dáriger birdeńe aıtqysy kelip buryldy da, sózin bastady:

— Eger siz, Levı Bell, osy oqıǵanyń basynan qalada bolǵan bolsańyz... — deı bergende, koról onyń sózin bólip, Levı Bellge qolyn usyndy:

— Meniń beıshara aǵamnyń maǵan kóp jazǵan eski dosy siz be edińiz?

Olar qorǵaýshy ekeýi qol alysty jáne qorǵaýshy kúlimsiredi, onysy qýanǵannyń belgisindeı bolyp kórindi; olar áńgimelesti, sodan soń shetkerirek shyǵyp, sybyrlasyp sóılese bastady; al eń sońynda qorǵaýshy:

— Solaı isteımiz. Men sizdiń chegińizdi alamyn da, aǵańyzdyń chegimen qosyp jiberemin, sosyn olar bári durys ekenin túsinedi.

Olarǵa qaǵaz ben qalam ákeldi; koról ústel janyna otyryp, basyn bir jaǵyna qısaıtyp, ernin tistelep otyryp, birdeńe jazdy, sosyn qalamdy gersogqa berdi, al ol birinshi ret sasyp qalǵandaı boldy. Biraq qalamdy alyp jaza bastady. Sodan keıin qorǵaýshy jańa kelgen qarıaǵa buryldy:

— Bir-eki jol jazsańyzdar siz jáne inińiz, sosyn qol qoısańyzdar, — dedi.

Qarıa birdeńe jazyp edi, onyń jazýyna eshkim túsinbedi. Qorǵaýshy tańdanyp:

— Túk túsinbedim! — dedi.

Qaltasynan eski hattardyń bir tobyn shyǵardy, áýeli hattardy qarap shyqty, sosyn álgi qarıanyń jazǵanyn, odan ári taǵy hattarǵa úńildi.

— Mine, Garvı Ýılkstan kelgen hattar, al, mine eki qaǵaz, hattardy basqa adam jazǵany kórinip tur (koról men gersog qorǵaýshynyń olardy áshkeregeli turǵanyn túsinip, usqyndary buzylyp ketti, ekeýi de aqymaqtaı abdyrady da qaldy), al myna myrzanyń jazýyn kim bolsa da túsinedi, al bul hattardy jazǵan da ol emes, mynadaı shatpaqty jazý dep aıtýdyń ózi qıyn. Al, myna hat...

Osy jerde jańa qarıa:

— Maǵan túsindirýge ruqsat etińizder, ótinemin, — dedi. — Meniń jazýymdy meniń inimnen basqa eshkim túsinbeıdi, ol ylǵı meniń hattarymdy kóshirip jazatyn. Sizder meniń emes, onyń jazýyn kórdińizder.

— Iá-á! — dedi qorǵaýshy. — Mine, tapsyrma! Mende Vılámnyń jazǵan hattary da bar; bir-eki jol jazyp kórsinshi, biz salystyrar edik.

— Sol qolymen jaza almaıdy, — dedi qarıa. — Eger ol oń qolymen jazsa, sizder onyń meniń hattarymdy da, óziniń hattaryn da jazǵanyn kórer edińizder. Qarańyzdarshy, ótinemin, hattardy salystyryp kórseńizder, bir qolmen jazylǵan.

Qorǵaýshy qarady da:

— Bul ras dep oılaımyn; al eger olaı bolmasa, uqsastyǵy kóbirek. Men durys jolmen bastadyq dep oılap em, endi qarasam, taǵy adasyppyz. Biraq bir shyndyq dáleldendi: bul ekeýi — Ýılkster emes, — dep koról men gersogqa qarap ıek qaqty.

Qalaı boldy deńiz. Bul kári esek berilgisi kelmeıdi.

Mundaı tekserý durys emes dedi. Onyń inisi Vılám dúnıedegi birinshi ázilqoı adam, ol durys jazǵysy kelmedi; Vılámnyń qaǵazǵa bir nárseni syzǵan bolyp ázildegisi kelgenin ol túsindi. Ótirikti soǵyp-soǵyp koról ózine-ózi sene bastady, biraq kelgen qarıa onyń sózin bólip:

— Meniń basyma bir oı keldi. Munda meniń ólgen aǵam Pıterdi jýyp, kıindirip kómektesken kisi bar ma? — dedi.

— Iá, bar, — dedi bireý, — biz Eb Terner ekeýmiz kómektestik. Ekeýmiz de osyndamyz.

Sonda qarıa korólǵa qarap:

— Myna myrza Pıterdiń keýdesinde qandaı belgiler bar ekenin maǵan aıtsa, — dedi.

Koról tezdetip birdeńeni oılap tabýy kerek edi, qandaı or qazyp qoıdy — kim bolsa da oǵan qulaýy ábden múmkin. Ol bozaryp ketti, bozarmasqa bolmaıtyn oqıǵa. Al bólmede tym-tyrys tynyshtyq ornady, jurttyń bári alǵa umtylyp, korólǵa qarady. Ol endi shyndyqty aıtyp, keshirim surar dep oılap edim. Qısaıa bergennen ne shyǵady. Ne istedi deısiz ǵoı. Sený qıyn tipti — joq, oılaǵan da joq. Ol jurttyń bárin sharshatyp jeńem dep oılaǵan sekildi.

Jurttyń bári sharshap-shaldyǵyp, shet-shetinen taraı bastaǵanda, koról men gersog zytyp otyramyz degen oıda bolsa kerek. Ol úndemeı otyryp-otyryp, sosyn kúlimdep:

— Gm, bul qıyn suraq boldy, qıyn bolǵanda qandaı! Iá, myrza! Men onyń keýdesinde ne bolǵanyn aıtamyn. Kishkene ǵana kók syzyq, durys qaramasa, ony adam baıqamaýy da múmkin. Al, endi ne aıtasyz, á?

Joq, men eshqashan, eshqandaı jerden myna kári alaıaqtaı uıatsyzdy kórgen emespin. Jańa qarıa Eb Ternerge tez buryldy, kózi jarqyrap, osy joly koróldy ustaǵandaı keıippen surady:

— Sizder estidińizder me onyń aıtqanyn? Pıter Ýılkstiń keýdesinde bular aıtqandaı belgi boldy ma?

Ekeýi qosyla jaýap berdi:

— Biz ondaı belgini kórmedik.

— Óte jaqsy! — dedi kári myrza. — Al onyń keýdesinde onsha anyq emes P jáne B, sosyn Ý jáne olardyń ortasynda syzyqsha, mine, bylaı: P — B — Ý.

Ol osynyń bárin qaǵazǵa jazyp kórsetti.

— Sizder osyndaı belgilerdi kórdińizder me?

Ekeýi taǵy qosarlana jaýap berdi:

— Joq, biz ondaıdy kórgen joqpyz. Biz eshqandaı belgini baıqamadyq.

Sol jerde jurttyń bári shydaı almaı aıqaıǵa basty:

— Bulardyń bári de alaıaqtar, bári sybaılastar! Ózenge laqtyrý kerek!

Barlyǵy dýyldap, shý kóterdi! Biraq qorǵaýshy ornynan atyp turyp ústelge shyqty:

— Myrzalar! Myrzalar! Maǵan bir sóz aıtýǵa ruqsat etińizdershi, ótinemin! Qazir bárimiz baryp, molany qazyp ólikti kóreıik. Jalǵyz durys jol — osy! — dedi.

Bul jurtqa unady.

Bári "ýra" dep aıqaılap, jolǵa shyǵýǵa bet alyp edi, dáriger men qorǵaýshy olardy toqtatty.

— Toqtańyzdar, toqtańyzdar! Myna tórteýin jáne ana balany ózimizben birge ala ketemiz.

— Solaı isteımiz! — dep aıqaılady bári. — Eger eshqandaı belgini tappasaq, onda bul tobyrdy darǵa asamyz!

Oı, meniń zárem zár túbine ketti, shynymdy aıtsam! Ózderińiz túsinesizder, qashýǵa esh múmkindik joq. Olar bizdiń bárimizdi ustap alyp, molaǵa tartty, al qaýym bir jarym mıldeı ózenniń tómengi jaǵynda.

Búkil qala sońymyzdan erip keledi, sebebi bizdiń aıqaı-shýymyz eldiń bárin dúrliktirdi; al ýaqyt kóp emes — keshki saǵat onnyń shamasy.

Bizdiń úıdiń janynan ótip bara jatqanda, men Merıdi qaladan jibergenime ókindim, óıtkeni men oǵan belgi bersem boldy, ol júgirip shyǵyp, meni qutqarar edi de, alaıaqtardy áshkereler edi.

Biz, sansyz tobyr, ózenniń jaǵasymen júgirip, aıqaılap, jabaıy mysyqtarǵa uqsap ketip baramyz. Kenet aspandy bult torlap, qarańǵylyq tústi jáne kóterilgen jelden japyraqtar sybdyrlap, naızaǵaı jarqyldap, salqyndyq adamnyń terisin shymshylap barady.

Dál mundaı qorqynyshty jaǵdaı eshqashan mende bolyp kórgen joq; men esimnen adasqandaı boldym; bári meniń oılaǵanymnan tipti basqasha shyqty: osy kúlkili oqıǵaǵa syrtynan qarap súısinip otyrýdyń ornyna nemese Merı Djeınniń qamqorlyǵymen qutylýdyń ornyna ólgen adamnyń keýdesindegi jalǵyz belgi ǵana meni ólimnen qutqarýy múmkin. Al, ol belgilerdi taba almasa...

Onda ne bolatynyn oılaǵym da kelmedi; basqa eshteńeni de oılaı almadym. Birte-birte qarańǵylyq qoıýlana berdi, qashyp ketýge bolatyn sát osy, biraq álgi dáý Haıns qolymnan ustap alyp dirdektetip keledi, mynandaı dáýden qutylyp kór! Ol meni súıregendeı bolyp keledi, ózi ashýly, onyń sońynan qalmaý úshin júgirip kelemin. Qorymnyń basyna kelgesin, tobyr molaǵa jabyla ketti, olar tasyǵan sýdaı qabirdi jaıpap barady. Kúrek adamnan kóp eken, al fonar alý eshkimniń oıyna kelmepti. Sonda da naızaǵaıdyń jarqylyn paıdalanyp, qazyp jatyr, fonar ákelý úshin budan jarty mıl jerdegi úıge kisi jiberdi.

Olar qazyp jatyr, qazyp jatyr, aınala tasqarańǵy, jańbyr jaýa bastady, jel burynǵydan da kúsheıe tústi, kún kúrkirep, naızaǵaı jıi jarqyldap tur. Naızaǵaı jarq etkende, adamdardyń bet-júzderi, kúrekpen laqtyrylǵan topyraq anyq kórinip qalady, sosyn qaıta qarańǵylyq basady.

Aqyry olar tabytty alyp shyqty, shegelerin alyp, qaqpaǵyn ashýǵa kiristi, sol jerde taǵy bári topyrlap, tabytqa úńilýge tyrysty — oılamaǵan oqıǵa ǵoı!

Qarańǵyda birin biri ıtermelep jatqan adamdardy kórgende, qorqynysh qursaýlaıdy eken. Haıns qolymdy qysyp tartqanda, janym shyǵa jazdady, biraq men bar eken dep jatqan ol joq, tanaýy pysyldap alǵa súıreı beredi.

Kenet naızaǵaı jarq etip, aınalanyń bári sáýlege oraǵanda, bireý aıqaılap jiberdi:

— Mine, altyn toly qap onyń keýdesinde jatyr!

Haıns basqa tobyrmen qosa daýystap, meniń qolymdy bosatyp jiberdi de, bar kúshimen alǵa umtyldy — jurt topyrlap altyndy kórýge júgirip jatyr; al, men odan qalaı qutylǵanymdy, jolǵa qalaı shyqqanymdy ózim de bilmeımin.

Jolda eshkim bolǵan joq, men eki ókpemdi qolyma alyp júgire berdim; aınalanyń bári qarańǵylyqqa malynyp tur, tek oqta-tekte jarqyldaǵan naızaǵaı, jańbyrdyń shýyly, jeldiń ysqyryǵy, aspan jaqtan estilip záreńdi alatyn kúrkil ǵana; meniń qalaı jan ushyra júgirgenimdi elestete berińiz!

Qalaǵa deıin júgirdim, qarasam — kóshede tiri jan joq, jańbyrdan tyǵylyp otyrǵan shyǵar, men shaǵyn kóshelermen júrip tyǵylǵan joqpyn, úlken kóshemen týra tarttym; bizdiń úıimizge jaqyndadym — bir ot joq, tym-tyrys jáne tas qarańǵy; kóńilim túsip renjip kettim, nege ekenin bilmeımin salym sýǵa ketkendeı tunjyradym da qaldym. Biraq úıdiń janynan zymyrap óte bergenimde Merı Djeınniń terezesinen ot kórindi, sonda júregim dúrsildep, aýzymnan shyǵyp kete jazdady; sol sátte úı de, basqa da qarańǵylyqqa kómilip, sońymda qaldy, endi eshqashan ony kórmeıtinimdi sezdim. Ol jurttyń bárinen jaqsy, minezi de basqa qyzdarǵa uqsamaıdy.

Qalanyń syrtyna shyqqan boıda, shaǵyn aralǵa jetý jaıly oılaýǵa bolatyn edi, men qaıyqty qaıdan alsam eken dep izdeı bastadym; naızaǵaıdyń jarqyly bir qaıyqty kórsetti, kiltteýsiz eken, sekirip mindim de, jaǵadan uzaı berdim. Qalaı bolsa solaı jippen baılaı salǵan qaıyq eken. Aral onsha alys emes, ózenniń ortasynda edi, men ýaqytymdy bosqa jibergenim joq; aqyry salǵa jetken kezde ábden qaljyrap bitkenimdi sezdim, sol múmkindigim bolsa, jata ketip demalar edim. Biraq jatý qaıda. Salǵa sekirip mindim de:

— Djım, tezirek saldy shesh! Qudaıǵa táýbe, biz olardan qutyldyq! — dedim.

Djım shalashtan júgirip shyǵyp, meni qushaqtaǵysy kelip qoldaryn jaıdy — ol meniń oralǵanyma qýanǵandaǵysy; onyń esesine naızaǵaıdyń jarqylymen Djımdi kórgende, súrinip ketip, saldyń ústinen ózenge kúmp berdim, sebebi, onyń koról Lır, sýǵa ketken arab bolyp oınaıtyny esimnen shyǵyp ketipti, al ony kórgende qoryqqannan óle jazdadym.

Áıteýir Djım sýdan shyǵaryp aldy, sosyn qushaqtaǵysy kelip, maǵan alǵys aıta bastap edi, men:

— Qazir qoıa tur, Djım, tańerteńgi asqa qaldyraıyq! Tezirek saldy bosatyp, jaǵadan keteıik! — dedim. Eki sekýndtan keıin ózenniń tómengi jaǵyna jyljı berdik. Erkindikke qaıtadan jetkenimiz qandaı jaqsy boldy, jalpaq ózende emin-erkin óziń júzip bara jatyrsyń, endi eshkimniń qoly jetpeıdi! Qýanǵannan men sekirip, tipti azdap bılep kórdim — ózimdi-ózim ustaı almadym; ókshemdi óksheme tıgizip úshinshi ret bıleı bergenimde, óte tanys dybys estildi: demimdi ishime tartyp, tyńdaı qaldym: naızaǵaı jarqyldaǵanda qarasam — analar júzip kele jatyr! Salǵa sekirip mingende syndyra jazdady! Bular koról men gersog edi.

Men salǵa qulaı kettim, jylap jibergim kelip, ózimdi áreń toqtattym.

Otyzynshy taraý

ALAIaQTARDY ALTYN QUTQARDY

Olardyń salǵa aıaqtary ilinýi muń eken, koról birden maǵan bas saldy, jaǵamnan alyp:

— Bizden qashyp ketkiń keldi, ońbaǵan kúshik! Bizdiń birge bolǵanymyzdan sharshap kettiń, á? — deıdi.

— Joq, joǵary mártebelim, biz olaı oılamadyq... Jiberińizshi, joǵary mártebelim! — dedim.

— Tezirek aıt, seniń basyńa qandaı oı keldi, áıtpese janyńdy shyǵaramyn!

— Shyn aıtam, men sizge bárin aıtamyn qalaı bolǵanyn, joǵary mártebelim. Anaý, álgi meni ustaǵan kisi, maǵan sondaı jyly qarady. Óziniń meniń jasymdaǵy uly ótken jyly qaıtys bolǵan eken, maǵan jany ashyp, jurt altyndy kórip bári bassalǵanda, ol meniń qolymdy bosatyp sybyrlady: "Tezirek júgir, áıtpese seni darǵa asady!" — dedi. Men zyttym. Ol jerde qalǵannan eshqandaı paıda bolmas dep oıladym: qolymnan eshteńe kelmeıdi, meni darǵa asqandaryn kútip otyram ba, odan da qashaıyn dedim. Qaıyqty kórgenshe júgire berdim, toqtaǵanym da joq; salǵa jetkende, Djımge tez keteıik dedim, áıtpese olar meni qýyp jetip, darǵa asady dedim: sosyn Djımge koról men gersog endigi tiri emes shyǵar dedim, Djım ekeýmizdiń sizderge janymyz ashyp, júregimiz aýyryp edi, sizderdi kórgende sondaı qýanyp kettik. Myna Djımnen surańyz — men shyn aıtyp turmyn, — dedim.

Djım bári solaı boldy dep quptaı ketip edi, koról oǵan aýzyńdy jap dep buıyrdy.

— Iá, aıtady ekensiń! Ótirikti soqpa! — dedi maǵan.

Biraq gersog sózge aralasty:

— Jiberińiz balany, kári aqymaq! Siz ózińizdi basqasha ustadyńyz ba? Erkindikke shyǵyp alǵasyn bul bala týraly oıladyńyz ba? Meniń esimde joq.

Sosyn koról meni bosatty, qalany, onyń búkil turǵyndaryn boqtaı bastady. Biraq gersog aıtty:

— Odan da siz ózińizdi boqtańyz — olardy emes, sizdi sabaý kerek qoı. Siz basynan bastap ońǵan eshteńe jasaǵan joqsyz, tek saspaı álgi kók syzyq týraly aıtqanyńyz bolmasa, sonyńyz óte durys boldy! Bizdi qutqarǵan sol ǵana. Al ol bolmaǵanda, bizdi jaýyp tastar edi, aǵylshyndardyń júgi kelgenshe, sosyn túrmege otyrǵyzǵan bolar edi! Sizdiń sol syzyǵyńyzdy anyqtaý úshin bári molaǵa júgirdi, al onda altyn bizge qyzmet etti: eger jyn qaqqan aqymaqtar tabytqa omaqasyp júgirmegende, biz búgin shynjyr galstýk taǵyp uıyqtaǵan bolar edik.

Olar bir mınýttaı únsiz qaldy — oılandy. Sosyn koról men gersog jaıbaraqat:

— Gm! Al biz ony negrler urlady dep oıladyq.

Men tula boıym qurysyp qalǵandaı kúıde otyrmyn.

— Iá, — dedi gersog mysqyldy keskinmen, — biz oıladyq.

Endi jarty mınýt ótkende koról:

— Men solaı oıladym, — dedi.

Gersog oǵan:

— Kerisinshe, siz emes — men oılaǵam, — dep jaýap berdi.

Koról ashýlanyp:

— Tyńdańyz, joǵary mártebelim, siz neni meńzep otyrsyz? — dedi.

Gersog sál kóńildenip oǵan jaýap berdi:

— Áńgimeni bulaı bursańyz, sizge suraq qoıýǵa ruqsat etińiz — siz neni meńzep edińiz?

— Ábden shekten shyǵyp barasyz, — dedi koról túsi buzylyp, — men bilmeımin ǵoı. — Múmkin, siz túsińizde kórgen shyǵarsyz, ne istegenińizdi bilmeýińizge qaraǵanda.

Gersog:

— Byljyraq áńgimeni qoı sen! Sen meni aqymaq dep tursyń ba? Senińshe, aqshany tabytqa tyqqan kim ekenin meni bilmeıdi ǵoı deımisiń?

— Iá, myrza! Sizdiń biletinińizdi men bilemin ǵoı, óıtkeni siz ózińiz tyqqansyz!

— Bul — ótirik! — Gersog korólǵa jarmasa ketti.

Anaý aıqaı saldy:

— Tart qolyńdy! Tamaǵymdy bosatyńyz! Sózimdi qaıtyp aldym!

Gersog jaýap berdi:

— Jaraıdy, tek aldymen moıyndańyz, aqshany ózińizdiń tyqqanyńyzdy, sosyn menen qashyp ketkińiz keldi, qaıta oralyp aqshany qazyp alyp, ózińiz jaratqyńyz keldi.

— Bir mınýt toqtaı turyńyz, gersog! Bir ǵana suraqqa adal, shyn jaýap berińizshi: eger aqshany siz jasyrmaǵan bolsańyz, solaı dep aıtyńyz. Men sizge sonda senetin bolamyn jáne sózimdi qaıtyp alamyn.

— A, kári alaıaq! Meniń eshteńe jasyrmaǵanymdy sen bilesiń ǵoı. Mine, saǵan!

— Jaraıdy, men sizge senemin. Taǵy bir suraqqa jaýap berińiz: tek jyndanbańyz: sizde mynandaı oı joq pa — aqshany alyp tyǵyp tastaý týraly?

Gersog birazǵa deıin úndemedi, sosyn:

— Nesi bar, oı bolsa bolǵan shyǵar — biraq men eshteńe jasaǵanym joq qoı. Al sizde oı bolyp qoıǵan joq, siz aldyńyz da tyǵa saldyńyz.

— Osy jerde qata qalaıyn, gersog, men alǵan joqpyn jáne bul — naǵyz shyndyq! Alǵym kelgeni ras, biraq siz... ıaǵnı basqa bireýler meniń aldyma túsip ketti.

— Bul — ótirik! Siz ózińiz urladyńyz jáne moıyndaýǵa tıistisiz urlaǵanyńyzdy, áıtpese...

Koról entige bastady, sosyn daýysy qyryldap áreń sóıledi:

— Jetti endi! Moıyndadym!

Men muny estigende sondaı qýanyp kettim, ózimdi jeńil sezindim. Al gersog ony bosatyp, bylaı dedi:

— Eger siz taǵy jaltaqtaı berseńiz, men sizdi sýǵa batyram. Otyryp alyp kishkene sábı sıaqty qyńsylaý, yńyrsý, sizge óte úılesedi osyndaı minezden keıin. Túıequs sekildi bárin qylǵyta berýge ázir. Men mundaılardy kórgen emespin, al men buǵan týǵan ákemdeı kórip sendim! Siz uıalmaısyz ba? Turyp alyp tyńdaıdy, bar kináni baıǵus negrlerge laqtyryp tastap, tym bolmasa olarǵa jany ashyp bir sóz aıtsa ǵoı!

Meniń ózime kúlkim keledi: osyndaı aqymaqqa sený úshin aqymaqtyń aqymaǵy bolý kerek. Shaıtan alsyn sizdi, sizge jetpestiktiń ornyn toltyrý nege qajet bolǵanyn endi túsinip turmyn. Kerikten men túsirgen aqshany qaltańyzǵa salyp alýǵa tyrystyńyz, taǵy da qaltanyń bárin birden alǵyńyz keldi!

Koról áli de qorsyldaǵan kúıi jaılap aıtty:

— Nemene siz, gersog! Ony men aıtqanym joq. Siz ózińiz defısıttiń ornyn toltyrý kerek dedińiz.

— Únińizdi shyǵarmańyz! Men endi sizden eshteńe estigim kelmeıdi! — dedi gersog. — Endi kórip tursyz ǵoı nege qol jetkizgenińizdi? Olar barlyq aqshany ózderi qaıtaryp aldy, bir ne eki dollardan basqa bizdiń jıǵan-tergenimiz qosa ketti. Uıyqtaýǵa ketińiz, budan bylaı bul týraly sóz estimeıin, áıtpese men sizge "defısıttiń" keremetin kórsetem — esińizden ketpeıtin!

Koról kibirtiktep shalashqa ketti, qaıǵysyn basý úshin bótelkeniń qasyna jatty; jáne gersog ta bótelkege jarmasty, sosyn bar-joǵy jarty saǵat ótkende ekeýi aıyrylmas dostardaı boldy, ishimdikti kóbirek ishken saıyn, bir-birine qımastyqpen qaraıtyndaı kórinedi, eń sońynda, ekeýi qushaqtasyp jatyp qorylǵa basty. Olar bir-birin túırep sózder aıtty, degenmen koról altyndy almadym dep aıtpady. Maǵan sonysy jaqsy: sodan meniń kóńilim kóterilip, kádimgideı jeńildenip qaldym. Ana ekeýi qorylǵa basqasyn, Djım ekeýmiz áńgime soǵyp, ishimizdi tarqattyq jáne men Djımge bárin aıtyp berdim.

Otyz birinshi taraý

JÚREKTEN SHYQPAǴAN NAMAZ

Biz qatarynan kóp kún júrdik, biraq qalalarǵa toqtaýǵa qoryqtyq, ózenniń tómengi jaǵyna júzip kelemiz, júzip kelemiz. Endi biz ońtústiktemiz, bul jaqta kún jyly eken, tek úıden óte alystamyz. Jolda kele jatqanda up-uzyn aqsaqalǵa uqsaıtyn, ústin Ispanıada ósetin múk japqan aǵashtar kezdesti. Mundaı aǵashtardy meniń birinshi kórýim, sondaı aǵash ósken orman qap-qara ári qorqynyshty kórinedi eken. Bizdiń júlikter endi qorqatyn eshteńe joq dep, kezdesken qalalardaǵy halyqty aldap-tonaýǵa kiristi.

Aldymen araq-sharap ishpeý týraly leksıa oqyǵan boldy, biraq odan tapqandary ózderine ishimdik alýǵa jetpedi. Sonda olar basqa bir qalada bı mektebin ashamyz dep sheshti, al olardyń ózderinen kengýrý jaqsy bıleıtin edi; olar tizelerin búkkende-aq kórermender olardy qaladan qýyp jiberdi. Endi bir jerde olar halyqty sheshendik ónerge úıretýge kirisip edi, biraq bul da uzaqqa barmady: tyńdaýshylar shydaı almaı, esterin tandyryp uryp, qaladan ketýge buıyrdy. Olar ýaǵyzshy, emdeý, bal ashý, oıdy oqý sekildi ónerdiń bárin istep kórdi, biraq bastaǵan isteri ońbaı qoıdy. Aqyry aıaǵynda qaltalaryn qaqqan olar kúni boıy shalashtyń ishinde jatyp, amal oılady, tipti bir-birimen sóılesýdi de qoıdy: qabaqtary ashylmaı, ashýdan arylmady.

Sosyn kenet ekeýi qanat bitkendeı qozǵalaqtap, shalashtyń ishinde bizden jasyryn aqyldasa bastady, eki saǵat, úsh saǵat boıy sybyrlasatyndy shyǵardy. Biz Djım ekeýmiz mazasyzdana bastadyq. Bul qylyqtary bizge tipti unamady. Bular taǵy bir burynǵylardan ótken qylmys jasaýdy uıǵardy dep oıladyq. Biz basymyzdy qatyryp kóp oılandyq, eń sońynda olar bireýdiń úıin nemese dúkendi tonaǵylary kelgen bolar, joq, álde ótirik aqsha jasaı ma deımiz. Bul joly Djım ekeýmiz kádimgideı qorqyp kettik te, bylaı kelistik: biz olardyń sharýasyna aralaspaımyz, eger sol múmkindik týsa, bulardan qashyp ketemiz, olardy tastaımyz, meıli ózderi qalsyn.

Bir kúni tańerteń erte biz saldy ózimiz toqtaǵan Paıksvıoo degen qalashyqtan eki mıldeı tómen yńǵaıly jerge jasyrdyq, koról jaǵaǵa tartty, al bizge ol qaladan kelgenshe bastaryńdy shyǵarmańdar dep buıyrdy, onyń bilgisi kelgeni "Kerik" jaıly sybystar bul jaqqa jetti me, joq pa. (Shamasy, tonaǵaly júrsiń ǵoı, — dep oılaımyn, — sosyn osynda kelesiń, sonda Djım ekeýmizdi eske alarsyń.) Al ol eger túske qaraı kelmese, onda bári durys bolǵany, sonda gersog ekeýmiz de qalaǵa barýymyz kerek.

Biz saldyń ústinde otyrmyz. Gersog ózi-ózinen jyndanyp, ne isterin bilmeı júr. Kóńili nashar bolsa, biz kináli sekildimiz: sál nársege shart etip bizdi balaǵattaıdy. Baıqaımyz, olar áıteýir bir páleni bastaǵaly júr. Kún tús boldy, al koról áli joq, men qýandym: aqyry bir ózgeris bolar dep oılaımyn. Biz gersog ekeýmiz qalaǵa kettik, onda koróldy izdedik, kóp keshikpeı syrahananyń túkpirindegi bólmede ýdaı mas bolyp otyr; bireýler ózderinshe ony keleke etip, ábden ashýlandyrǵan; ol olardy balaǵattap, kúsh kórsetkisi keledi, ózi aıaǵyn áreń alyp tur. Gersog kári aqymaq dep urysty, koról de qarap qalǵan joq — ekeýi bir-biriniń jaǵasynan alyp jatqanda, men zytyp otyrdym — tabanymdy jaltyratyp ózenge bettedim. Mine, sáti tústi dep oılap baramyn, endi olar Djım ekeýmizdi jaqyn arada kóre almas. Yrsyldap ózenge jetip, qýanyshtan aıaǵymdy sezbeı aıqaıladym:

— Djım, saldy bosat, endi ekeýmizde bári jaqsy bolady!

Biraq eshkim jaýap bermeıdi, shalashta adam joq. Djım ushty-kúıli joǵalyp ketti! Aıqaıladym, eki ret, úsh ret aıqaıladym; ormanǵa júgirdim, odan keri qaraı, shaqyrdym — esh jaýap joq; Djım qarıa joǵaldy! Sosyn men otyra qalyp jyladym — kózimniń jasyn tyıa alsamshy. Tek uzaq otyra almadym. Jol boıyna shyqtym. Kele jatyrmyn, basymda jalǵyz oı: endi ne isteý kerek? Aldymnan bir bala kezdesti; tanymaıtyn bir negrdi kórmediń be dep suradym. Kıimi mynandaı, al ol:

— Kórdim, — deıdi.

— Qaıda?

— Saılas Felpstiń plantasıasynda, osy jerden eki mıldeı. Ol qashqyn negr eken, ustap aldy ony. Sen sony izdep júrsiń be?

— Qaıdaǵy! Men bir-eki saǵat buryn ormanda kez bolǵam, ol eger sen aıqaılasań, janyńdy shyǵaram, osy jerde otyr, tyrp etpe dedi. Otyrdym, otyrdym, qozǵalýǵa qorqyp.

— Endi sen qorqatyn eshteńe joq, ony ustaǵasyn bitti ǵoı. Ol alys bir jaqtan qashqan, Ońtústikten ǵoı deımin.

— Ony ustaǵandary jaqsy boldy.

— Árıne, jaqsy! Ol úshin 200 dollar syılyq beredi. Daladan taýyp alǵan aqsha sekildi ǵoı.

— Men de syılyq alýyma bolatyn edi, ony birinshi bolyp kórgen men ǵoı. Ony ustap alǵan kim?

— Bir shal, jolaýshy; ol tek ózine tıesili syıdy qyryq dollarǵa satyp jiberdi, sebebi ózi ózenniń joǵarǵy jaǵyna asyǵys ketýi kerek eken, kútýge shamasy joq. Oılap qara! Men bolsam jeti jyl bolsa da kúter edim.

— Men de, — dedim. — Múmkin oǵan tıesilisi sol qyryq dollar shyǵar, eger ol osynsha arzanǵa bere salǵan bolsa? Múmkin ol shaldyń óziniń bir bylyǵy bar shyǵar?

— Qalaı bylyǵy bolady? Tap-taza. Habarlandyrýdy óz kózimmen kórdim. Onda ol týraly egjeı-tegjeıli jazylǵan. Ol Jańa Orleandaǵy plantasıadan qashyp ketken. Joq, onda masa murnyńdy shaqpaıdy, bári durys. Sen temeki bermeısiń be shaınaýǵa?

Mende temeki joq edi, ol sosyn ilgeri ketti. Men salǵa kelip otyryp alyp oılana bastadym. Biraq eshnárse oılap taba almadym. Ábden basym qatqansha oılandym, báribir bul shyrǵalańnan arylatyn ádis tappadym. Biz ózenmen qansha jol júrdik, sol alaıaqtarǵa qansha qyzmet ettim, bári bosqa! Djımge zulymdyq jasaýǵa qalaı ǵana arlary bardy eken: ómir boıy quldyqqa ekinshi ret satyp, quryp ketkir qyryq dollarǵa jáne qaıdaǵy bóten bireýlerge!

Men tipti Djımniń óziniń elinde, bala-shaǵasynyń ortasynda qul bolyp júrgeni artyq edi dep oıladym, árıne, onyń mańdaıyna ómir boıy qul bolý jazylǵan bolsa! Bul týraly Tom Soıerge habarlasam ba eken? Meıli, ol Ýotson hanymǵa Djımniń qaıda ekenin aıtsyn. Biraq keshikpeı bul oıymnan qaıttym; nege deısiń ǵoı: Ýotson hanym Djımniń ún-tún joq qashyp ketken qylyǵy ońbaǵandyq dep, ony taǵy bireýge satyp jiberýi múmkin. Al satpaǵan kúnde de jaqsylyq kútýge bolmaıdy: jaqsylyqty bilmeıtin mundaı negrdi jurttyń bári jek kóredi, onyń óte nashar jeksuryn ekenin ylǵı oǵan sezdirip júredi. Al meniń jaǵdaıym she! Djımdi qutqarýǵa kómektesken Gek Fın ekenin jurt bilip alady: eger bizdiń qalanyń bir turǵynymen kezdese qalsam, uıalǵannan jerge kire jazdap, onyń etigin jalaýǵa daıyn turatyn shyǵarmyn. Árqashan osylaı: adam jamanshylyq jasaıdy, al ol úshin jaýap bergisi joq. Ázir eshkim munymdy bilmeıdi, sondyqtan uıalatyn eshteńe joq dep oılaıdy. Mine, meniń jaǵdaıym dál solaı. Osy týraly oılaǵan saıyn, janymdy arym tyrnalap, ózimdi dúnıedegi eń ońbaǵan jeksuryn sezindim. Aqyry basym isteı bastady: jeti qat kókte meniń ońbaǵan isterimdi, jaman minezimdi kórip, tizip otyrǵanyn, meniń sol qylyqtarym úshin jaratýshynyń shapalaǵy jaǵymdy jandyryp jibergenin; maǵan eshbir jamandyq jasamaǵan baıǵus kempirden meniń negrdi urlap ketkenim — ana jaqqa bári belgili ekenin túsindim. Osyndaı bárin kórip otyratyn kóz bar ekenin jáne aramdyq minezdi keshire almaıtynyn, sóıtip ondaı adamnyń sharýasyn bitiretinin, mine, maǵan kórsetip otyr. Osyny túsingen boıda qoryqqanym sondaı, aıaqtarym qısaıyp ketkendeı boldy. Degenmen men aqtalýǵa tyrysyp, ózimshe dálel tapqym keledi; meni eshqandaı jaqsy qylyqqa, jaqsy iske eshkim úıretken joq, olaı bolsa men sonshalyq kináli emespin; bir-aq nárse kóńilimde turdy: "Jeksenbilik mektep boldy emes pe — sen onda nege baryp júrdiń? Ol mektepte aıtatyn, eger kimde-kim negrdiń qashyp ketýine kómektesse, sol adam máńgi baqı dozaqqa órtenedi".

Tula boıym dirildep ketti. Sosyn qazirgideı emes, jaqsy bala bolyp túzelý úshin qudaıǵa tabynyp, kemshilikterimdi túzeıin dep sheshtim. Sóıttim de tizerlep otyrdym. Tek aýzymnan namazdyń sózderi shyqpaı qoıdy. Solaı bolmaǵanda she? Qudaıdan jasyrýǵa tyrysýdyń keregi joq edi. Ózińnen jasyrý da kereksiz. Namazdyń sózderin aıtýǵa nege tilim kúrmele beretinin ózim bilemin. Sebebi men shyn nıetimmen jalbarynyp turǵanym joq jáne adal is istedim. Ózimshe túzelgim kelgen bolyp kóringenmen, eń basty kúnám úshin keshirim surap jalbarynǵan emespin. Arymnyń tazalyǵy úshin jumys isteımin, álgi negrdiń ıesine onyń qaıda ekenin aıtyp hat jazamyn dep aıtýyn aıtqanmen, ishki jan-dúnıemniń túkpirinde ótirik aıtyp júrgenimdi ózim bilemin, munymdy qudaı da biledi. Qudaıǵa tabynyp, namaz oqyǵanda ótirik aıtýǵa tipti bolmaıdy — muny túsindim.

Osylardyń bárin oılap, ábden basym qatty, budan asqan qıyndyq bolýy múmkin emes, endi ne isterge bilmedim. Aqyry bir oı oıladym; qazir baryp hat jazamyn, sosyn baıqap kóremin, namaz oqı alamyn ba, joq pa. Tańǵalarlyq jaǵdaı: sol sátte meniń jan dúnıem jep-jeńil bolyp ketkeni, sonda bári maǵan túsinikti boldy. Men qaǵaz, qaryndash alyp jazdym:

Ýotson hanym, qashyp ketken sizdiń negrińiz Djım Paıksvıll qalasynan eki mıldeı jerde Felps myrzanyń qol astynda, eger siz syılyq jiberseńiz, Felps myrza Djımdi ózińizge beredi.

Gek Fın.

Men sosyn ózimdi keremetteı jaqsy sezindim, ómirimde birinshi ret kúnádan tazaryp, endi namaz oqı alatyn shyǵarmyn dep oıladym. Degenmen namazdy qoıa turdym, al ózim hatty ysyryp qoıyp, uzaq otyryp oılandym: osylaı jasaǵanym jaqsy boldy, áıtpese men janymdy jandyryp, órtenip jatqan dozaqqa ketýge az qalyp edim. Sosyn ári qaraı oılaı berdim. Ózen boıymen júrgen saparymyzdy esime aldym, ylǵı Djımniń beınesi kóz aldymnan ketpeı qoıdy — kúndiz, túnde nemese aıdyń jaryǵynda, jańbyrda ekeýmizdiń saldyń ústinde júzgenimiz, áńgimeni soǵyp, sosyn án salǵanymyz, kúlgenimiz — bári kádimgi qazirgideı elesteıdi. Biraq nege ekenin bilmeımin, áıteýir Djımdi jek kóretindeı, oǵan qarsy bolatyndaı esh nárse oıyma túspeıdi, qaıta kerisinshe onyń tek jaqsylyǵy kóz aldyma keledi: birese óziniń kezegin ótegesin, meni uıyqtasyn dep oıatpaı, meniń ornyma turatyny; birese qoıý tumanda men salǵa oralǵanda, sosyn balshyqta kezdeskende onyń qalaı qýanǵany; onyń meni ylǵı "kógershinim", "ulym" dep erkeletetini, men úshin qolynan kelgeniniń bárin jasaıtyny, onyń sonshalyqty meıirimdiligi; eń sońynda meniń esime túskeni — ony tutqynnan qutqarǵanym, jurttyń bárine bizdiń salda sheshek aýrýy shyqty dep, eshkimdi keltirmegenimdi estigende ol qandaı qýandy, alǵysyn jaýdyryp, dúnıede menen artyq dosy joq ekenin aıtyp rıza bolǵany...

Sol jerde kózim anadaı jerde jatqan hatyma tústi. Qasymda jatyr. Ony qolyma alyp, biraz otyrdym. Sonda tula boıym taǵy dirildep ketti, sebebi bir nárseni tańdaýǵa sheshim qabyldaýym qajet — muny túsindim. Bir mınýttaı oıladym, tipti dem almaǵan sekildimin sosyn ózime ózim aıttym.

— Ne isteýim kerek, dozaqta órtenýime týra keledi.

Aldym da hatty jyrtyp tastadym.

Bul týraly oılaý qorqynyshty boldy, mundaı sózderdi aıtý da qorqynyshty, biraq men áıteýir aıttym.

Al aıtylǵan sóz aıtyldy, budan keıin men túzelýim kerek dep oılaǵan da emespin. Osylardyń bárin basymnan shyǵaryp laqtyryp tastadym; ózime ózim burynǵysha kúnáǵa batyratyn isterdi burynǵysha isteı berem, eshkim meni jaqsylyqqa úıretpegen eken, ıaǵnı meniń taǵdyrym báribir osylaı bolady.

Kúnákarlyq isimdi Djımdi urlap alyp, quldyqtan bosatýdan bastaımyn; al eger budan da jaman oı kelse, ony da iske asyramyn; qalaı bolǵanda da men báribir sútten aq, sýdan taza adam bolmaıdy ekem, endeshe oıǵa alǵanymdy istep tynaıyn.

Bul isti qalaı jasaýym kerek dep ártúrli ádisterdi oılaı bastadym; aqyry yńǵaıly degen bireýine toqtadym. Ormanda ósken bir araldy baıqap edim, ózenniń tómengi jaǵynda, qarańǵy túskesin saldy jasyrǵan jerimizden shyǵaryp, álgi aralǵa bettedim, sol jerge jasyryp, ózim uıqyǵa bas qoıdym. Túnimen uıyqtap, tań biline turdym, tamaqtanyp alyp, dúkennen satyp alǵan jańa kıimderdi kıdim, al qalǵan kıimderdi jáne taǵy basqa usaq-túıek zattardy býyp-túıip aldym da, qaıyqqa otyryp, jaǵaǵa bardym. Felpstiń plantasıasy osy mańda shyǵar dep joramaldap, ol jerden tómenirekke qaıyǵymdy baıladym, qolymdaǵy zatymdy ormanǵa jasyryp, qaıyqty taspen toltyrýǵa jaqyndatyp, ishine sý toltyrdym, sosyn orman kesetin jerden jarty mılden azdaý jerge sýǵa batyrdym — qaıyq taǵy kerek bolǵanda ony taýyp alý ońaı bolsyn degen oı.

Osydan soń jolǵa shyǵyp, orman kesetin jerden ótip bara jatyp, "Felpstiń orman kesetin jeri" degen jazýdy kórdim, ári qaraı júrip ýsadbaǵa kelgenimde  — ol eki júz-úsh júz qadamdaı jerde eken — kún jaryq bolsa da eshkimdi kóre almadym. Biraq men ázir eshkimmen sóıleskim kelmedi — maǵan keregi olardyń qaı jerde nesi bar ekenin bilip alý. Meniń josparym boıynsha, men ózen jaqtan emes, qaladan kelýim kerek edi. Men qarap alyp, qalaǵa qaraı týra tarttym. Men kimdi keziktirdim, siz qalaı oılaısyz? Birinshi kezdesken adamym — gersog! Ol habarlandyrý qaǵyp júr eken: "Koróldyń kerigi", tek úsh qoıylym — bári ótken jolǵydaı. Bul júlikterdiń ońbaǵandyǵynda shek joq! Men oǵan oılamaǵan jerden tap boldym da kórinbeı qashyp ketýge úlgere almadym. Ol tańdanǵandaı boldy da:

— O, sen qaıdan keldiń? — dedi, sosyn qýanǵan keıippen, — al sal qaıda? Jaqsylap jasyrdyń ba? — dep surady.

— Osy suraqty sizden suraıyn dep edim, mártebeli myrza.

Ol sol jerde qýanǵanyn qoıyp:

— Sen nege bul jaıly menen surap tursyń? — dedi.

— Keshe myna syrahanadan koróldy kórgende, ol esin jıyp, mastyǵynan aıyqqansha qashan, ony salǵa qapelimde apara almaspyz dep oılaǵam; sosyn qalany aralap qańǵýyldap júrdim — birdeme etip ýaqyt ótkizý kerek qoı! Bir kisi ózenniń arǵy betine ótip, sol jerden qoı ákelýge kómektesýdi surady, sol úshin on sent beremin dep ýádelesti, men kómektestim; qaıyqqa salar jerde qoıdyń basyn baılaǵan jipti álgi kisi maǵan ustatty da, ózi artynan ıterdi, qoı maǵan ál bermeı qashyp ketti, al biz sońynan tura qýdyq, qarańǵy túskenshe qýdyq, sosyn qoıdy qalaǵa ákeldik, sosyn men salǵa kettim. Kelsem — sal joq! "Olar bir qıyndyqqa tap bolǵan shyǵar da, meniń negrimdi alyp qashyp ketti-aý dep oıladym. Al, ol negr jalǵyz menshigim jáne ózim basqa elde júrmin, sodan basqa túgim de joq, nan taýyp jeıtin jumys ta qolymnan kelmeıdi". Otyra qalyp baqyryp jyladym. Ormanda jattym. Al sodan sal qaıda ketti? Jáne Djım qaıda? Baıǵus Djım!

— Men qaıdan bilem... saldy aıtam. Anaý aljyǵan aqymaq shal birdeńeni satyp, qyryq dollar alypty, al biz syrahanadan ony tapqanda, bireýler aqshasynyń bárin derlik soryp alǵan, qalǵanyna ózi ishken. Al men ony túnniń bir ýaǵynda áreń dep alyp kelsem, sal joq, biz sonda oıladyq: "Ana shaıtan bala, shamasy, bizdiń salymyzdy urlap, bizdi tastap, ózenniń tómengi jaǵyna ketken".

— Men negrimdi qalaı tastaımyn? Ol meniń jalǵyz jeke menshigim ǵoı.

— Biz bul týraly tipti umytyp kettik. Ol bizdiń negrimiz dep úırenip ketippiz, áńgime qaıda... ony ózimizdiki dep eseptedik;onymen biraz áýrelendik emes pe? Saldyń joq ekenin kórgesin, biz taǵy bir ret "Kerikti" baıqap kóreıik dep sheshtik. Basqa eshteńe qalmady. Mine, tań atqaly aýzyma nár alǵanym joq. Seniń álgi on sentiń qaıda? Ákel mynda!

Mende biraz aqsha bar edi, oǵan on sentti berdim, tek tamaqqa ǵana jumsaýyn jáne maǵan da jeıtin azdap bolsa da berýin suradym, sebebi kesheden beri aýzyma as almadym dedim. Buǵan gersog jaýap qatqan joq, sosyn maǵan burylyp:

— Senińshe qalaı, negr bizdi kórsetpes pe eken? Olaı isteıtin bolsa, biz onyń terisin tirideı sypyramyz.

— Ol qalaı kórsetedi? Qashyp ketti ǵoı!

— Jo-oq! Álgi kári myljyń negrdi satyp jiberipti, menimen aqyldaspastan, aqsha solaı bosqa ketti.

— Satty? — dep suradym da, jylaı bastadym. — Qalaı sonda... ol meniń negrim ǵoı jáne aqsha da meniki... Qaıda ol? Meniń negrimdi ózime berińder!

— Eshkim de saǵan negrdi bermeıdi, sharýasy bitti, bosqa qyńsylama. Tyńdashy, sen bizdi kórsetýdi oılap turǵan joqsyń ba? Men saǵan tipti de senbeımin. Olaı istep kór tek!

Ol úndemeı qaldy, kózi ashýly, mundaı susty kózqarasty men buryn-sońdy kórmeppin.

Jylaýymdy qoıǵanym joq, biraq:

— Eshkimdi de kórsetý oıymda joq jáne oǵan ýaqytym da joq, men negrimdi izdep tabýym kerek, — dedim.

Bul aıtqanym oǵan unamaǵany kórinip turdy: ol oılanyp turdy, qolyndaǵy habarlandyrý jelmen jelpildep ketti; sosyn qabaǵyn shytyp:

— Saǵan, mine, mynany aıtaıyn. Osynda biz úsh kún bolamyz. Eger sen óziń biz týraly aıtpaýǵa ýáde berseń jáne negrge de úndemeýdi buıyrsań, men onyń qaıda ekenin saǵan aıtam...

Men oǵan ýáde berdim.

— Bir fermerde, al onyń aty Saılas Fe... — Sosyn úndemeı qaldy.

Túsinesiz be, ol áýeli shyndyqty aıtqysy keldi, al úndemeı qalǵanda, oılana bastady da, sosyn alǵashqy oıynan tandy. Shamasy, solaı bolǵan sekildi. Ne degenmen ol maǵan senbeıdi, sondyqtan men olarǵa kedergi bolmaýym úshin meni úsh kúnge bir jaqqa jibergisi kelip tur. Úndemeı turdy da:

— Ony satyp alǵan kisiniń aty Abram Foster, Abram Dj. Foster, al ol Lafaıetke baratyn joldyń boıynda — ol qyryq mıldeı jer.

— Jaqsy, — deımin, — úsh kúnde ol jerge jetem. Búgin kúndiz jolǵa shyǵamyn.

— Joq, kúndiz emes, qazir ket, ýaqyt ozdyrma jáne jol boıynda aýzyńa kelgendi aıtpa! Tilińdi tisińnen shyǵarýshy bolma jáne jyldamyraq júr, sonda saǵan bizdiń tarapymyzdan eshqandaı jamandyq bolmaıdy, túsindiń be?

Mine, maǵan keregi de osy buıryq edi. Men iske kirisý úshin osylaı aıaq-qolymdy bosatyp alýym kerek.

— Al bar, — dedi ol, — Foster myrzaǵa aıtqyń kelgenniń bárin aıtýyńa bolady. Múmkin ol Djımniń seniń negriń ekenine sener — dokýmentterdi talap etpeıtin aqymaqtar bolady; meniń estýimshe, bul jaqta, ıaǵnı Ońtústikte, sondaılar bar. Al sen jalǵan habarlandyrýlar, marapattar jaıly oǵan aıtqanda, durystap túsindir: ol nege kerek boldy, múmkin ol sener seniń aıtqandaryńa. Endi tabanyńdy jaltyrat, oǵan aıtqyń kelgenińniń bárin aıt, tek baratyn jerińe jetkenshe jol boıy aýzyńdy ashpa!

Men ózen jaqtan burylyp, artyma qaramastan júre berdim; onyń meni baqylap turǵanyn onsyz da sezip baramyn. Báribir keshikpeı, baqylaýdan onyń mezi bolatynyn bilemin. Osy baǵytta toqtamastan bir mıldeı júrdim; sosyn ormannan aınalyp Felpstiń ýsadbasyna keldim. Ana malǵundar ketpesten buryn Djım bárin aıtyp qoımaýy úshin men isti ne de bolsa birden bastaıyn dep sheshtim.

Áıtpese ana aǵamyzdan talaı jamandyqqa jolyǵýymyz múmkin. Men olarǵa, olardyń isterine ábden toıdym jáne endigi jerde olardy kórgim de kelmeıdi.

Otyz ekinshi taraý

MAǴAN JAŃA ESİM BERİLDİ

Men ýsadbaǵa jetkende aınala typ-tynysh, dál jeksenbi kún sekildi, kún shaqyraıyp tur, ystyq-aq; jurttyń bári jumysqa, dalaǵa ketken; aýany torlaǵan qońyzdar men shybynnyń yzyńynan aınalanyń bárinde tirshilik tynysy toqtaǵandaı, adamdy sonshalyqty kóńilsizdik basady; eger samal jelpigen japyraqtar sybdyrlasa, janyń shyǵardaı qorqynyshty: baıaǵyda ólgen adamdardyń rýhy sen jaıly aıtyp, túrli elester sybyrlasyp turǵandaı.

Jalpy, osyndaıdan árqashan óziń de ólip ketkiń keledi, bári tezirek bitse eken dep oılaısyń!

Felpstiń maqta egistigi shaǵyn kólemdegi birinen-biri aýmaıtyn egistikterdiń biri eken. Esiktiń aldy eki akrdeı, sharbaqpen qorshalǵan, al sharbaqtan sekirýge jáne áıelderdiń atqa minýine ońaı bolýy úshin sharbaqqa taqap bórenelerdiń kesindilerin qoıǵan — olar bıiktikteri ártúrli kishkene bóshkeler sekildi; esik aldyndaǵy keıbir jerde sırekteý shóp ósken, keı jerler syry ketken qalpaqtaı jyltyraıdy; aq adamdardyń úlken úıi súrgilengen bórenelerden jasalyp, arasyndaǵy syzyqtar aq balshyqpen bitelgen, syrtynan áktelipti, biraq uzaq merzimnen beri úıdiń syrtyna eshkimniń qoly tımegeni kórinip tur; as úı de bórenelerden qıyp jasalǵan da, úlken úımen eki ara jalpaq, ári uzyn etip kóleńkelengen; as úıdiń syrtynda bóreneden jasalǵan et súrleıtin úı bar; onyń qarsysynda alasa úsh jertóle — negrlerdiń turaǵy; bir shaǵyn ǵana jatatyn úı esik aldynan sharbaqqa taqalyp bólekteý tur, ekinshi jaqta túrli jumysqa arnalǵan úıshikter; jańaǵy bólek turǵan úıdiń janynda tógilgen kúl úıilip jatyr, janynda sabyn qaınatatyn úlken qazan; as úıdiń aldyndaǵy oryndyqta sý quıylǵan shelek jáne asqabaqtyń qabyǵynan oıylǵan ydys; sol jerde kúnge qyzdyrynyp uıqyǵa ketken ıt jatyr; arǵy jaǵynda taǵy da ıtter; esik aldynyń buryshynda kóleńkeli úsh aǵash ósipti, sharbaqqa jaqyn qaraqat, sharbaqtyń syrtynda qaýyn-qarbyz ósetin baqsha; arǵy jaǵynda maqta ósetin plantasıa da, odan ápi — orman.

Men úıdi aınalyp shyqtym da, bórene kesindileri arqyly sharbaqtyń basqa jaǵynan úıilip jatqan kúldiń qasyna tústim. Sál júrgen soń órmektiń gýildegen jylaýyq dybysyn estidim; ol birese kádimgideı qatty shyǵady, sosyn báseńdeıdi; men sol jerde shynymen ólgim keldi, sebebi álgi sonshalyq muńdy, adam shydaı almaıtyn dybys edi.

Men týra alǵa qaraı júrdim, eshteńe oılaǵanym da joq, tek qudaıǵa sıyndym — adamǵa qıyn sát týǵanda ol ne aıtý kerek ekenin meńzep járdemdesedi; qudaı maǵan sóz aıtatyn kezde únemi kómekteskenin, árıne, ózim qatelik jibermesem, men baıqaıtynmyn.

Esik aldyndaǵy shaǵyn alańnyń ortasyna jete berip em, qarasam — áýeli bir ıt meni qarsy alǵaly tur, sosyn ekinshisi kórindi, al men, árıne, tapjylmaı olarǵa qarap tura qaldym. Oı, bári qosylyp úrip, aınalany bastaryna kótergenin kórseńiz!

Birneshe sekýnd ótkende ıtter meni qorshap aldy, shamamen on bes shaqty ıt tumsyqtaryn maǵan sozyp bireýleri ulyp, ekinshileri úrip, taǵy basqalary da arǵy jaqtan shapqylap kelip qosylyp jatyr; qarap turmyn — sharbaqtan qarǵyp, buryshtardan shabýyldap, jan-jaqtyń bárinen ıtterdiń áskeri kele jatqandaı.

Ac úıden negr áıel qolynda oqtaýy bar júgire shyǵyp: "Ket ármen, Barys! Joǵal ári, Mýshka!" — dep aıqaı salyp, eki ıttiń kezek-kezek emin berdi, ekeýi qyńsylap zyta jóneldi de, olardyń sońynan qalǵandary da qashty; bir mınýt ótpeı-aq ıtterdiń jartysy taǵy meniń janyma kelip, quıryqtaryn bylǵańdatyp, erkeleı bastady. It eshqashan jamandyqty eske saqtamaıdy jáne ókpelemeıdi.

Al negr áıeldiń sońynan úsh negr bala tura júgirdi — qyz jáne eki ul — ústerinde jalǵyz ǵana kenep kóılekteri bar; olar analarynyń etegine jarmasyp, uıalshaqtap maǵan qaraıdy. Úlken bir aq násildi áıel júgirip keledi, jasy qyryq bes-elýdiń shamasynda, jalańbas, qolynda órmektiń qylyshy bar; artynan onyń aq balalary júgirip keledi, dál negr balalar sekildi anasyna tyǵyldy. Álgi áıel qýanyshtan jarylardaı kúlimdep:

— Bul senbisiń, áıteýir keldiń be! — dedi.

— Iá, apaı, — degen sózder aýzymnan qalaı shyǵyp ketkenin ózim de bilmeı qaldym.

Al ol meni ıyǵymnan ustap qushaqtady, sosyn eki qolymdy alyp qysyp jatyr, kózinen jas sorǵalaıdy; áli meni bosatpaı, qolymdy qysqan kúıi:

— Sen anańa tipti de tartpapsyń, men oılap edim... Oı, men ne dep turmyn, qudaıym-aı! Báribir emes pe! Seni kórgenime qandaı qýanyshtymyn! Jep qoıǵym keldi! Balalar, mynaý senderdiń nemere aǵalaryń Tom! Baryńdar, amandasyńdar! — dedi.

Biraq balalar bastary salbyrap, saýsaqtaryn aýyzdaryna salǵan kúıi analarynyń artynan shyqpady. Al apaı bolsa, zyr júgirip:

— Lıza, qazba, tasta, buǵan ystyq tamaq ber! Sen múmkin parohodta tamaqtanǵan shyǵarsyń?

Men tamaqtandym dedim. Ol sosyn meni jetektep alyp úıge júgirdi jáne balalar da bizdiń sońymyzdan júgirip keledi. Úıde meni otyratyn jeri astyna qaraı túsińkiregen oryndyqqa otyrǵyzdy, al ózi meniń qarsy jaǵymdaǵy alasa oryndyqqa otyryp, meniń eki qolymdy alaqanymen sıpalap:

— Mine, men endi saǵan jaqsylap qarap alýyma bolady. Qudaıym-aı, osy sátti qansha jyl armandadym, aqyry sen osyndasyń! Biz seni kútkeli eki, joq, tipti odan da kóp kún boldy. Sen qalaı osynsha keshiktiń? Parohod taıyzǵa otyryp qaldy ma?

— Iá, apaı, ol...

— "Apaı" deme, "Sallı táte" de... Ol parohod qaı jerde otyrdy?

Men ne dep jaýap bererimdi bilmedim, sebebi parohodtyń qaı jaqtan  joǵarydan ba, joq, tómennen be — keletini maǵan belgisiz. Biraq men únemi ózimniń ishki sezimimdi tyńdaımyn; sol sezim maǵan parohod tómengi jaqtan — Orleannan keledi degendeı boldy. Al bul joly ol maǵan kómektesip jarytpady: tómengi jaqta qaırańdy qalaı ataıtynyn men bilmeımin ǵoı. Qaırańnyń atyn umytyp qalǵandaı bolýym qajet boldy nemese... Kenet men:

— Qaırań emes, biz az ǵana toqtap qaldyq. Sılındrdiń basy jarylyp ketti, — dep soqtym.

— Jarylqaı gór, jasaǵan! Bireýdi jaraqattaǵan joq pa?

— Joq, eshkimdi de. Tek bir negr óldi.

— Senderdiń joldaryń bolǵan eken; keıde ondaı jaǵdaıda jolaýshylar jaraqattanatyny bolady. Aldyńǵy jyly Hrıstostyń týǵan kúni meıramynda seniń Saılas aǵań "Lallı Rýk" parohodymen Jańa Orleannan kele jatqanda eski parohodta sılındrdiń basy jarylyp ketip, bir kisini ábden jaraqattaǵan, sol keıin óldi ǵoı deımin. Bir baptıs. Seniń Saılas aǵań Baton-Rýjdaǵy bir otbasyn biletin edi, olar álgi kisiniń týystary bolatyn. Endi oıyma tústi — ol kisi, shynynda da, óldi. Denesiniń jany ketip, sosyn bir aıaǵyn kesken. Ol da kómektespegen. Iá, jany ketip, tula boıynyń bári kógerip, adam qaraýǵa qorqatyn bolǵan... Ol sodan jumaqqa janym kiredi degen úmitpen ólipti. Al seniń aǵań seni qarsy alý úshin kúnde qalaǵa barady. Búgin de ketti, bir saǵattaı boldy; qazir kelip qalar. Sen jolda kezdesýiń kerek edi... Kórgen joqsyń ba? Biraz jasqa kelgen egde adam...

— Joq, men eshkimdi kórmedim, Sallı táte. Parohod óte erte, tań ata keldi; zattarymdy kemejaıǵa tastap, ózim qalany kórýge kettim, sosyn ýaqytty óltireıin dep azdap qydyrdym, men jol boıymen júrgenim joq.

— Zattaryńdy kimge berdiń?

— Eshkimge de.

— Onyń ne, balaqaı, urlap ketedi ǵoı!

— Joq, men jaqsylap jasyrdym, ol jerden urlamaıdy, — dedim.

— Sen qalaı osynsha erte parohodta tamaqtandyń?

Bul qaýipti suraq, búldirip alamyn ba dep, sosyn:

— Kapıtan palýbada meni kórip, jaǵaǵa shyqqansha tamaqtanyp al dep salonǵa aparyp, óziniń ústeline otyrǵyzdy — sodan toıyp aldym, — dedim.

Men óz-ózimnen qysylyp, tipti onyń ne aıtqanyn durys tyńdamadym. Meniń basymda bir ǵana oı — balalardy ońasha shyǵaryp, ózimniń kim ekenimdi bilý. Alaıda eshqandaı múmkindik joq: Felps hanym bas joq, aıaq joq toqtamaı sóıleı berdi, sóıleı berdi. Ol endi:

— Oı, men qaı-qaıdaǵyny soǵyp myljyńdaı berippin ǵoı, al sen maǵan meniń ápkem jáne basqalar jaıly bir sóz aıtpadyń. Endi men aýzymdy jabaıyn, sen sóıle. Olar týraly aıt, kim ne istep júr, turmystary qalaı, maǵan qandaı sálem aıtty... bárin-bárin, oıyńa túskenin qaldyrmaı aıt, — degende, kenet arqamda aralar jorǵalaǵandaı kúı keshtim.

Torǵa túsken jerim osy boldy, tor bolǵanda qandaı!

Osyǵan deıin qudaı maǵan qalaı bolsa da kómektesip keldi, bul ras, onyń esesine endi men qaırańǵa batqan kemedeı maltyqtym da qaldym. Bultalańdaǵanmen eshteńe shyqpaıtynyn kórip turmyn — oıynnan shyǵýǵa týra keledi. Barlyq shyndyqty aıtpasam bolmaıtynyn kórip turmyn. Aýzymdy asha berip em, Sallı táte meni ustap, kereýettiń artyna tóbemnen tómen ıterip:

— Mine, ol kele jatyr! Basyńdy tómenirek búk, solaı... endi durys boldy. Dybysyńdy shyǵarmaı otyr. Men onymen ázildeseıin... Balalar, sender de úndemeńder, — dep buıyrdy.

Men taǵy bir oqıǵaǵa tap boldym dep oıladym. Biraq mazasyzdanyp qajet emes: eshteńe isteı almaısyń, tek dybysyńdy shyǵarmaı otyryp, naızaǵaı oınaıtyn sátti kút.

Men shal úıge kirgen kezde ǵana ony baıqap qaldym, sosyn kereýettiń tasasyna otyrǵanymnan ol kórinbedi. Felps hanym oǵan qarsy júrip:

— Ol keldi me? — dep surady.

— Joq, — dep jaýap berdi kúıeýi.

— Jarylqaı gór, jasaǵan! — dedi ol. — Oǵan ne boldy eken?

— Ne oılarymdy bilmeı turmyn, — deıdi shal. — Shynymdy aıtsam, ózim de óte mazasyzdanyp turmyn.

— Sen mazasyzdanasyń, á! — dedi hanym. — Al men esimnen tanyp turmyn! Ol, shamasy, kelgen shyǵar da sen jol boıynda baıqamaǵan bolarsyń. Solaı, solaı, men sezip turmyn.

— Ne dep tursyń, Sallı, men ony qalaı kórmeımin, óziń bilseń ǵoı.

— Oı, qudaıym-aı, qudaıym-aı, apaı endi ne oılaıdy.

Ol kelgen bolar! Tek sen ony baıqamadyń. Ol...

— Meniń mazamdy almashy, onsyz da ne isterge bilmeı turmyn.

Ne oılarymdy da bilmeımin. Shynymdy aıtsam, oıym onǵabólinip, tipti qorqyp turǵanym. Ol keldi dep senýge bolmaıdy,óıtkeni men ony kórgen bolar edim. Sallı, masqara boldyq: parohodqa birdeme boldy ma dep zárem joq.

— Oı, Saılas! Sen ana jol jaqqa qarashy; bireý kele jatqan sekildi me?

Shal terezege úńildi, Felps hanymǵa keregi de sol edi. Ol tezdetip kereýettiń artyna eńkeıip, meni ıterdi, men shyqtym. Shal terezeden burylǵanda, Sallı apaı tike turyp úlgerdi jáne ózine rıza bolǵandaı kúlimdep, júzinen shýaq tógiledi, al onyń janynda qara terge túsip men turmyn. Shal maǵan kóz salyp:

— Bul kim? — dedi.

— Senshe kim, aıtshy al!

— Mıyma kirip-shyqpaıdy. Kim bul?

— Tom Soıer — mine, kim!

Men jerdiń tesigi bolsa kirip keterdeı kúıdemin! Biraq oılanyp-tolǵanýǵa múmkindik joq; shal qolymdy alyp qysyp jatyr; al onyń áıeli bul kezde bizdi shyrq aınalyp sekiredi jáne ózi ári jylap, ári kúlip máz bolyp júr; sosyn ekeýi qosylyp meni suraqtyń astyna alsyn — Sıd qandaı boldy, Merı qalaı jáne barlyq týysqandar jaıly.

Olardyń qýanyshynda shek joq sekildi, biraq meniń qýanyshymmen salystyrǵanda olardiki túk emes; men dál jańa týǵandaımyn — ózimniń kim ekenimdi bilip qýandym-aı. Olar eki saǵat boıy maǵan shabýyl jasady, al men tilim aýzyma syımaǵansha aıtyp jatyrmyn; jáne olarǵa ózimniń otbasym jaıly da — ıaǵnı Soıerlerdiń otbasy — qaldyrmaı aıttym. Oǵan qosa Ýaıt-Rıverde sılındrimiz jarylyp, ony úsh kún boıy jóndegenimizdi de qaldyrmadym. Munyń bári úılesimdi shyqty jáne jaqsy áser qaldyrdy, sebebi olar bul máseleler týraly kóp eshteńe bilmeıdi, túsingenderi — jóndeýge úsh kún ketkeni. Eger bolttyń basy jaryldy desem de, olardyń senetinine kúmán joq.

Endi ózim bir jaǵynan jaqsy sezindim, onyń esesine ekinshi jaǵynan — kóńilimnen bir zil ketpedi. Tom Soıer bolǵan ári jeńil, ári jaqsy jáne bári oıdaǵydaı kele jatyr edi, kenet parohodtyń tars-turs dybysy estildi jáne ol joǵarǵy jaqtan keledi. Onyń ishinde Tom Soıerdiń ózi kele jatsa qaıtem degen oı basyma sart etti. Kenet ol qazir bólmege kirip kelip, meniń atymdy atasa ne isteımin, oǵan kózimdi qysyp ta úlgermeımin ǵoı?

Bulaı bolǵyzbaýym kerek. Odan da jolǵa shyǵyp, onyń aldynan tosaıyn dep oıladym. Olarǵa qalaǵa baryp zatymdy alyp kelemin dedim. Shal menimen barǵysy kelip edi, biraq atty ózim aıdaı alamyn dedim.

Otyz úshinshi taraý

KORÓL MEN GERSOGTİ JAZALAÝ

Men qalaǵa at arbamen kettim, jarty jolǵa kelgende qarasam, maǵan qarsy bireý kele jatyr, dál ózi: Tom Soıer! Men toqtaı qalyp, onyń jaqynyraq kelýin kúttim. "Toqta!" -dedim. Arba toqtaı qaldy, al Tom ashylǵan aýzyn jaba almaı, tamaǵy keýip qalǵandaı eki-úsh ret jutynyp aldy da:

— Men saǵan eshqandaı jamandyq jasaǵan emespin. Óziń bilesiń. Endeshe o dúnıeden nege kelip tursyń? Menen saǵan ne kerek? — dedi.

Men aıttym:

— Men o dúnıeden kelgenim joq, men ólgenim joq.

Ol meniń daýysymdy estip, azdap ózine ózi kelgendeı boldy, degenmen áli de onsha tynyshtala qoımady.

— Sen maǵan tıispe, men saǵan eshteńe jasaǵan joqpyn ǵoı. Al, sen, shynynda da, eles emessiń be, úndilik sózińdi aıtshy? — dedi.

— Úndilik sózim, joq, eles emespin!

— Olaı bolsa... men, árıne... endeshe sóz aıtýdyń qajeti joq. Biraq men túkke túsinbedim, eshteńe! Qalaı sonda... seni óltirgen joq pa edi?

— Eshkim meni óltirýdi oılaǵan da emes, bárin istegen men ózim bolatynmyn. Kel, maǵan jaqyndap ustap kór meni, shynymen senbeı tursań.

Ol meni ustap kórip, sosyn tynyshtaldy jáne meni kórgende qýanǵany sondaı, tipti ne isterin bilmedi. Onyń meniń basymnan keshkenderimdi sol boıda basynan bastap bilgisi keldi, óıtkeni meniń ómirimniń ózi jumbaq bolyp ketti ǵoı; ony qyzyqtyrǵan sol. Biraq men oǵan arbany toqtata tur, dál qazir áńgime soǵýǵa bolmaıdy dedim. Sosyn ekeýmiz meniń at-arbamdy shetkeri shyǵaryp, men Tomǵa qandaı tarıhı oqıǵaǵa tap bolǵanymdy aıttym da, endi qalaı etkenimiz durys dep suradym. Ol ózine oılanýǵa mursha berýimdi surady, oılanyp-oılanyp kenet:

— Bári durys. Oılap taptym. Meniń sandyǵymdy sen alyp ózińniń arbańa sal, júgim osy edi; kóligińdi keri qaraı bur jáne jaılap júr, úıge tezdetip jetip barmaý úshin; al men qalaǵa ketemin de, senen keıin jarty saǵattan soń kelemin; al sen baıqa, meni biletinińdi sezdirme! — dedi.

— Jaraıdy, tek sál kidire turshy, — dedim. — Taǵy bir úlken sharýa bar, ony menen basqa eshkim bilmeıdi: men bir negrdi urlap, quldyqtan bosatqym keledi, onyń esimi Djım — Ýotson hanymnyń negri.

Tom:

— Qalaı, Djım degen...

Ol osyny aıtyp toqtady da, oılanyp qaldy.

— Seniń ne aıtqaly turǵanyńdy bilemin, — dedim oǵan. — Sen bul ońbaǵandyq, baryp turǵan soraqylyq deısiń. Ne isteımin men ońbaǵanmyn, ony urlaımyn, al sen úndeme, meni kórsetpe. Kelisesiń be?

Tomnyń kózi jaınap ketti:

— Men ony urlaýǵa saǵan kómektesemin! — dedi.

Sol jerde esimnen aıyryla jazdadym. Mundaı kútpegen jaǵdaıdy ómirimde birinshi ret estip turmyn, sizge shynymdy aıtaıyn, Tom Soıer meniń aldymda abyroıyn aırandaı tókti — osydan keıin men ony burynǵydaı syılamaıtyn boldym. Tek men oǵan sene qoımadym: Tom Soıer — jáne ol kenet negrlerdi urlaıdy!

— Ótirigińe jol bolsyn, — dedim. — Ne, ázildep tursyń ba?

— Ázildeý jaıly oılap ta turǵanym joq.

— Jaraıdy, — deımin, — áziliń be, joq pa, al eger qashqan negr týraly bireý-mireýden estı qalsań, baıqa, sen eshteńe bilmeısiń, men de ol jaıly túk bilmeımin.

Sosyn ekeýmiz sandyqty alyp meniń arbama saldyq, sosyn Tom bir jaqqa, men ekinshi jaqqa kettik.Tek men qýanǵannan jáne túrli oılardan úıge jaı barý kerek ekenin esimnen shyǵaryp alyppyn jáne óte tez oraldym. Shal esik aldyna shyǵyp:

— Tańǵalarlyq jaǵdaı! Meniń bıem osynsha tez júredi dep kim oılaǵan! Ýaqytqa qaraý kerek edi. Ózi tipti terlemepti de — bir tamshy ter joq! Tańǵalarlyq! Endi men muny júz dollarǵa da bermeımin, adal sózim! Al, men on bes dollarǵa satqym kelip edi — odan artyq bolmaıdy dep oılaǵam, — dep sóılep júr.

Budan basqa eshteńe aıtpady. Naǵyz aqkóńil, perishtedeı pák kisi eken bul qarıa jáne sondaı meıirimdi ózi. Buǵan tańdanýǵa bolmaıdy; ol fermer ǵana emes, oǵan qosa ýaǵyzshy eken; plantasıasynyń janynda bóreneden salǵan shaǵyn shirkeýi bar (ony óz qarajatyna saldyrǵan), shirkeý men mektep birge, al ýaǵyz aıtqany úshin ol aqy almaıdy, tegin aıtady. Ońtústikte mundaı fermer-ýaǵyzshylar kóp eken, olardyń bári shirkeýde tegin ýaǵyz aıtady.

Jarty saǵattan keıin, áıteýir soǵan jaqyn mezgilde Tom arbasymen sharbaqqa taqaldy; Sallı táte ony terezeden kórip, sebebi sharbaq bar bolǵany júz qadam jerde:

— Qarańdar, bireý keldi! — dedi. — Bul kim boldy eken? Menińshe, bóten bireý ǵoı deımin... Djımmı (bul — balalardyń biri), júgir, Lızaǵa aıtshy ústelge taǵy bir tárelke qoısyn.

Bári esikke qaraı júgirdi; tanymaıtyn bóten adam munda jyl saıyn kelmeıdi, eger kele qalsa, sary aýrýmen aýyrǵandaı úı ıeleri jantalasady. Tom kesilgen bórenelerdiń ústinen attap sharbaqtan tústi de, úıge qaraı aıańdady, arba keri — qalaǵa qaraı jyljydy, al biz bárimiz esik aldyna topyrladyq. Tomnyń ústinde sý jańa kostúm, tyńdaýshylar aldynda tur — oǵan basqa eshteńe kerek emes, ol úshin bul keremet degen tátti pirándikten de artyq. Mundaı jaǵdaıda ol jaqsy kórinýge tyrysady — buǵan kelgende ol sheberdiń sheberi.

Ol esik aldyndaǵy alańqaıda jan-jaǵyna qarap turmaıdy, salıqaly, salmaqty adamdaı nyq basyp kele jatyr. Bizge jaqyndaı bere qalpaǵyn sál kóterip, asyqpaı, ózin saltanatty túrde ustap sálem etti de:

— Archıbaldı Nıkols myrza, eger qatelespesem? — dedi.

— Joq, balam, — dep jaýap berdi shal, — ókinishke oraı, arbashy sizdi aldady: Nıkolstiń úıi osydan úsh mıldeı jerde. Kirińiz, kirińiz!

Tom burylyp, ıyǵynyń ústinen qarady da:

— Kesh bolyp ketti, ol ketip qaldy ǵoı, — dedi.

— Iá, ol ketip qaldy, balam, al siz kirińiz, bizben tamaq ishińiz; sosyn biz at jegemiz de sizdi Nıkolsterdiń úıine jetkizip salamyz.

— Sizderdi mazalaý maǵan yńǵaısyz, qalaı bolady ol! Men jaıaý-aq bara salamyn, men úshin mıl degen túk emes.

— Iá, biz oǵan kónbeımiz jáne jaıaý jibermeımiz — sonda bizdiń ońtústiktiń qonaqjaılylyǵy qaıda qalady?! Kirińiz, boldy, bitti!

— Iá, ıá, ótinemiz, — dedi Sallı táteı, — bul biz úshin qıyndyq emes, eshqandaı da! Qalyńyz osynda. Alys joldan keldińiz, shań basqan bolar — joq, biz sizdi jaıaý jibermeımiz! Onyń ústine, men ústelge sizge arnap tárelke qoıyńyz degenmin, sizdiń kele jatqanyńyzdy kóre sala, bizdi renjitpeńiz. Óz úıińizdeı kórińiz.

Tom olarǵa eń áserli sózdermen alǵys aıtty jáne aqyrynda aıtqandaryna kóngen bolyp úıge kirdi; úıge kirisimen ol Ogaıo shtatynyń Hıksvılla qalasynan kelgen jolaýshy, esimi Vılám Tomson dep taǵy bir ret basyn ıdi.

Ol áńgimeni soǵyp otyr, soǵyp otyr, áıteýir basyna kelgenniń bárin áńgime etedi: Hıksvıll jaıly, onyń barlyq turǵyndary jaıly; men eptep mazasyzdana bastadym; munyń bári meniń qıyn jaǵdaıdan shyǵýyma qalaı kómektesedi? Kenet ol áńgimesin toqtatpastan ornynan turdy da, Sallı táteıdiń týra erninen súıip almasy bar ma! Sosyn taǵy ornyna otyryp, áńgimesin jalǵastyra berdi; táteı ornynan ushyp turyp, qolymen ernin súrtti.

— Áı, sen kórgensiz kúshik! — dedi.

Al Tom ókpelegen keıippen:

— Siz meni tańdandyrdyńyz, hanym! — dedi.

— Á, men ony tańdandyrdym, aıtyńyzshy! Siz meni kim dep tursyz? Mine, men qazir alamyn da... Joq, meni súıý sizdiń basyńyzǵa qalaı keldi deımin?

Ol bir túrli uıalǵandaı bolyp:

— Eshqaıdan kelgen joq. Men sizdi renjitemin dep oılaǵan emespin. Men... men oıladym, sizge unaıtyn shyǵar dep.

— Joq, bul baryp turǵan aqymaq! — Táteı órmektiń qylyshyn aldy, Tomnyń basyna shydamaı salyp jiberetindeı kórindi. — Bul maǵan unaıdy degendi qaıdan shyǵardyńyz?

— Ózim de bilmeımin. Maǵan... maǵan bári aıtqan, sizge unaıdy dep.

— Á-á, bári aıtypty! Eger solaı aıtqan bolsa, olar da esýas bolǵany. Men ómirimde mundaıdy estigen emespin. Kim aıtty?

— Bári. Olardyń bári osylaı dedi.

Sallı táteı ózin áreń ustap tur; kózderi ushqyn atyp saýsaqtary dirildeıdi; Tomǵa bas salatyn sekildi.

— "Bári" degen kimder? Janyńnyń barynda aıt, olardyń aty-jóni qalaı, áıtpese jer betindegi esýastardyń bireýin qurtamyn!

Ol renjigendeı keıippen ornynan turyp, qolyndaǵy qalpaǵyn sıpalady:

— Keshirińiz, men bulaı bolaryn kútpep edim... Maǵan solaı aıtqasyn. Bári aıtyp edi... ony súıip alsań, óte qýanady dedi. Bári solaı dedi. Keshirińiz, men endi olaı istemeımin... shyn aıtam, istemeımin!

— Á, siz budan bylaı istemeısiz, qaraı gór! Múmkin, taǵy súıip kórersiz?

— Hanym, sizge adal sózimdi aıtyp turmyn: endi eshqashan sizdi súımeımin, qashan ózińiz suraǵansha.

— Ózim suraǵansha! Joq, men eshqashan mundaı surqıalyqty estigen emespin! Tym bolmasa siz Mafýsaıldyń jaǵynan kelgende adam bolsańyz da, eshqashan mundaı bolmaıdy! Kerek edi maǵan osyndaı shirikter!

— Bilesiz be, — dedi Tom, — bul meni óte tańǵaldyryp tur. Túk túsinsem buıyrmasyn... Súıgen sizge unaıdy dep maǵan aıtty jáne ózim de solaı oıladym. Biraq... — Osy jerde ol jurttyń bárin kózimen sholyp qarady, bireý bolmasa bireý dostyq, janashyrlyq nıet kórseter degen úmitpen; sosyn shalǵa toqtalyp: — Myrza, siz de ol meni qýana súıip alady dep oıladyńyz ba?

— Joq-á, nege... men olaı oılamadym.

Tom kózderimen izdep meni taýyp aldy:

— Tom, Sallı táteı meni qushaqtap: "Sıd Soıer..." dep aıtady ǵoı dep sen oılamadyń ba? — demesi bar ma...

— Qudaıym-aı! — Táteı Tomnyń sózin aıaqtatpaı, oǵan qushaǵyn jaıa júgirdi. — Uıatsyz kúshik, osylaı kisiniń basyn qatyra ma eken!

Tomdy qushaqtaıyn dep edi, biraq ol ony ıterip:

— Joq-joq, áýeli menen ruqsat surańyz, — dedi.

Táteı ýaqyt jibermeı, sol boıda ruqsat surap, ony qushaqtap, súıip jatyr, sosyn aǵaıǵa qaraı ıterdi, ol da qushaǵyna aldy. Budan keıin olar sál úzilis jasaǵasyn, Sallı táteı:

— Oı, qudaıym-aı, naǵyz súrprız degen osy! Biz seni tipti kútpegen edik. Jalǵyz Tomdy kútkenbiz. Apaıym taǵy bireý keledi dep jazǵan emes.

— Sebebi bizden Tomnan basqa eshkim munda kelýge jınalǵan joq, — dedi Tom. — Tek men ǵana qoıarda qoımaı suraǵasyn eń sońǵy mınýtta ol meni de jiberdi: al Tom ekeýmiz parohodta kele jatyp, súrprız jasaıyq dep oıladyq: ol aldymen, sońynan men kelýge ýádelestik jáne men bóten adam bolamyn dedim. Biraq biz beker bul oıyndy oılappyz, Sallı táte! Bótenderdi munda jaman qabyldaıdy eken.

— Iá, Sıd, sendeı tentekterdi. Seniń jaǵyńdy biraz qyzartýym kerek edi; dál osyndaı ashýlanǵanym esimde joq. Báribir sender ne isteseńder de, qandaı fokýs kórsetseńder de, tek osynda bolsańdar eken. Oılańdarshy, teatr kórinisin jasadyńdar! Shynymdy aıtsam, sen súıip alǵanda, men qattym da qaldym...

Biz úı men as úıdiń arasyndaǵy keń kóleńke jerde otyryp túski tamaq ishtik; ústeldiń ústindegi tamaqtyń kóptigi sondaı, tipti on otbasyna jeterlik jáne keshegiden qalǵan-qutqan emes, bári jańa ǵana ottan shyqqan; jertólede muz bolyp qatyp jatqan etti tańerteń berse, ony adam jeıtinder ǵana bolmasa, jaı kisi jeı almaıdy ǵoı.

Saılas aǵaı as aldynda uzaq duǵa oqydy; duǵa uzaq bolǵanmen eshkimniń tábetine zıan keltirmedi; ras, asyǵyp-úsigip jatqanda, adamnyń tamaqqa qaraǵysy kelmeıtinin talaı kórgem.

Túski astan keıin kóp áńgimeler aıtyldy, biz, Tom ekeýmiz, ańysyn ańdyp eleńdep otyrmyz, biraq bári bos — qashqyn negr jaıly olar jumǵan aýyzdaryn ashpady, al biz birdeńe aıtýǵa qoryqtyq. Alaıda keshki tamaqtyń ústinde balalardyń bireýi:

— Pap, Tom, Sıdpen birge teatr kórinisterine barýǵa bola ma? — dep surady.

— Joq, bolmaıdy, — dedi shal — Eshqandaı kórinis bolmaıdy dep oılaımyn, al qalaı bolǵanda da, sender barmaısyńdar. Ana qashqyn negr Berton ekeýmizge qandaı ońbaǵan kórinis ekenin aıtyp berdi jáne Berton qala turǵyndaryna aıtady: ol eki alaıaqty endigi qaladan qýyp jibergen de bolar.

Mine, áńgime qaıda! Degenmen men kináli emespin.

Biz, Tom ekeýmiz, bir bólmede, bir kereýette jatatyn boldyq; biz uzaq joldan sharshadyq, sondyqtan bárine qaıyrly tún aıtyp, keshki tamaqtan soń birden uıyqtaýǵa kettik; onda terezeden shyǵyp naızaǵaıdy qaıtaratyn turbadan jerge tústik te, qalaǵa qaraı júgirdik. Koról men gersogqa eshkim de eshteńe aıtpaıdy degen oıdamyn; eger men olarǵa eskertýge kesh qalsam, olar qıyndyqqa ushyraıdy, árıne.

Jolshybaı Tom maǵan jurttyń meni óltirip ketti, ákesi de ushty-kúıli joǵaldy dep júrgenderin jáne Djım qashyp ketkende qalaı alasapyran bolǵanyn aıtty; men oǵan bizdiń júlikter jaıly jáne "Kerik" týraly, bizdiń salmen jasaǵan saparymyz jaıly úlgergenimshe aıtyp berdim; al biz qalanyń ortasyna jete bergenimizde — óte erte emes, segiz jarym shamasynda — qarasaq, aldymyzda qoldaryna shyraq ustaǵan tobyr aıqaılap, shýlap, tabalardy temirmen soqqylap, ysqyryp kele jatyr; biz joldyń bir jaǵyna shyǵyp, olarǵa jol berdik; qarasam: álgi tobyr koról men gersogty aǵash atqa mingizip -men sol ekeýi dep oıladym, al, olarǵa qarap kim ekenin bilý múmkin emes, ústi-bastaryna qaramaı jatyp qustyń júnine aýnatqan ekeýiniń de adam usqyny joq, jaı eki dáý birdeńe. Olarǵa qarap ózim birtúrli bolyp kettim jáne baqytsyz eki júlikke janym ashyp ketti; bul ekeýi týraly eshqashan da olardyń jamandyqtaryn eske almaımyn dep oıladym. Olarǵa qaraýdyń ózi qorqynyshty boldy. Adamdar degen bir-birine óte qatal bolady eken.

Biz keshigip qalǵanymyzdy kórip turmyz — endi eshqandaı kómek bere almaısyń. Sońǵy jaǵynda kele jatqandardan surap edik, olar qala turǵyndary eshteńe bilmeıtindeı qalmastan teatrlyq qoıylymǵa bardy, beıshara koról sahnada sekire bastaǵansha ún-túnsiz otyrdy; sol kezde bireý belgi berdi — kórermender oryndarynan atyp turyp, olardy ustap aldy.

Biz úıge qaraı aıańdadyq, meniń kóńil kúıim burynǵydaı emes, bir túrli qulazyp, kóńilsiz kelemin; men eshteńe istemesem de kináli adamdaı sezinetin sıaqtymyn. Biraq ylǵı solaı bolady, sen kinálisiń be, joq pa — aryń onymen eseptespeıdi, báribir seni ishińnen mújıdi. Meniń aryma uqsaǵan tynymsyz ıtim bolsa, ý berip óltirip tastar edim. İshimdegilerdiń bárinen onyń kólemi úlken, biraq túk paıdasy joq. Tom Soıer de osyny aıtady.

Otyz tórtinshi taraý

BİZ DJIMDİ QOLDAIMYZ

Biz áńgimelesýdi qoıdyq ta oılanýǵa kiristik. Kenet Tom aıtty:

— Tyńda, Gek, bizdiń oıymyzǵa erterek kelmepti, ne degen aqymaqpyz! Djımniń qaıda otyrǵanyn men bilem ǵoı.

— Ne dep tursyń sen! Qaıda?

— Úıilip jatqan kúldiń janyndaǵy saraıda. Oılap qarashy. Biz tamaq iship otyrǵanda bir negrdiń sonda tamaq aparǵanyn sen kórmediń be?

— Kórdim.

— Sen qalaı oıladyń, ol tamaq kimge?

— Itke.

— Men de solaı oılaǵam. Al, ol tipti de ıtke emes.

— Nege?

— Óıtkeni onda qarbyz boldy.

— Durys, boldy, men baıqadym. Itterdiń qarbyz jemeıtini qalaı oıyma kelmedi? Bunymyz tipti uıat boldy!

Mine, ómirde keıde qalaı: qarap otyrsań da, eshteńeni kórmeısiń.

— Mine, bylaı: álgi negr ilýli kiltti ashty, sosyn ishke kirdi; al, shyqqannan keıin, qaıta kilttedi. Biz ústel basynan turyp jatqanymyzda kiltti aǵaıǵa ákelip berdi, sol kilt bolý kerek. Qarbyz — ıaǵnı adam jeıdi; kilt — ıaǵnı onda bireý qamalǵan; osyndaı meıirimdi tamasha halqy bar shaǵyn plantasıada eki adam kilttenip otyrýy múmkin emes. Onda otyrǵan Djım. Jaraıdy, muny ózimiz sezgenimizge de myń shúkirshilik dep qýanyp otyrmyn, kádimgi iz kesýshiler sıaqtymyz; budan basqa ádis úshin soqyr tıyn da bermes edim. Endi sen mıyńdy qozǵap, jospar oılap tap, Djımdi qalaı urlaımyz, men de óz josparymdy oılaımyn, sosyn qaısysy jaqsy bolsa, sony tańdaımyz.

Tom Soıerdiń basy úlken adamdardaı isteıdi!

Maǵan salsa, gersog ne kapıtannyń kómekshisi, bolmasa sırkte kloýn bolǵansha, osyndaı basyń bolǵany artyq. Men birdeńeni oılaǵan boldym, tek arym taza bolýy úshin: ózim aldyn ala bilip otyrmyn kim jaqsy jospar oılaıtynyn.

Ári-beriden soń Tom aıtty:

— Sende daıyn ba?

— Iá, — deımin.

— Jaraıdy, aıta ber.

— Jospar bylaı, — deımin. — Djım otyr ma onda nemese basqa bireý me — bilý qıyn emes. Erteń túnde biz meniń qaıyǵymmen baryp, saldy araldan beri ákelemiz. Sosyn túngi qarańǵyda ol uıyqtap jatqanda shaldyń qaltasynan kiltti urlap alamyz da, Djımmen birge salmen ózenniń tómengi jaǵyna ketemiz; kúndiz tyǵylyp, túnde júzemiz, buryn Djım ekeýmiz solaı júrdik. Mundaı jospar jaraı ma?

— Jaraı ma? Nege jaramaıdy, óte jaqsy jospar! Biraq tym qarapaıym, eshqandaı kisi qyzyǵarlyq eshteńe joq. Eger adamdy qınamaıtyn bolsa, qaýip-qaterge uryndyrmaıtyn bolsa, ol ne jospar? Emshektegi bala da jasaı alady. Aıqaı-shý joq, jurtty tańdandyratyn áńgime de joq, sabyn qaınatatyn zaýyttaǵy urlyq sekildi.

Men onymen talaspadym, sebebi budan ózge áńgimeni kútkenim joq bolatyn, esesine onyń josparynyń qarapaıym bolmaıtynyn aldyn ala bilip otyrmyn.

Solaı bolyp shyqty. Ol óz josparynyń mánin túsindire bastady, sonda men onyń jospary menikinen on bes ese artyq ekenin birden túsindim: biz Djımdi báribir qutqaramyz, onyń esesine mashaqaty jeterlik bolady, tipti bizdi atyp tastaýlary múmkin — Tomnyń jospary osylaı. Maǵan óte unady. Qane, deımin men, osylaı qımyldaıyq. Onyń jospary qandaı ekenin qazir aıtýdyń qajeti joq: men bilip otyrmyn áli talaı ózgerister engiziledi.Tom iske kiriskenimizde áli jıyrma ret bylaı da, olaı da ózgertetinin bilip otyrmyn, yńǵaı kelgen jerde jańa birdeńelerdi qosa qoıady. Shynynda osylaı bolyp shyqty.

Bir nárse durys boldy: Tom Soıer iske shyndap kiristi jáne negrdi quldyqtan bosatqysy keledi. Mine, men osyny túsinbeı-aq qoıdym. Bul qalaı sonda? Jaqsy otbasynan shyqqan bala, tárbıeli, óziniń abyroıyn qadirleıdi jáne ata-anasy da uıatqa qalǵysy kelmeıtin shyǵar; balanyń basy isteıdi, kókmı emes; qalaı bolsa da oqydy, áripti taıaq dep bilmeıtin emes, meıirimdi, muny qasaqana jasamaıdy; endi, mine, kerek bolsa — tákapparlyǵyn, ózin aıaqqa bastyrmaıtyn namysyn umytyp, mynandaı sharýaǵa kirisedi, ózin masqara etip, ata-anasyn búkil Amerıkaǵa shýlatý degen baryp turǵan qylmys. Osyny túsine almadym. Uıat bolǵanda... aıtatyny joq. Ne de bolsa oǵan kózbe-kóz aıtýym kerek ekenin men bilemin, áıtpese men qandaı dospyn! Ázir jarıa bolmaı turǵanda bárin tastasyn. Men osylaı aıtqym kelip bastaı berip em, ol meniń sózimdi bólip:

— Sen ne, men ne istegim keletinin ózim bilmeıdi dep oılaısyń ba? Mundaı jaǵdaı basymnan ótkenin kórip pe ediń? — dep dúrse qoıa berdi.

— Joq, eshqashan.

— Sol negrdi urlaýǵa saǵan kómektesem dep men aıtpap pa edim?

— Aıttyń.

— Jaraıdy, endeshe.

Osydan basqa ol eshteńe aıtpady, men de aýzymdy japtym. Endi bul jaıly sóılesýdiń máni qalmady: ol bir nárseni oıyna alsa, aqyryna deıin sony istemeı qoımaıdy. Onyń nege osy iske bas suqqanyn túsine almadym, biraq onymen daýlaspadym, tipti bul jaıly áńgime aıtýdy qoıdym. Pyshaqqa ózi túsken eken, men ne isteýim kerek!

Biz kelgende úıde qarańǵy jáne typ-tynysh eken, sosyn biz esik aldyndaǵy alańnyń sońyna qaraı júrdik — álgi kúldiń janyndaǵy kishkene úıshikti zertteýimiz kerek. Biz alańdy túgel aınalyp óttik — ıtter qalaı qarsy alatynyn baıqap alýymyz kerek. Olar bizdi tanyp, shý kótermeı, ádettegi aýyl ıtteriniń túnde ótip bara jatqan adamdarǵa kórsetetin qurmet sálemderin bildirdi de tynyshtala qaldy. Úıshikke jetkesin biz ony aldynan, artynan, janynan qarap, soltústik jaǵyndaǵy qabyrǵada buryn men kórmegen tereze bar ekenin anyqtadyq; jerden biraz bıikte, ózi tórtburyshty, myqty taqtaımen bekitip tastapty.

— Mine, jaqsy! Tesigi edáýir úlken eken, Djım oǵan syıady, tek taqtaıdy julyp alý kerek, — dedim.

— Bul "bir-eki — kúshimiz bar, shúkirlik, úsh-tórt — sharýany bitirdik" degennen de ońaı, sabaq oqymaǵannan da jeńil. Menińshe, biz budan góri kúrdelirek ádis taba alatyn sekildimiz, Gek Fın.

— Jaraıdy, — dedim men. — Al eger qabyrǵany aralap kesip alsaq qaıtedi, meni óltirgende solaı istegem.

— Bul birdeńege uqsaıdy, — deıdi ol, — bul ári jumbaq, ári jumysy aýyr jáne bári jaqsy, degenmen áli de kóbirek árekettenýimiz úshin bir qıyndaý ádis tabýymyz kerek. Asyǵyp jatqanymyz joq, áli baıqaı turaıyq.

Úıshik pen sharbaqtyń ortasynda, soltústik jaǵynda qosymsha salynǵan úı tur, bıiktigi úıdiń tóbesine deıin jetedi, ózi taqtaıdan jasalǵan. Onyń uzyndyǵy álgi úıshikpen birdeı de, kóldeneńi alty fýttaı. Esigi ońtústik jaqta jáne ilinetin kiltpen bekitilgen. Tom sabyn qaınatatyn qazanǵa qaraı ketti, sol jerden izdep bir temir taýyp ákeldi, ol qazannyń qaqpaǵyn kóteretin temir bolý kerek; ol temirdi aldy da esiktiń jaqtaýyn julyp aldy. Shynjyr jerge tústi, biz esikti ashyp ishke kirdik, shyrpy jaǵyp qarasaq, bul álgi úıshikke qosymsha salynǵan bólme eken, ortasynda esik joq, edeni de joq, jalpy tattanǵan kúrek, tyrnaýysh, synǵan oraqtan basqa eshteńe kórinbeıdi. Shyrpymyz sóndi, biz esiktiń bosaǵasyn ornyna qoıyp, ketip qaldyq, syrttaı qaraǵanda esik jabyq turǵan sekildi.

Tom qýanyp:

— Endi bári jaqsy! — dedi. — Biz ol úshin jerdi qazamyz, bul bir aptadaı ýaqyt alady.

Sodan keıin úıge keldik; men úıge jasyryn esikten kirdim — olar bul jaqtaǵy esikti jappaıtynyn bilip alǵam, tek teriden jasalǵan ilgishten tartý kerek — bul Tomǵa laıyq emes, tym jeńil tańǵalarlyq eshteńe joq, oǵan mindetti túrde naızaǵaı tartatyn turbadan túsý kerek.

Ol úsh ret ortasyna deıin baryp, úsheýinde de jerge qulap tústi, aqyrynda basyn jarýǵa sál qaldy. Ol bul sharýany tastaý kerek dep oılady, demalyp alǵan soń taǵy bir ret shyǵyp kórem dep sheshti — aqyry shyqty!

Tańerteń biz óte erte turyp, negrler turatyn úıshikterge bardyq, oıymyz — ıtterdi ózimizge úıretý jáne álgi Djımge tamaq tasıtyn negrmen jaqynyraq tanysý. Negrler tamaq iship, egistikke barýǵa jınalyp jatyr eken, al Djımniń negri tárelkege nan, et jáne basqa taǵamdardy salyp jatyr, basqalary ketken kezde, úlken úıden álgi negrge kilt berip jiberdi.

Bul negrdiń bet-júzi meıirimdi jáne aqymaqtaý, shashyn túrli jiptermen túıin-túıin etip baılap qoıypty, sebebi sodan mystandar qashady eken. Ol túnde mystandar kelip, ózin ábden sharshatatynyn aıtty, sodan buǵan neshe túrli daýystar estilip, kózine ártúrli kórinister kórinedi eken, eshqashan mundaı malǵundar buryn osyndaı uzaq mezgil jabysyp kórmepti.

Ol óziniń baqytsyzdyǵy jaıly áńgimelegeni sondaı, tipti óziniń negizgi jumysyn umytyp ketti.

— Sen tamaqty kimge aparasyń? Itterge beresiń be? — dep surady Tom.

Negr kúlimsiregeni sonsha, betiniń bárine kúlki jaıyldy.

— Iá, Sıd myrza, ıtke. Ol qyzyq ıt! Kórgińiz kelmeı me? — dedi.

— Kórgim keledi.

Men Tomdy túrtip qaldym da, sybyrladym:

— Sen ne, oǵan kúndiz baraıyn dep tursyń ba? Jospar boıynsha olaı emes qoı?

— Buryn olaı emes edi, endi solaı.

Biz júrdik — ol jerge kirip ketse ıgi edi — tek bul maǵan óte unamady. Kirdik, túk kórinbeıdi — sondaı qarańǵy, al Djım, shynynda da, sonda otyr, ol bizdi kórip qýanyp ketti:

— Iá, mynaý Gek qoı! Jasaǵan, jarylqaı gór, Tom myrza da osynda kelgen be?

Osylaı bolatynyn men bilgenmin, kútkenim de osy edi. Endi ne isteý kerek, mıyma eshteńe kirmedi, tipti bir jaqsy oı kelse de eshteńe jasaı almaǵan bolar em, sebebi álgi negr sol jerde sózge aralasty:

— Qudaıym-aı, anaý senderdi tanı ma?

Endi biz bir-birimizge qaradyq, úıdiń ishi de jaqsy kórindi. Tom negrge tesile qarap, tańdanǵan adamdaı surady:

— Bizdi kim tanıdy?

— Myna qashqyn negr.

— Biledi dep oılamaımyn, seniń basyńa qalaı keldi bul oı?

— Qalaı keldi? Ol qazir ǵana sizderdi bilemin dep aıqaılady ǵoı.

Tom túkke túsinbegen adamdaı:

— Seniń munyń birtúrli túsiniksiz. Kim aıqaılady? Qashan aıqaılady? Ne dep aıqaılady?

— Sosyn maǵan buryldy. — Sen birdeńe estidiń be?

Árıne, bul suraqqa bir ǵana jaýap aıtý kerek, men:

— Joq, dym estigen joqpyn, eshkim eshteńe aıtqan joq, — dedim.

Tom sosyn ómirinde birinshi ret kórip turǵan adamdaı Djımge qarap:

— Sen birdeńe dediń be? — dep surady.

— Joq, myrza, — dedi Djım. — Men eshteńe aıtpadym.

— Bir sóz de?

— Joq, myrza, bir sóz de aıtqanym joq.

— Al sen buryn bizdi kórdiń be?

— Joq, myrza, kórgen emespin.

Tom jańaǵy negrge buryldy, al anaý ne isterin bilmeı, kózderi baqyraıyp ketti, sosyn qatqyl únmen:

— Saǵan ne kórinip tur ózi? Sen nege olaı aıqaılady dediń? — dedi.

— Oı, myrza, munyń bári qarǵys atqyr mystandardyń kesiri. Ólip kete jazdaısyń! Munyń bárin solar, myrza, olar meni ylǵı qorqytyp, túbi tabytqa salatyn shyǵar! Bul týraly eshkimge aıta kórmeńizshi, myrza, áıtpese Saılas myrza ursady, ol eshqandaı mystan degender joq deıdi.Onyń osynda bolmaǵany ókinishti — bolǵanda ne aıtar edi! Bul joly ol buryla almas edi. Mine, ylǵı osylaı bolady: kim ishkish bolsa, ony qoıǵyza almaısyń, ózderi eshteńe kórmeıdi jáne ne ekenin aıyra almaıdy, al sen kóresiń, aıtasyń olarǵa, olar senbeıdi de.

Tom oǵan on sent berdi, sosyn eshkimge aıtpaımyz, mynaǵan shashyńdy túıý úshin jip satyp al dep buıyrdy oǵan, sosyn Djımge qarap:

— Saılas aǵaı myna negrdi darǵa asa ma, joq pa? — dedi, — eger men qashqan negrdi ustap alsam, men ony eshqaıda bermeı, darǵa asar edim!

Álgi negr esik aldyna baryp aqsha jalǵan emes pe dep tistep tekserip turǵanda, Tom Djımge sybyrlady:

— Bizdi biletinińdi sezdirme. Eger túnde jer qazyp jatqan dybys estiseń, úreılenbe, biz Gek ekeýmiz seni qutqarǵymyz keledi.

Djım bizdiń qolymyzdy ustap qysa bergende negr keldi. Biz oǵan ertse, taǵy da osynda keletinimizdi aıttyq; negr nege ertpeımin, ásirese qarańǵy túnderde mystandar jarmasa beredi, birge júrgenderiń tipti jaqsy dep qýanyp ketti.

Otyz besinshi taraý

JASYRYN JOSPARLAR

Tańǵy tamaqqa deıin shamasy bir saǵattaı bar, biz ormanǵa kettik. Tom jaryqta qazý kerek, al fonardyń jaryǵy óte anyq kórsetedi — qolǵa túsip qalýymyz múmkin; odan da shirigen topyraqty kóbirek alyp, qarańǵy jerge tastasaq, olar jaryq beredi dedi.

Shirigen topyraqty biraz alyp, shóptiń arasyna jasyrdyq ta, ózimiz demalýǵa otyrdyq. Tom kóńili tolmaı kúńkildep qoıady:

— Osynyń bári sábıdiń oıyny sıaqty ári jeńil, ári qarapaıym, tipti jasaǵyń kelmeıdi! Sondyqtan qıynyraq jospar oılaý da qıyn. Kúzetip turǵan adam joq, tym bolmasa oǵan basyn aınaldyratyn sýsyn ishkizer edik — kúzetshi mindetti túrde bolý kerek! Eń bolmasa uıyqtatatyn sýsyn beretin tym qurysa ıt te joq. Djımniń bir aıaǵyndaǵy shynjyrynyń uzyndyǵy on fýt, ol kereýettiń aıaǵyna bekitilgen; kereýetti kóterip, shynjyrdy bosatý — bar sharýa osy. Saılas aǵaı bárine sene beredi: kiltti bir mısyz negrge berip qoıǵan, al ol negr ne istep júr — eshkim teksermeıdi. Djım budan buryn da terezeden shyǵýyna bolatyn edi, biraq on fýttyq shynjyrmen qalaı júredi, alysqa kete almaısyń. Óte ókinishti, tek budan asqan aqymaqtyq bolmaıdy! Barlyq qıyndyqty óziń oılap tabýyń kerek. Ne isteısiń endi, basqa amal joq! Birdeme oılap tabýǵa, qoldaǵy bardy paıdalanýǵa týra keledi. Sonda da bul jerde biz úshin utymdy bir jaı bar: biz Djımdi túrli qaýip-qater, qıyndyqpen urlasaq, biz úshin abyroı-ataq sol bolady jáne onyń ústine ol qıyndyqtardy ózimiz basymyzben oılap tapsaq, árıne, bul bizdiń mindetimiz emes. Máselen, fonardy alaıyq. Eger týra aıtatyn bolsaq, fonarmen jumys isteý qaýipti degen pikir týǵyzýymyz kerek. Sol jerde fakelden parad jasasań da, eshkim qybyr etpeıdi dep oılaımyn. Meniń basyma bir oı keldi: áýeli ara jasaıtyn bir nárse tabý kerek.

— Bizge aranyń keregi qansha?

— Qalaı keregi qansha? Shynjyrdy alý úshin kereýettiń aıaǵyn kesý kerek qoı!

— Kereýettiń aıaǵyn kóterse boldy, shynjyr alynady dep óziń aıtpap pa ediń?

— Bul saǵan uqsaıdy, Gek Fın! Qalaı da sábıdiń ádisin tańdaısyń. Sen nemene, eshqandaı kitap oqymaǵanbysyń? Baron Trenke týraly, Kazanova týraly, tipti Benvenýto Chellını týraly kitaptardyń bireýin de oqymadyń ba? Al Genrıh Navarrskıı she?

Mundaı ataqtylar az ba? Qamaýda otyrǵan adamdardy osyndaı túkke turmaıtyn ádispen bosatý degen qashan, qaıdan estilip edi? Joq, barlyq ataqtylar aıaqty eki ret aralap solaı qaldyrý kerek deıdi, al aǵash untaǵyn jutyp qoıý kerek, sonda eshkim bilmeıdi, al aıaqty balshyqpen jáne maldyń maıymen sylap tastaıdy, sosyn eń qyraǵy túrme kúzetýshi de aıaǵy bútin eken deıdi. Sodan keıin sen qashýǵa ábden daıyn bolǵan kezde teýip qalasyń, aıaǵy ushyp ketedi, shynjyrdy alasyń — bári osymen bitedi. Sosyn jasaıtyn eshteńe joq, jipten jasalǵan baspaldaqty laqtyrasyń da,syrǵanap orǵa túsesiń, aıaǵyń synady, óıtkeni baspaldaq óte qysqa — on toǵyz fýt jetispeıdi — al sol jerde seni attar kútip turady, senimdi ýázirler seni qaǵyp alady da, erge kóldeneń salady, sosyn seni óziń týǵan Langedokqa alyp júredi nemese Navarraǵa, bolmasa taǵy basqa bir jaqqa. Mine, men osylaı túsinemin, Gek! Eger úıshiktiń janynda op bolsa ǵoı! Eger ýaqyt jetse, biz qashatyn túni ony jaqsylap qazamyz.

— Bizge ordyń qajeti qansha — biz Djımdi úıdiń irgesinen qazyp shyǵarmaımyz ba? — dedim men.

Al ol meni tipti tyńdap otyrǵan joq. Meni de, dúnıedegi basqany da umytyp, qolymen jaǵyn súıep qoıyp oılanyp otyr, sosyn tereń dem aldy da basyn shaıqap kúrsindi:

— Joq, bulaı isteýdiń qajeti joq, — dedi.

— Ne týraly aıtyp otyrsyń, — dep suradym.

— Iá, Djımniń aıaǵyn aramen kesýdi aıtam.

— Qudaı saqtasyn! — deımin. — Árıne, onyń qandaı qajettiligi bar?Onyń aıaǵyn kesý kerek degen oıdy sen qaıdan shyǵardyń?

— Kóptegen ataqtylar solaı istegen. Olar shynjyrdy shyǵara almaı qoldaryn kesip qashqan. Aıaǵyn kesken durys bolar edi. Biraq biz onsyz jasaımyz. Bizge pálendeı qajeti joq, budan basqa Djım — negr, ol nege jasaǵanymyzdy túsinbeıdi, Eýropada osylaı jasaıdy dep oǵan túsindire almaısyń. Joq, bul ádisti qoıý kerek! Al jipten baspaldaq jasaý — bul bolady: biz ózimizdiń tósegimizdegi jaımalardy jyrtyp, kózdi ashyp-jumǵansha Djımge jipten baspaldaq jasap beremiz. Al ony oǵan nannyń arasyna salyp berýge bolady — ylǵı osylaı jasalady. Men odan jaman nandy da jegenmin.

— Sen ne dep otyrsyń, Tom Soıer? — deımin men. — Djımge eshqandaı jip baspaldaq kerek emes.

— Joq, kerek. Sen óziń ne dep mińgirlep otyrsyń! Osy is jaıly túk bilmeısiń ǵoı! Jip baspaldaq oǵan kerek, jurttyń bári solaı jasaıdy.

— Al jip baspaldaqpen ne isteıdi?

— Ne isteıdi? Eshteńe jasaı almaı kórpege tyǵyp tastaı ma? Bári solaı jasaıdy eken, ıaǵnı ol da jasaýy kerek. Gek, sen ereje boıynsha eshteńe istegiń kelmeıtin sıaqty ǵoı, ylǵı jańa birdeme oılap tabasyń. Eger jip baspaldaq oǵan kereksiz bolsa, qashyp ketkennen keıin kórpesinde qala ma? Bul degen aıǵaq qoı. Aıǵaq qajet emes dep oılaısyń ba sen? Kerek bolǵanda qandaı! Al sen eshqandaı belgi qalmasyn deısiń be? Mine, bul jaqsy is bolar edi, aıtatyny joq! Men mundaıdy ómirimde estigen emespin. 

— Eger ereje boıynsha onda baspaldaq bolýy kerek bolsa, jaraıdy, bolsyn meıli, men erejege qarsy júrgim kelmeıdi. Bir ǵana nárse, Tom Soıer: eger biz jaımalardy jyrtyp Djımge baspaldaq jasasaq, biz Sallı táteımen kelispeı qalamyz. Men osylaı oılaımyn: baspaldaqty jańǵaq aǵashynyń qabyǵynan jasaý túkke turmaıdy, ol úshin dúnıeni búldirýdiń qajeti joq, al nannyń arasyna salyp pisirýge ábden bolady, kórpege jasyrý da ońaı. Djım bul jaǵdaılardy túsine bermeıdi, oǵan báribir.

— Oı, qaıdaǵyny soǵyp otyrsyń, Gek Fın! Eger men sen sekildi aqymaq bolsam, dybysymdy shyǵarmaı otyrar edim. Memlekettik qylmysker jańǵaq aǵashynyń qabyǵynan jasalǵan baspaldaqpen túsip qashypty degen ne? Elge kúlki bolatyn jaǵdaı.

— Jaraıdy, Tom, qalaı isteımin deısiń — óziń bilesiń, degenmen, eger meniń aqylymdy alsań, jaımany jipten alǵanymyz durys.

Ol bulaı isteýge bolady dedi. Sol jerde oǵan taǵy bir oı keldi:

— Onda kóılekti alý kerek, — dedi.

— Kóılek nemenege kerek bizge, Tom?

— Djımge kúndelik jazýǵa.

— Qaıdaǵy kúndelik? Djım jazý bilmeıdi ǵoı!

— Meıli, bilmese, biraq eger biz oǵan temir qasyqtan nemese bóshkeniń qursaýynan qalam jasap bersek, ol bir belgiler salady ǵoı?

— Sen ne, Tom! Qalamdy qazdyń qanatynan julyp alýǵa bolady ǵoı — jaqsy jáne tez.

— Eı, shaqsha basym-aı, qamaýdaǵylar otyrǵan qarańǵy abaqtyda qazdar júgirip júrmeıdi. Olar qalamdy ylǵı qatty zattan isteıdi, mysaly, mystan jasalǵan maıshamnyń synyǵynan, qoldaryna túsken nárseden. Buǵan olardyń kóp ýaqyty ketedi — apta, keıde aılar ótedi, sebebi qalamdy qabyrǵaǵa ysqylap ushtaıdy. Qazdyń qaýyrsynymen olar jaz deseń de jazbaıdy. Bul olardyń ádeti boıynsha bolmaıdy.

— Al jaraıdy, sonda sıany neden jasaımyz?

— Kóbisi tasqa kózdiń jasyn tamyzyp jazady, ony áıelder jaǵy solaı isteıdi, al ataqtylar ózderiniń qanymen jazady. Djım de solaı isteýine bolady, al eger ol óziniń qamaýda otyrǵanyn búkil álemge bildirgisi kelip, qupıa habar terezeden jiberse, qalaıy tárelkege shanyshqymen syzyp jazyp, terezeden laqtyryp jiberýine bolady. Temir maska únemi solaı istedi jáne bul óte jaqsy ádis.

— Djımde qalaıy tárelke joq. Oǵan jaı ydyspen tamaq beredi.

— Ol eshteńe emes, biz oǵan taýyp beremiz.

— Báribir eshkim eshteńe túsinbeıdi.

— Ol tipti eshteńe emes, Gek Fın. Onyń sharýasy jazý jáne tárelkeni terezeden laqtyrý. Al ony oqýdyń keregi joq saǵan. Báribir jartysyn túsinbeımiz — olar tárelkege jaza ma, joq basqaǵa ma.

— Onda tárelkeni shımaılap ne kerek?

— Mássaǵan, onyń tárelkeleri emes qoı!

— Oniki bolmaǵanmen, bireýdiki ǵoı, solaı emes pe?

— Qamaýdaǵy adamnyń kimniń tárelkeleri ekeninde sharýasy qansha...

Ol sózin aıaqtaǵan joq — tańerteńgi tamaqqa shaqyrǵan qońyraý daýysyn estip, úıge kettik.

Bul kúni ertemen maǵan jipten jaımany jáne aq kóılekti qaryzǵa alý múmkindigi týdy, sosyn eski qap taptym da álgilerdi soǵan saldym, sosyn shirigen topyraqty da sol qapqa súńgittik. Men "qaryzǵa" deımin. Sebebi meniń ákem ylǵı osylaı deıtin, biraq Tom bul — "qaryz" emes, bul urlyq deıdi. Ol biz tutqynǵa kómektesip júrmiz, al ol zattar qalaı alyndy — tutqynǵa báribir, bul úshin eshkim jazalanbaıdy. Eger tutqyn ózi qashyp qutylýy úshin bir nárseni urlasa, bul qylmys emes, buǵan onyń quqy bar; tutqyn úshin bul úıden bárin urlaýǵa bizdiń tolyq quqymyz bar, árıne, ony qamaýdan qutqarý úshin ǵana urlanǵan zattardy paıdalanatyn bolsaq. Eger biz tutqyn bolmasaq, onda, árıne, áńgime basqa, eger ózi tutqyn emes, biraq bireýden zat urlasa, ol eń ońbaǵan adam. Sondyqtan biz qolymyzǵa túskenniń bárin urlaımyz dep sheshtik dedi Tom.

Osydan keıin, jaqynda men negrlerden qarbyz urlap ákelip edim baqshadan. Tom negrlerge baryp on sent ber, ne úshin ekenin aıtpa dep maǵan buıyrdy. Ol óte qajet nárseni ǵana urlaýǵa bolady deıdi. "Nesi bar, — deımin men, — maǵan qarbyz qajet boldy". Qarbyz saǵan túrmeden qashý úshin kerek bolǵan joq, mine, áńgime qaıda deıdi ol "Eger sen tutqynǵa ol túrmeshini óltirýi úshin qarbyzdyń ishine pyshaq salsań, onda bári durys bolǵan bolar edi", — deıdi. Men onymen daýlaspadym, biraq tutqyn úshin mıymdy shiritip oılap ne sharýam bar, odan da, oraıy kelgende, qaryzdy ala qoımaımyn ba.

Mine, biz sol kúni tańerteń jurttyń bári árkim óz sharýasymen ketýin kútip turǵanymyzdy men aıttym, esik aldynda eshkim qalmaǵan, Tom qapty úıshiktiń janyna salynǵan qosymsha úıge apardy. Men sol esik aldynda kúzette turdym. Tom keshikpeı ol jaqtan shyqty, sosyn ekeýmiz áńgimelesý úshin bórenelerdiń ústine shyǵyp otyrdyq.

— Endi bári daıyn boldy, tek qural-saımannan basqasy, — dedi ol.

— Qural-saımannan?

— Iá.

— Qural-saıman nemenege kerek?

— Qalaı nemenege? Qazý úshin. Jerdi tisimizben qazamyz ba?

— Ana úıshiktiń janyna salynǵan qosymsha úıdegi tyrma kúrekter jaramaı ma? — dep suraımyn.

Ol maǵan burylyp, sondaı ókinishti júzben betime tesile qaraǵanda, jylap jiberýge shaq qaldym.

— Gek Fın, tutqyndarda kúrek, tyrma sekildi jer qazatyn jańa zamannyń saımandary bolady degendi qaıdan estidiń? Men senen suraımyn: eger birdeme seniń mıyńa kiretin bolsa, ol basqasha qalaı dańqyn shyǵarady? Onda qolyna kilt ber, sonda sharýa bitedi. Tyrma, kúrekter! Taǵy birdeńeler! Áı, olardy tipti koróldarǵa da bermeıdi!

— Jaraıdy onda, — deımin, — eger bizge tyrma, kúrek qajet bolmasa, onda ne kerek?

— As úıdegi pyshaqtar.

— Úıdiń astyn qoparý úshin be?

— Árıne!

— Qoıshy, Tom, mynaýyń aqymaqtyq!

— Aqymaqtyq pa, joq pa — báribir solaı, bul naǵyz durys ádis. Jáne budan basqa ádis joq, men qanshama kitap oqydym bul týraly, biraq men aıtqannan basqa ádis bar degendi estimedim. Barlyq tutqyndar pyshaqpen qazady, jerdi emes, árıne, — olarda ylǵı qatty jartas. Jáne ony aıtyp shyǵýǵa qansha ýaqyt ketedi, apta artynan apta... al olar qaza beredi, qaza beredi! Máselen, Marsel kemejaıyndaǵy Dıf túrmesinen qazyp-qazyp, aqyry qashyp shyqqan. Ol qansha mezgil qazdy dep oılaısyń?

— Men qaıdan bilem?

— Joq, sen tap!

— Bilmeımin... aı jarym shyǵar?

— Otyz jeti jyl! Jerdiń astynan Qytaıdan shyqqan. Mine, ómirde qandaı oqıǵalar bolady! Bizdegi túrmeniń jartasta turmaǵany ókinishti!

— Djımniń Qytaıda eshqandaı tanysy joq.

— Tanystyń qajeti qansha? Sol tutqynnyń da tanystary bolǵan emes. Sen ylǵı bir búıirden shyǵyp otyrasyń. İske qatysy bar birdeńe aıtsań ǵoı.

— Jaraıdy, ol qaı tesikten shyqsa da, maǵan báribir, tek shyqsa boldy, Djımge de báribir dep oılaımyn. Tek bir másele bar: ony pyshaqpen qazyp shyǵaratyndaı Djım jas emes. Ondaı ýaqyt ótkenshe ol ólip qalady.

— Joq, ólmeıdi. Biz otyz jeti jyl qazamyz dep oılaısyń ba? Biz jumsaq jerdi qazamyz ǵoı!

— Al qansha ýaqyt kerek, Tom?

— Bizge onsha uzaq qazýǵa bolmaıdy, Saılas ataıǵa jańa orman jaqtan jazyp júrýleri múmkin. Djımniń ol jaqtan emes ekenin aǵaı bilip qalyp júrse. Onda bul da birdeńe jazýy múmkin — Djım týraly habarlandyrý ma, qaıdan bileıin... Iaǵnı biz sonshama ýaqyt jer qaza almaımyz. Ereje boıynsha eki jyl qazý kerek dep oılaımyn, biraq bizge bulaı isteýge tipti de bolmaıdy. Ári qaraı ne bolatyny belgisiz, sondyqtan mynandaı aqyl beremin, kádimgideı shyndap qazý kerek jáne tezdetip, al sosyn otyz jeti jyl qazdyq dep oılaýymyz kerek. Sonda urlaý op-ońaı bolady, sosyn dabyl bastalǵan kezde alyp ketý kerek. Eń durysy osy dep oılaımyn.

— Munda áıteýir mán bar, — deımin. — Oılaý eshteńe emes, sosyn eshqandaı mashaqaty joq, eger qajet bolsa, men júz jyl jarym qazdyq dep oılaı alamyn. Bul maǵan túk te qıyn emes, tek biraz úırený kerek... Onda men qazir júgirip baryp eki pyshaq alyp kele qoıaıyn.

— Úsheý al, — dedi ol, — bireýinen ara jasaımyz.

— Tom, eger mynadaı usynys erejege nemese dinge qarsy bolmasa, — dedim men, — áne, ana jerde, kóleńkeniń astynda tat basqan ara bar.

Ol ókinishti júzben maǵan qarady da:

— Seni eshqandaı jóni túzý nársege úıretý múmkin emes. Gek, júgir, pyshaqtardy ákel — úsheýin!

Men júgire jóneldim.

Otyz altynshy taraý

DJIMGE KÓMEKTESÝGE TYRYSÝ

Sol kúni túnde jurttyń bári uıqyǵa ketkesin, biz naızaǵaı tartqysh turbamen esik aldyna tústik te, qosymsha salynǵan úıshikke baryp, shirigen topyraqty jerge tógip jumysqa kiristik. Ózimizge bes-alty fýt jerdi eń tómengi bórenege deıin tazalap aldyq. Tom bul Djımniń kereýetiniń artqy jaǵy, sosyn astyn qazyp, syrtqa shyǵatyn tesik jasaımyz, jumysty bitirgende eshkim ol jerde tesik baryn bilmeıdi, sebebi Djımniń jamylǵysy jerge tıip tur, árıne, ony ádeıi kóterip kereýettiń astyn qarasa ǵana kórinedi, — dedi.

Biz pyshaqpen túnniń bir ýaǵyna deıin qazyp-qazyp ábden qaljyradyq, alaqanymyz kúldirep, sýlanyp qaldy, biraq budan eshteńe shyqpady. Sonan soń men aıttym:

— Bilesiń be, Tom Soıer, bul jumys otyz jeti emes, otyz segiz jylǵa jetetin bolar.

Ol eshteńe demeıdi, tek kúrsindi de, kishkeneden keıin qazýdy qoıdy. Baıqap turmyn, ol oılanyp qaldy da sosyn:

— Tyryspaý kerek, Gek, báribir eshteńe shyqpaıdy. Eger biz tutqyndar bolsaq, onda bir jón, sebebi olardyń ýaqyty kóp, eshqaıda asyqpaıdy, kúzetshiler aýysyp jatqanda bes mınýt qana qazady, odan tutqyndardyń alaqany da kúldiremes edi, biz de jyldar boıy qazar edik jáne ol erejege saı keler edi. Al bizge endi aqymaqtardaı bas qatyrý kerek emes — oǵan ýaqyt joq, tezdetý kerek. Eger biz osylaı endi bir tún qazsaq, qolymyzdyń kúldiregeni ketkenshe bir apta jumysty tastaı turýǵa týra keledi — odan erte qolymyzǵa pyshaq ustaı almaımyz.

— Sonda bizge ne isteý kerek, Tom?

— Men saǵan aıtamyn ne isteý kerek ekenin. Bul ári durys emes, ári adamgershilikke jatpaıdy jáne muny bireýler bilmese deımin, alaıda budan basqa ádis joq, biz tyrmamen, kúrekpen qazamyz, biraq pyshaqpen qazyp jatyrmyz dep oılaımyz, — dedi.

— Mine, bul durys! — deımin men. — Tom Soıer, buryn da seniń basyń qatty isteýshi edi, endi odan da jaqsy istep ketti. Tyrma — bul kádýilgideı qural, al durys emes, adamgershilikke qarsy degenge men túkirmeımin de. Men negrdi urlaǵym kelse nemese qarbyzdy, bolmasa jeksenbilik mektepten kitap urlaǵym kelse, bul erejege saı kele me, kelmeı me — ony anyqtap jatpaımyn, áıteýir jasasam boldy. Ol negr me, qarbyz ba, joq oqýlyq pa — maǵan báribir, áıteýir tyrmamen bolsa da negrdi shyǵarsam boldy, al seniń ataqtylaryń meıli ne oılaǵysy kelse, oılaı bersin, men olar úshin ólgen tyshqandy da bermeımin.

— Mundaı iste bir nárseni qıaldaýǵa jáne tyrmany da iske qosýǵa bolady, — dedi ol — Eger osy jaǵdaı bolmasa, men ózim de qarsy bolar edim, erejege saı kelmeıtin sharýany isteýge ózime tyıym salar edim, eger qalaı isteý kerek ekenin biletin kisige qalaı bolsa solaı qımyldaýǵa bolmaıdy. Seniń Djımdi tyrmamen qazyp, qıaldamaı-aq shyǵarýyńa bolady, sebebi sen túk bilmeısiń, al maǵan bolmaıdy, óıtkeni men bárin bilemin. Pyshaqty ákel mynda!

Onyń óziniń pyshaǵy bar bolatyn, sonda da men ózimdikin berdim. Ol ony jerge laqtyryp jiberdi de:

— Ákel beri pyshaqty! — dedi.

Men áýeli ne isterge bilmedim, sosyn baryp túsindim. Eski-qusqy úıilgen qoqystyń arasynan qaıla taýyp alyp, oǵan berdim, ol julyp alyp, bir sóz de aıtpaı qaza berdi.

Ol ylǵı sondaı, bárin biledi. Ol ylǵı erejemen júredi. Sosyn men kúrekti alyp, ekeýmiz birese qaılamen, birese kúrekpen oıda qazdyq, jan-jaqqa topyraq shashylyp jatyr. Biz shamamen jarty saǵattaı qazdyq qoı deımin — odan ári qaza almadyq, óte sharshadyq, sonyń ózinde edáýir tesik paıda boldy. Men joǵaryǵa ózimniń bólmeme kóterildim de, terezege jaqyndap edim Tomnyń naızaǵaıdy qaıtaratyn turbamen túskeli jatqanyn kórdim, biraq onysynan eshteńe shyqpady: kúldiregen alaqanymen turbadan ustaý múmkin emes. Aqyry ol:

— Eshteńe shyqpaıdy, shyǵa almaımyn. Senińshe qalaı, men ne isteýim kerek? Múmkin birdeńe oılap tabarsyń? — dedi maǵan.

— Iá, — dedim men, — biraq ol erejege qarsy. Baspaldaqpen shyq, sosyn turbamen shyqtym dep oıla.

Ol solaı istedi.

Kelesi kúni Tom úıden temir qasyq, jezden jasalǵan maısham urlap aldy, bulardan Djımge qalam jasaımyz deıdi jáne shoshqa maıynan jasalǵan alty maısham, al men negrlerdiń kúrkeleriniń mańynda yńǵaıly sátti kútip júrmin, aqyry úsh qalaıy tárelkeni jymqyrdym. Bul az dedi Tom, báribir osy tárelkelerdi eshkim kórmeıdi, sebebi olardy Djım laqtyrǵanda, qalyń shóptiń arasyna túsedi — biz taýyp alamyz da, taǵy Djımge beremiz deımin men. Tom tynyshtaldy.

— Endi Djımge zattaryn qalaı berý jaǵyn oılaý kerek, — dedi ol.

— Qazyp bolǵannan keıin tesikke aparamyz.

Ol kóziniń alasymen maǵan qarap, mundaı aqymaqtyqty týǵannan beri kórgen emespin dedi de, taǵy oılana bastady. Jáne aqyrynda eki-úsh ádis oıladym, biraq olardyń bárine toqtaýdyń dál qazir qajeti joq dedi de, áýeli Djımmen aqyldasqan durys dep qoıdy.

Sol keshte biz naızaǵaı turbasymen syrǵanap tústik, on birlerde bolý kerek, bir maısham aldyq, Djımniń terezesiniń tusyna kelsek, ol qoryldap uıqyny soǵyp jatyr eken, biz maıshamdy terezege laqtyryp edik, ol oıana qoımady. Qaılamen, kúrekpen qaza bastadyq, eki jarym saǵatta jumys bitti. Biz Djımniń kereýetiniń astynan shyqtyq, odan ári úıshikke kirip qarap shyqtyq, maısham taýyp aldyq, ony jaǵyp Djımniń qasyna turdyq, uıyqtap jatyr, syrt qaraǵanda deni saý, myqty kórinedi, sosyn ony jaımen oıata bastadyq. Onyń bizdi kórip qýanǵany sondaı, jylaýǵa sál qaldy, bizdi "kógershinderim" jáne basqa da erkeletetin sózdermen atady, sosyn ol biz qazir ataýyz ákelip shynjyrdy onyń aıaǵynan alyp tastap, sol boıda birge qashaıyq dedik. Biraq Tom bul erejege saı emes dep, onyń kereýetine otyrdy da, bizdiń josparymyzdy túsindire bastady, bizdiń bárin oıdaǵydaı jasaıtynymyzdy aıtyp, Djımge eshteńeden qorqyp, qaýiptený kerek emes dedi — biz mindetti túrde ony bosatamyz.

Djım buǵan kelisip, jaraıdy, meıli solaı bolsyn dedi. Biz onyń janynda kóp otyrdyq, áýeli burynǵy ótken jyldar týraly áńgime soqtyq, al sońynan Tom Saılas ataıdyń buǵan kúnde kelip, onymen birge namaz oqıtynyn, al Sallı táteıdiń mezgil-mezgil júgirip kelip, ol ash emes pe, jaǵdaıy qalaı ekenin suraıtynyn — budan asqan meıirim bola ma — estigende:

— Endeshe men qalaı isteý kerek ekenin bilmeımin. Biz saǵan solar arqyly bir nárseler berip jiberetin bolamyz, — dedi.

Men aıttym:

— Mynaýyń beker, men mundaı aqymaqtyqty týǵaly estigen emespin.

Biraq ol meniń sózime kóńil aýdarmaı, áńgimesin ármen qaraı jalǵastyra berdi. Ol ylǵı da osylaı, birdeńe oılasa boldy — qoımaıdy. Ol Djımge biz ishine et salǵan nan jáne baspaldaq, basqa da iri zattardy Nat arqyly — Djımge tamaq tasıtyn negr — beremiz, tek sen kózińe qara jáne eshteńege tańdanba, sosyn Nat seniń zattardy qalaı, qaıdan alatynyńdy bilmesin dep túsindirdi. Al usaq nárselerdi biz aǵaıdyń qaltasyna salamyz, aǵaıǵa bildirmeı Djımniń eppen olardy alýyna týra keledi, sosyn keıbireýlerin táteıdiń aljapqyshy kómkerilgen órilgen jipke baılaımyz nemese onyń qaltasyna salamyz, árıne, múmkin bolsa. Tom oǵan qandaı zattar jáne olar ne úshin qajet ekenin aıtty. Buǵan qosa Tom Djımge onyń kóılegine qalaı kúndelik jazý kerek ekenin úıretti. Oǵan áıteýir bárin aıtty. Djım osynyń bári nemenege kerek ekenin túsine almady, biraq aq násildi bular bárin biledi dep sheshti, jalpy ol rıza bolyp, Tomnyń aıtqanynyń bárin isteımin dedi.

Djımde temeki jáne maıstan istelgen trýbkalary kóp eken, biz onymen birge raqattanyp otyrdyq. Sosyn tesikten shyǵyp, uıyqtaýǵa kettik, tek bizdiń qoldarymyz sydyrylyp, jara-jara bolyp qaldy. Tom óte qýanyp, eshqandaı mundaı kóńildi oıyndy oınap kórmegen-tin jáne onyń bul aqylyna aqyl qosqanyn aıtty jáne eger ol qalaı isteýdi bilse, ómir boıy osy oıyndy oınar edi, al sosyn bizdiń balalarymyzǵa Djımdi qutqarýdy ósıet etip qaldyrar edi, sebebi árıne, Djım ýaqyt óte kele tutqyn bolýǵa úırenedi, kún ótken saıyn oǵan osylaı otyrý unaıtyn bolady.Onyń aıtýynsha, osy isti seksen jylǵa deıin uzartýǵa, sóıtip rekord jasaýǵa ábden bolady. Sonda bul iske qatysy bar adamdardyń bári dańqqa bólenedi, biz de dańqty adamdar bolamyz.

Ertesine tańerteń biz qatar-qatar jıylǵan kesilgen aǵashtarǵa baryp maıshamnyń tuǵyryn birneshe bólikke bóldik, Tom olardy qasyqpen birge qaltasyna salyp aldy. Sosyn negrlerdiń kúrkelerine bardyq, negrdiń kózin ala bere, Tom maısham tuǵyrynyń bir bóligin tabanannyń arasyna suǵyp jiberdi, Djımge arnalǵan bul nan tárelkede edi, al odan keıin biz Natty Djımge shyǵaryp saldyq, oıymyz — qalaı bolatynyn kórý. Oıdaǵydaı boldy. Djım tabanandy tistep qalǵanda, tisin syndyrýǵa shaq qaldy. Tom Soıerdiń ózi Djımge solaı aıtqan. Djım syr bermedi, nannyń ishine tas pa, birdeńe túsken ǵoı, ondaı-ondaı bolady dedi, budan soń ol birden eshteńeni tistemeı, áýeli úsh-tórt jerden shanyshqyny suǵyp baıqap alatyn boldy.

Mine, biz qarańǵy jerde turmyz, kenet Djımniń kereýetiniń astynan sekirip eki ıt shyǵa keldi, olardan keıin taǵy-taǵy, barlyǵy on bir, bizge burylatyn jer qalmady. Biz qosymsha úıdiń esigin jabýdy umytyp ketippiz. Al negr Nat: "Mystandar!" dep aıqaılap jiberdi de, edenge — ıtterdiń arasyna qulaı ketip, dál óleıin dep jatqandaı yńqyldap, yńyrandy. Tom esikti shalqasynan ashyp, Djımniń tárelkesinen bir bólek etti alyp, dalaǵa laqtyrdy, ıtter etke qaraı japyrlaı jóneldi, al Tom bir sekýndta syrtqa júgirip shyǵyp, sol boıda qaıta kirdi jáne esik tars etip jabyldy, onyń saraıdyń esigin jaýyp úlgergenin men túsine qoıdym. Tom sosyn negrdi aınaldyra bastady — ony úgittedi, sosyn oǵan eshteńe kórinip elestegen joq pa dep surady. Negr ornynan turyp, kózin jypylyqtatyp:

— Sıd myrza, siz meni aqymaq deıtin shyǵarsyz; eger men osy jerde mıllıon ıtti nemese sonshama shaıtandardy kórmesem, osy jerde ólip keteıin! Qudaıaqy kórdim! Sıd myrza, men olardy sezindim, ıá, myrza! Olar meniń ústimnen júgirip ótti. Sol mystandardyń bireýi meniń qolyma tússin tek, eń bolmasa bir-aq ret men oǵan kórseter edim. Eń durysy, solar meniń mazamdy almasa boldy, basqa eshteńe suramas edim!

— Jaraıdy, men ózimniń oıymdy aıtaıyn. Nege olar únemi osynda qashqyn negr tańǵy tamaǵyn iship jatqanda keledi? Óıtkeni olar da tamaq ishkileri keledi, mine, sondyqtan! Sen olarǵa duǵalanǵan nan pisir — saǵan sony isteý kerek! — dedi Tom.

— Qudaı-aı, Sıd myrza, ondaı nandy qalaı pisiremin? Men pisirýdi bilmeımin. Tipti ómirimde ondaı bolady degendi estigen emespin.

— Onda meniń pisirip berýime týra keledi.

— Pisiresiz be, kógershinim? Pisirińiz! Men ol úshin sizdiń aıaǵyńyzǵa jyǵylýǵa ázirmin, mine, solaı!

— Jaraıdy, siz úshin pisireıin! Sen bizge jaqsy qaradyń, qashqyn negrdi kórsettiń. Alaıda, óte saq bol. Biz kelgen kezde sen bizge arqańdy berip tur, tárelkege ne salǵanymyzdy kórseń, onda seni qudaı saqtasyn! Djım tabanandy alǵan kezde de qarama, ne bolaryn men qaıdan bileıin! Eń bastysy, duǵalanǵan nárseni qozǵap júrme.

— Qozǵama? Sıd myrza, sizdi qudaı saqtasyn! Maǵan altyn berseń de esh nársege tıispeımin!

Otyz jetinshi taraý

DJIM ǴAJAIYP TABANANDY ALADY

Bul sharýany biz bitirdik; sosyn úıshiktiń syrt jaǵyndaǵy alańǵa bardyq, ol jerdegi eski etikter, synǵan shyny bótelkeler, tesilgen kástirólder, aıaq-tabaq súrtetin súrtkishter jáne basqa da eski-qusqy zattar jatqan úıindiden qalaıy tabaq taýyp alyp, nan pisirý úshin onyń tesikterin jaqsylap bitedik, sosyn jertólege túsip tabaqty toltyryp un aldyq, sol jerden tańǵy tamaqqa birden kettik. Jolda eki úlken shege jatyr eken, Tom olar tutqynǵa qabyrǵany syzyp atyn jazý úshin kerek bolady dedi, bir shegeni Sallı táteıdiń aljapqyshynyń qaltasyna bildirmeı súńgitip jiberdik, aljapqysh oryndyqtyń arqalyǵynda ilinip tur eken, ekinshisin shaǵyn ústeldiń ústinde jatqan Sallı aǵaıdyń qalpaǵynyń lentasyna jasyrdyq: ákesi men sheshesi qashqyn negrge búgin tańerteń barady dep balalardan estip qalǵanbyz. Sosyn ústel basyna otyrdyq jáne Tom qalaıy qasyqty aǵaıdyń qaltasyna salyp jiberdi. Tek Sallı táteı áli joq, sony kútýge týra keledi. Al ol qyp-qyzyl bolyp ashýlanyp keldi jáne namazdyń sońyna áreń shydady, bir qolymen kofe quıdy, ekinshi qolymen ylǵı jybyrlap otyratyn balasynyń basynan uryp jiberdi.

— Men izdep-izdep, úıdi qoparyp shyqtym, qaıda ketkenin bilmeımin, seniń ekinshi kóılegiń joq, — dedi.

Júregim tarsyldap, ishime baryp dóńbekshigendeı boldy, bir kesek nan tamaǵyma kóldeneń turyp qaldy, jótelip edim, álgi kesek nan aýzymnan atyp shyǵyp, ústeldiń arǵy jaǵynda otyrǵan balalardyń bireýiniń kózine tıdi, ol bala úıdi basyna kótere shyńǵyryp, qarmaqqa túsken balyqtaı domalanyp jatyr. Tom qoryqqanynan kókpeńbek bolyp ketti. Jarty mınýttyń jartysyndaı ýaqyt bizde kúı bolmady, men sol sátte ózime tıesili sybaǵamdy alýshy tabylsa, jarty baǵasyna bere salar edim. Biraq keshikpeı tynyshtaldyq — kútpegen jaǵdaı bolǵandyqtan, biz joldan shyǵyp ketken arbadaı kúı keshtik.

Saılas aǵaı:

— Tańǵalarlyq jaǵdaı, men ózim de eshteńege túsinbeı otyrmyn. Kóılekti qolyma alǵanym esimde. Sebebi...

— Sebebi seniń ústińde eki kóılek emes, bir kóılek! Tyńdańdarshy ne dep otyrǵanyn! Men shynynda seniń alǵanyńdy bilemin, keshe jipte jaıýly turǵanyn óz kózimmen kórdim! Endi kóılek joq, mine, saǵan kerek bolsa! Budan bylaı qyzyl kúrteshe kıetin bolasyń, men qolym eki jylda saǵan osymen úshinshi kóılek tikkeli otyr. Seniń ústińde órtenip kete me osy? Tipti túsinbeımin — sen kóılekterińmen ne isteısiń, basqa sharýany qoıyp, tek saǵan kóılek tigip otyrý kerek! Seniń jasyńda zattaryńa ıe bolýdy úırený qajet emes pe?

— Bilemin, Sallı, múmkindiginshe saqtaýǵa tyrysamyn. Osy joly men kinálimin — sen bilesiń ǵoı, men kıimdi tek ústime kıgende ǵana kóremin, ózimniń ústimdegi kóılekti joǵaltýym múmkin emes qoı!

— Bul seniń kináń emes, Saılas, múmkin bolsa, sen joǵaltpas ediń dep oılaımyn. Joǵalyp ketken jalǵyz kóılek emes qoı. Qasyq ta joq bolyp ketti, buryn on qasyq edi, endi toǵyzy qalypty. Kóılekti buzaý jep qoıǵan bolar, al qasyqty ol juta almaıdy ǵoı.

— Taǵy ne joǵaldy, Sallı?

— Maıshamdardyń teń jartysy joq — mine, qalaı! Múmkin tyshqandar jep qoıdy ma eken? Eger tyshqandar bolsa, nege búkil úıdi mújimeıdi dep oılaımyn. Sen tesiktiń bárin biteımin degeli qashan, áli qolyń tımeıdi, olar qýlaý bolsa, seniń basyńda uıyqtar edi, al sen eshteńe sezbes ediń. Biraq qasyqty jep qoıǵan tyshqandar emes, muny bilemin men!

— Jaraıdy, Sallı, kinálimin, moınyma alamyn — meniń qateligim. Erteń mindetti túrde barlyq tesikti biteımin!

— Nege asyǵasyń, kelesi jyly da biteýge bolady... Matılda Endjemına Aramınta Felps!

Trah! Oımaq qoıyp qaldy, qyz qant salǵan ydystan qolyn tartyp ala qoıdy da, ornynda tip-tik otyrdy. Kenet negr áıel júgirip keldi:

— Sallı hanym, bizde bir jaıma joq!

— Jaıma? Oı, qudaıym-aı!

— Men tesikterdi búgin biteımin, — deıdi Saılas aǵaı, al ózi renjigen sekildi.

— Sen úndeme, ótinemin! Tyshqandar dep pe ediń jaımany áketken?.. Qalaı joǵaldy, Lıza?

— Qudaıaqy bilmeımin, Sallı hanym. Keshe jipte turǵan, endi joq.

— Shamasy, aqyrzaman bastalǵaly jatqan bolý kerek. Qansha ómir súrip kelemin, mundaıdy kórgen emespin! Kóılek, jaıma, qasyq, qanshama maısham...

— Hanym, — dedi júgirip kirgen aralas qandy áıel, — maıshamnyń jez tuǵyry joq bolyp ketti!

— Joǵal bul jerden, ońbaǵan! Áıtpese kofe quıǵan ydysty jiberip qalamyn!..

Sallı táteıdiń ábden zyǵyrdany qaınady. Kórip otyrmyn — sol múmkindik bolsa, zytý kerek, jaılap shyǵamyn da ormanǵa baryp, jaýyn basylǵansha otyramyn dep oıladym. Sallı táteı soǵystaǵy soldattaı ashýdan býlyǵyp otyr, basqalary tym-tyrys únsiz, jýasyp qaldy; kenet Saılas aǵaı qaltasyna qolyn salyp, álgi qasyqty alyp shyqsyn jáne júzi aqymaq adam sekildi. Sallı táteı qolyn sermedi de, aýzyn ashqanmen, únsiz qaldy, al meniń alys bir jaqqa ketkim keldi, biraq uzaq ýaqytqa emes, sebebi táteı aıtty:

— Ózim de oılap edim! Iaǵnı bul qasyq ylǵı seniń qaltańda bolǵan, basqa zattardyń bári de sonda shyǵar. Onda qalaı paıda boldy?

— Rasyn aıtsam, bilmeımin, Sallı, — dedi Saılas aǵaı birtúrli aqtalǵan keıippen, — áıtpese saǵan aıtar em ǵoı. Tańǵy tamaqtyń aldynda men "Paıǵambardyń qyzmetin" oqyp otyrdym, on jetinshi taraýdy, shamasy, baıqamaı qaltama Táýrattyń ornyna qasyq salǵanym ǵoı. Sebebi qaltamda Táýrat joq. Qazir baryp qaraımyn: eger Táýrat ornynda bolsa, ıaǵnı men ony ústelge qoıyp, qaltama qasyqty salǵanym ǵoı sońynan...

— Qudaı úshin, úndemeshi! Maǵan tynyshtyq berińdershi! Ketińder bárin, eshkim qalmasyn, men tynyshtalǵansha janyma bireýiń jaqyndamańdar!

Ol osynsha aıqaılamaı-aq ishinen sóılese, al men eger ólip jatsam da tyńdar edim. Biz qonaq bólmeden ótip bara jatqanda, Saılas aǵaı jol qalpaǵyn ala berip edi, shege tars etip edenge tústi, ol shegeni aldy da peshtiń ústine qoıyp, ózi shyǵyp ketti — tipti eshteńe aıtpady. Tom sonyń bárin kórip, qasyqty esine alyp:

— Joq, onymen eshteńeni jiberýge bolmaıdy, ol senimsiz, — dedi, sosyn: — Degenmen, ol bizge óte úlken kómek jasady. Árıne, ózi bilgen joq, biz de oǵan kómektesemiz jáne bul joly da ol bizdiń kómegimizdi bilmeıtin bolady: qane, biz tyshqannyń inderin bitep tastaıyq! — dedi.

Úıdiń astyńǵy bóliginde tyshqannyń ini degen kóp! Biz bir saǵat boıy áýrelendik, esesine bárin tastaı etip bitedik. Sosyn baspaldaqpen kóterilip kele jatqan dybysty estidik — biz maıshamdy óshirip, ózimiz tyǵylyp qaldyq. Qarasaq, kele jatqan ózimizdiń shal eken, bir qolynda maısham, ekinshi qolynda tolǵan birdeńeler, ózi tús kórgen adamdaı selqos kele jatyr. Áýeli bir indi qarady, sosyn basqalaryn tekserip shyqty. Sosyn oılanyp biraz turdy, shamamen bes mınýttaı; sálden soń burylyp, baspaldaqqa qaraı júrdi, aıaǵyn áreń-áreń basady, ózi: "Óltirse de esimde joq, bul inderdi qashan bitedim! Oǵan aıtý kerek edi, tyshqandar úshin maǵan beker urysty. Jaraıdy, meıli! Báribir budan paıda joq, — dep baspaldaqpen kóterilip barady jáne ózi birdeńe dep kúbirleıdi.Onyń sońynan biz de kettik. Óte jaqsy qarıa! Ol qazir de sondaı.

Qasyqty ne isteımiz dep Tom ábden mazasyzdandy jáne onsyz biz eshteńe jasaı almaımyz dep oılady. Oılanyp-oılanyp, sosyn maǵan ne isteý kerek ekenin aıtty. Mine, biz qasyqtar salynǵan sebettiń janynda olaı da, bylaı da júrdik, qarasaq, Sallı táteı kele jatyr; sonda Tom qasyqtardy sanaı bastady da, sebettiń janyna qoıdy. Men bir qasyqty jeńime jasyrdym. Al Tom:

— Sallı táte, bilesiz be, degenmen qasyq toǵyz eken, — dedi.

— Bar, oına, maǵan tıise berme! Men ózim sanaǵanmyn, menen artyq bilmeısińder.

— Men de eki ret sanap shyqtym, táte, qasyqtyń sany tek toǵyz.

Shamasy, táteıdiń ashýy basylmaǵan, biraq qasyqty sanaı bastady.

— Qudaı biledi munyń qalaı ekenin! Shynynda da toǵyz! — dedi, — quryp ketkirlerdi qaıta sanaýǵa týra keledi!

Men álgi jasyrǵan qasyqty qosa qoıdym, ol sanap:

— Bul ne keremet — qasyqtyń sany on! — dedi táteı. Ózi áli ashýlanyp tur jáne ne isterge bilmeıdi.

— Joq, táte, on bolýy múmkin emes, — dedi Tom.

— Sen nemenege myljyńdaısyń, qalaı sanaǵanymdy kórmediń be?

— Kórdim, tek...

— Jaraıdy, taǵy sanaıyn.

Men qasyqtyń bireýin taǵy jymqyrdym, sosyn olardyń sany taǵy toǵyz boldy. Al táteı qaltyrap-dirildep, ábden jyndandy. Al ózi qaıta-qaıta sanaýdan qatelesip ketti, endi qasyqtarǵa qosyp sebetti de sanady. Sondyqtan úsh ret sanaǵany durys shyqty, endi úsh ret sanaǵanda basqasha boldy. Sol jerden ol sebetti alyp buryshqa qaraı laqtyrǵanda, mysyqty óltirýge shaq qaldy. Sodan soń ketińder dep buıyrdy, eger túske deıin kózine kórinsek, jonymyzdy josadaı etetinin ashýmen aıtty. Biz álgi qasyqty alyp, qaltamyzǵa saldyq, táteı jer-jebirimizge jetip ursyp jatqanda, Djım qasyq pen shegeni alyp úlgerdi. Biz ózimizdiń isimizge rıza bolyp, kóńildenip qaldyq, Tom mundaı sharýany bitirý úshin eńbektenýge bolady, óıtkeni táteı endi qasyqtyń sanyn durys shyǵara almaı, shatasa beredi, durys eseptese, ózine senbeıdi, osylaı bir-eki kún qasyqtardy sanaıdy, sanaıdy, sosyn ábden basy aınalyp, esepteýdi qoıady dedi.

Keshkisin biz urlanǵan jaımamyzdy qaıtadan kir jaıatyn jipke ilip qoıdyq ta, Sallı táteıdiń shkafynan basqa jaımany aldyq, eki kún qatarynan osymen aınalystyq, birese ilip, birese taǵy urlap, áıteýir aqyrynda ol esepten jańylyp, qansha jaıma bar ekenine túkirdim degenshe isimizdi jalǵastyra berdik. Endi ólip ketse de sanamaıdy.

Sóıtip kóılek, jaıma, qasyq, maıshamdar jaıly mazalanbaýymyzǵa bolady — bári durys boldy, bizge buzaý da kómektesti, tyshqandar da, esep-qısap máselesi de, al maıshamdar týraly da bir esebin tabarmyz, ol onsha mańyzdy emes. Onyń esesine tabananmen áýrelenýge týra keldi, ábden esimiz shyqty. Nandy ormanǵa aparyp ıledik jáne sonda pisirdik, aqyrynda bárin jaqsylap bitirdik, biraq bir kúnde emes; biz úsh shylapshyn undy aparyp ıledik, ony ılep, odan pisirgenshe qolymyz da kúıdi, tútinnen kózimizdi asha almadyq, bizge nannyń qabyǵy kerek edi, sony pisire almaı ábden álekke qaldyq, qabyǵy joq nan bólinip qala beredi. Alaıda eń sońynda áıteýir bir amalyn tapqandaı boldyq: nanǵa baspaldaqty salyp, solaı pisirdik. Kelesi kúngi túnde Djım ekeýmiz otyryp alyp, jaımany jińishkelep jyrtyp, sosyn shırattyq, tań atqansha kádimgideı jip jasap úlgerdik, tipti adamdy asýǵa da bolatyn jip boldy. Biz ony toǵyz aı jasadyq dep oıladyq.

Al túski astyń aldynda biz jipti ormanǵa apardyq, biraq ol jibimiz nanǵa syımady. Eger qajet bolsa, bul jip qyryq tabanannyń ishine salýǵa jeter edi, sebebi biz ony tutas jaımadan esip jasadyq qoı, tabanan ǵana emes, kespege, kolbasaǵa, taǵy basqalaryna qalǵan bolar edi. Tipti túski tamaq ázirleýge bolady. Biraq onyń bizge qajeti joq. Jiptiń nanǵa syıǵanyn aldyq ta, qalǵanyn tastadyq. Qol jýatyn shylapshynǵa salyp nan pisire almadyq: dánekeri erip ketedi dep qoryqtyq, biraq Saılas aǵaıdyń uzyn aǵash saby bar jez tabasy bar eken — ol ony keremetteı qadirlep ustaıdy eken, sebebi qadirli babalarynyń biri Anglıadan ákelipti, ol Vılgelm jaýlaýshymen birte "Meıflaýermen" be, joq basqa alǵashqy korablderdiń birimen be kelip, basqa zattarmen birge álgi tabany úıdiń tóbesine tyǵyp qoıypty. Ol zattardyń qymbattyǵynan emes, qymbat eskertkish retinde saqtaǵan, biz ony eppen urlap alyp ormanǵa apardyq, áýeli onyń ishine salyp nan pisire almadyq, sońynan úırendik. Biz tabany alyp, ishine ılengen undy jaqtyq ta, shoqqa qoıdyq, jipti ishine salyp, ústine taǵy qamyr saldyq, qaqpaǵyn jaýyp, shoqpen japtyq, ózimiz tabanyń sabyn ustap tórt-bes qadamdaı jerde turdyq, birazdan keıin shamamen jıyrma mınýtta nan pisedi. Nan bolǵanda qandaı — kórýge kóz kerek. Tek muny jeıtin adam tis shuqıtynnyń birneshe júz shaqty qorabyn alýy kerek, áıtpese jip ony jegen tutqynnyń ishin búrip, janyn shyǵara jazdaıdy. Odan keıin ol adamnyń tamaq suraýy qıyn — men bul jaǵyn jaqsy bilemin.

Nat bizdiń duǵaly tabanandy Djımge beretin tárelkege salǵanymyzǵa qaramady, nannyń eń astyna úsh qalaıy tárelke saldyq jáne olardy Djım alyp úlgerdi, jalǵyz qalǵasyn Djım nandy syndyryp, jip baspaldaqty jastyǵyna jasyryp qoıdy, sosyn tárelkege birdeńelerdi jazyp terezeden laqtyrdy.

Otyz segizinshi taraý

"TUTQYNNYŃ JÚREGİ OSY JERDE JARYLDY"

Álgi qaýyrsyndardy jasaý degen bizge bir azap boldy, ara jasaý da ońaıǵa túspedi, al Djım qabyrǵaǵa jazý eń qıyn sharýa dep záresi ushty. Báribir jazý kerek — Tom onsyz bolmaıdy dep kesip aıtty, memlekettik qylmyskerdiń abaqtyda otyryp, qabyrǵaǵa óziniń gerbin jáne qoltańbasyn qaldyrmaýy búkil tarıhta bolǵan emes dedi.

— Eń bolmasa, Djeın Greı hanymdy alaıyq, — dedi Tom, — nemese Gılford Dedlıdi, tym bolmasa Nortýmberlend qarıany alaıyq! Árıne, Gek, munyń mashaqaty kóp, biraq ne isteısiń! Basqasha qalaı bolady? Munymyz bolmaıdy. Báribir Djım solaı jasaıdy.

— Siz ne, Tom myrza! Mende eshqandaı gerb joq, myna eski kóılekten basqa mende eshteńe joq, al bul kóılekke kúndelik jazýym kerek, ózińiz bilesiz...

— Sen eshteńege túsinbeısiń, Djım, gerb bul basqa nárse.

— Degenmen Djım rasyn aıtyp otyr, — deımin men, — onda gerb joq, shynynda da, onda qaıdan gerb bolady?

— Muny men de bilemin, — deıdi Tom, — tek onda gerb mindetti túrde qashýdyń aldynda bolady, qashady ekensiń, barlyǵy erejege saı bolýy kerek!

Djım ekeýmiz qalamdardy kirpishke qaırap otyrǵanda — Djım jezdi, men qańyltyr qasyqty — Tom oǵan gerb oılap tapty. Eń sońynda ol neshe túrli keremet gerbter óziniń esine túskenin, sondyqtan qaısysyn tańdaryn bilmeı otyryp-otyryp aqyry bireýine toqtady.

— Batyrdyń qalqanynda altyn belbeý bolady, oń jaǵynda tómende — qısaıta salǵan kres jáne baılaıtyn mata, oǵan jatqan ıt salynady - ıaǵnı bul qaýip-qater, ol ıttiń aldyńǵy aıaqtarynyń astynda shynjyr jáne onyń tisteri bar, bul — quldyq, jasyl mata, joǵarǵy jaǵynda ıilgen úsh syzyq, ortasynda — gerb, joǵarǵy jaǵynda qashqyn negr ıyǵynda dorbasy bar, tómengi jaqta eki tireý, bul biz ekeýmiz qalqandy ustap turamyz, Uran — "tek júrseń, toq júresiń", men muny bir kitaptan aldym.

— Keremet! — dedim — Al qalǵandary neni kórsetedi?

— Munymen aınalysýǵa bizde ýaqyt joq, — dedi Tom, — biz tezirek bitirýimiz kerek te, tez ketýimiz kerek.

— Birdeme aıtsańshy tym bolmasa, "tańý" degen ne?

— Onyń ne ekenin bilýdiń saǵan qajeti joq. Men saǵan qajet bolǵanda qalaı jasalatynyn kórsetemin.

— Adamǵa aıtýyńa bolatyn edi ǵoı, uıalmaısyń ba! "Sol jaǵyndaǵy qara syzyq" degen ne?

— Men qaıdan bilemin! Tek Djımge onsyz bolmaıdy. Barlyq myqtylarda bar.

Mine, Tom ylǵı osylaı. Eger ol bir nárseni túsindirgisi kelmese, altyn berseń de aıtpaıdy.

Gerbtiń sharýasyn bitirgesin, ol qalǵan jumysqa kiristi. Sózdi qalaı jazý kerektigin oılaı bastady. Djımge sóz mindetti túrde kerek deıdi, barlyq tutqyndarda bolady. Ol kóptegen túrli-túrli sózderdi oılady, qaǵazǵa jazyp, bizge ret-retimen oqyp berdi:

1. Osy jerde tutqynnyń júregi jaryldy.

2. Dúnıeden baz keshken, dostary tastap ketken beıshara tutqyn osynda qaıǵymen ómir ótkizdi.

3. Jalǵyz júrek jarylyp, sharshaǵan rýh otyz jeti jyl abaqtyda otyrǵannan keıin osy jerde kelmeske sapar shekti.

4. Týǵan-týysqansyz jáne dostarsyz otyz jeti jyl osynda otyrǵan belgisiz jan, On tórtinshi Lúdovıktiń nekeden tys týǵan uly qaza boldy.

Bizge oqyǵan kezde Tomnyń daýysy dirildep, jylaýǵa shaq qaldy. Osydan soń Djımge qaı jazýdy tańdaý kerektigin bilmedi — bári de jaqsy, aqyry osy sózderdiń bárin Djım qabyrǵaǵa jazýy kerek dep sheshti. Djım olaı bolsa bir jyl otyratyn shyǵarmyn, ne degen bos sózder, onyń bárin shegemen bórenege shatpaqtaý, onyń ústine áripti bilmeıtin adam ne isteı alady dedi, Tom ózim úıretemin, kórsetemin, sosyn ol jazbaı-aq, meniń kórsetkenimniń aınalasyn syzsa boldy dedi. Sosyn ol árli-berli oılanyp otyrdy da:

— Joq, qarańǵy abaqtylardyń qabyrǵasy bórene bolmaıdy. Biz tasqa qashap jazýymyz kerek áripterdi. Qaıtemiz, tas tabamyz, — dedi.

Djım tasqa qashaý bórenege jazǵannan da qıyn, oǵan óte kóp ýaqyt ketedi, onyń bárin jazatyn bolsam, ómir boıy abaqtyda qalamyn ǵoı dedi. Tom oǵan Gek kómektesedi dedi de, biz qalamdy qalaı jasap jatqanymyzdy tekserdi. Bul óte ish pystyryp, adamdy jalyqtyratyn sharýa eken. Meniń alaqanym kúldirep, ishine sý tolǵan bórtkender jazylmaı qoıdy jáne jumysymyz nashar júrip jatqan.

— Men bul sharýany qalaı isteýdi bilemin, — dedi Tom, — bizge gerb jasaıtyn, sosyn qaıǵyly sózderdi jazatyn tas báribir kerek, mine, biz eki qoıandy bir oqpen atyp alamyz. Orman kesetin jerde dóńbekteı kók tas jatyr, biz sony súırep ákelip jasaımyz jáne arany da, qalamdy da soǵan egep jasaı salamyz.

Bul oı, árıne, jaman emes jáne kók tas degeni de durys, biraq biz birdeme etip bitirermiz dep jumysty burynǵysha jalǵastyra berdik. Áli tún ortasy bolǵan joq, biz orman kesetin alańǵa tarttyq, al Djımdi jumys iste dep otyrǵyzyp kettik. Biz álgi tasty aldyq ta, úıge qaraı domalattyq. Biraq onymen jumys isteý degen dozaqqa túskenmen birdeı! Qansha tyryssaq ta, jambastap jatyp aldy, tipti ózimizdi ezip jibere jazdady. Biz muny úıge jetkizgenshe bireýdi basyp qalatyn shyǵar deıdi Tom. Jarty jolǵa kelgende, ábden esimiz shyqty: aǵyl-tegil terlep, entigip, ári qaraı ıterýge shamamyz kelmedi. Biz ekeýmiz budan nátıje shyǵara alatyn emespiz, sosyn aldyq ta Djımge bardyq. Ol óziniń kereýetin kóterip jiberip, oǵan ilinip turǵan shynjyrdy aldy da, moınyna orady, sosyn biz qazǵan jolymyzben qosymsha úıimizge kirdik, sonda Djım ekeýmiz tasty domalatyp jatyrmyz, al Tom buıyryp otyrdy. Ol baıaǵydan buıryq berýge sheber, basqa balalardy onymen salystyrýǵa bolmaıdy. Ol neniń qalaı bolatynyn, qalaı jasalatynyn bárin biledi.

Biz qazǵan tesik edáýir úlken edi, biraq tas syımady, sosyn Djım ketpendi aldy da tesikti keńeıtti. Tom tasqa shegemen sózderdi syzyp jazdy, sosyn Djımdi jumysqa jekti, shegemen, boltpen tasty maısham sóngenshe syzyp jaza ber, al odan keıin tasty tósegińniń astyna jasyryp, sonyń ústine uıyqta dedi. Biz shynjyrdy kereýettiń aıaǵyna ilýge kómektestik, ózimiz de uıyqtaýǵa keteıik dep sheshtik. Kenet Tom oıyna bir nárse tústi me:

— Djım, sende qońyzdar bar ma? — dedi.

— Joq, myrza! Qudaıǵa shúkir, joq, Tom myrza.

— Jaraıdy, biz saǵan taýyp ákelemiz.

— Qudaı jarylqasyn, kógershinim, olardyń maǵan qajeti qansha? Men olardan ólerdeı qorqamyn. Odan da maǵan sur jylan jibergeniń artyq.

Tom oılanyp qaldy da, bir mınýttan keıin:

— Durys mynaýyń! Ertede de solaı jasaǵan sıaqty. Árıne, solaı. Tamasha! Oıyńdy aıtam! Sen ol sur jylandy qaıda ustaısyń?

— Neni qaıda ustaımyn, Tom myrza?

— Sur jylandy.

— Qudaıym-aı, Tom myrza! Eger munda sur jylan kirse, men myna qabyrǵany basymmen qıratyp qashyp ketemin!

— Sen ne, Djım, sen oǵan úırenesiń, sosyn qorqýdy qoıasyń. Sen ony qolǵa úıret.

— "Úıret!"

— Onda ne tur? Kez kelgen tiri jándik, janýar — bári erkelegendi jaqsy kóredi, erkeletken adamdy tipti tistemeıdi de. Barlyq kitapta solaı jazylǵan. Sen solaı istep kór — senen basqa nárse suramaımyn, bir-eki kún solaı istep kór. Sen ony qolǵa úırete alasyń, ol keshikpeı seni jaqsy kórip ketedi, seniń qasyńa jatyp uıyqtaıtyn bolady, sosyn senen bir mınýt ta aıyrylmaıdy, ol seniń moınyńdy orap, basyn seniń aýzyńa salyp jatady.

— Oı, Tom myrza, aıta kórmeńiz qudaı úshin! Estigim de kelmeıdi! Ol jylan meniń aýzyma basyn suǵa ma? Qaraı gór! Kerek edi ol maǵan! Joq, men odan birdeńe suraýym úshin onyń kóp ýaqyt kútýine týra keledi. Jáne onymen bir tósekte uıyqtaǵym kelmeıdi.

— Djım, aqymaq bolma! Tutqyn qolǵa úıretilgen janýarlardy ustaýǵa mindetti, al jylandy úıretseń, sen birinshi tutqyn bolasyń, jylan úıretken jáne dańqyń jer jaratyn bolady.

— Joq. Tom myrza, maǵan ondaı dańqtyń qajeti joq. Ol jylan ıegimdi shaǵyp alsa, sonda dańq kimge kerek? Joq, myrza, mundaıdyń maǵan qajeti joq.

— Túý, óziń de... eń bolmasa, úıretip kórmeısiń be? Sen áýeli kór, eshteńe shyqpasa, laqtyryp, laqtyryp tastaısyń.

— Men ony úıretkenshe ol meni shaǵyp alady, sosyn bári kesh bolady. Tom myrza, men bárine kelisemin, bir nárse jasaý kerek pe — jasaımyn, biraq Gek ekeýiń osynda sur jylandy ákelseńizder, men bul jerden qashyp ketemin, ras aıtamyn.

— Jaraıdy, sen osynsha qısyq ekensiń. Biz saǵan jaı jylan ákeleıik, sen onyń quıryǵyna ilgekterdi baılap, bul sur jylan dep oıla — osylaı bolady.

— Tom myrza, bul azdap durystaý, biraq, shynymdy aıtsam, maǵan qaı-qaısysynyń da qajeti shamaly. Tutqyn bolýdyń mundaı sonshalyq qıyn bolatynyn oılamappyn.

— Endi qalaı, árqashan osylaı bolady, árıne, erejege saı istelse... Sende tyshqandar bar ma?

— Joq, myrza, bireýin de kórgen emespin.

— Onda saǵan tyshqandardy ákelemiz.

— Nege, Tom myrza? Tyshqandar kerek emes maǵan. Tyshqannan asqan jaman nárse bolmaıdy, olar adamǵa tynyshtyq bermeıdi, ústińnen júgirip, aıaǵyńdy tistep uıqy bermeıdi. Joq, myrza, odan da maǵan jaı jylandy jiberińder, olarsyz bolmaıtyn bolsa, al eshqandaı tyshqannyń maǵan qajeti joq, quryp ketsin bári!

— Joq, Djım, saǵan tyshqansyz bolmaıdy, tutqynnyń bárinde bar. Sen qısaıa berme! Tutqyndar tyshqandardy tárbıeleıdi, qolǵa úıretedi, túrli fokýstar jasatady, tyshqandar olarǵa úırenip, shybynǵa uqsap jarmasady. Olardy mýzykamen shaqyrǵan durys. Sende oınaıtyn mýzykalyq aspap bar ma?

— Ondaı eshteńe joq, qaraǵym, sosyn aýyzben úretin garmoshka bar, olarǵa onsha qyzyq emes bolar.

— Nege qyzyq bolmasyn! Qandaı aspapta oınasań da olarǵa báribir, tek mýzyka bolsa boldy. Barlyq janýarlar mýzykany súıedi, túrmede onsyz ómir súre almaıdy. Ásirese muńdy áýen bolsa, aýyz gormoshkada tek sondaı áýender jaqsy oınalady. Olarǵa tyńdaǵan qyzyq, bastaryn shyǵaryp qaraıdy. Ne bolyp jatyr degendeı. Al endi sende bári durys bolady. Keshkilik uıyqtar aldynda tósegińe otyryp oına, tańerteń de sóıt. "Biz máńgige qoshtastyqty" tart, bul tyshqandarǵa unaýǵa tıis. Bir-eki mınýt oınaǵasyn óziń kóresiń — tyshqandar, jylandar, qońyzdar jáne basqa jándik ataýly órip shyǵa keledi. Osylaı bári saǵan jarmasyp, ústinde júgirip aýnap-qýnaıdy... Kóresiń — olarǵa sondaı kóńildi bolady!

— Árıne, olarǵa kóńildi, Tom myrza, al maǵan she? Men budan esh jaqsylyq kórip turǵanym joq. Eger osylaı jasaý kerek bolsa, amal qansha... Tyshqandardy oınata bastaımyn, tek sendermen ursysyp qalmasam boldy.

Tom biraz turdy, oılanǵasyn:

— Iá, taǵy bir zatty umyta jazdadym. Sen gúl ósire alasyń ba osynda, qalaı senińshe? — dedi Djımnen.

— Bilmeımin... Múmkin ósirermin, Tom myrza, tek bul jerde óte qarańǵy jáne maǵan gúldiń qandaı qajeti bar, onyń mashaqaty qansha.

— Joq, degenmen ósirip kór. Basqa tutqyndar ósirgen.

— Sabaǵy uzyn oshaǵan bolmasa, shybyq sekildi, Tom myrza, ósýi múmkin, ony ósirem dep mazalaný qajet pe...

— Sen ol jaıly oılama. Biz saǵan óte kishkentaıyn ákelemiz, sen ony anaý buryshqa ócip, ony — deme, "Pıchchıola" dep ata — solaı bolý kerek, kózińniń jasymen sýar.

— Mende qudyqtyń sýy jetkilikti, Tom myrza.

— Qudyq sýynyń saǵan qajeti joq, sen gúldi kózińniń jasymen sýarýyń kerek, árqashan osylaı bolǵan.

— Tom myrza, kórersiz, sýmen sýarǵanda keremet bolyp ósedi ol.

— Mindetti túrde kózdiń jasymen sýarý kerek.

— Onda gúl solyp qalady, Tom myrza, qudaıaqy solady jáne men eshqashan jylamaımyn ǵoı!

Tipti Tomnyń ózi de buǵan ne aıtaryn bilmedi. Degenmen ol oılanyp-oılanyp, aqyry jaýap tapty: qalaı bolǵanda da tyrysý kerek, eń bolmasa, jýamen bolsa da kózdi súrtip jas shyǵarý qajet dedi. Sosyn ol erteń negrlerdiń kúrkesinen pıaz alyp, Djımniń kofe qaınatatyn ydysyna salamyn dep ýáde berdi. Djım oǵan kofe qaınatatyn ydysyma odan da temeki salǵanym artyq dedi jáne ol eshteńe de istegisi kelmeı, jaqtyrmaǵan keıippen kúńkildep, tyshqandarǵa garmoshka tartqysy kelmedi, gúl ósirýge de qulqy joq, jylandardy arbaý da qolymnan kelmeıdi, qońyz, taǵy sondaı jándikterge kóńili soqpaıtynyn aıtty. Bular qalam jasaý, sózdi qashap jazý, kúndelik, taǵy sondaılardan basqa. Tutqyn bolý — baryp turǵan qıamettiń qyl kópirinen ótkendeı jumys, eń jamany osy kezge deıin bárin jasady jáne bárine jaýap berý kerek. Tom tipti oǵan ashýlandy jáne eń sońynda dańqty bolý jolynda dál mundaı múmkindikter bola bermeıdi, eshbir tutqynnyń osyndaı múmkindikke qoly jetken emes, al bul baǵalamaıdy, bári bosqa... dedi. Djım sol jerde ókinip, budan bylaı daýlaspaıtynyn aıtty. Sosyn Tom ekeýmiz uıyqtaýǵa kettik.

Otyz toǵyzynshy taraý

TOM ATYN KÓRSETPEI HATTAR JAZADY

Ertesine tańerteń biz qalaǵa bardyq, tyshqan ustaıtyn qaqpan satyp aldyq, úıge ákelip ashyp qaradyq ta, eń úlkenin inge quryp edik, bir saǵattyń ishinde on bes tyshqan tústi, tyshqan bolǵanda qandaı — kishigirim balanyń basyndaı árqaısysy! Biz qaqpandy alyp, senimdi jerge — Sallı táteıdiń kereýetiniń astyna qoıdyq. Biraq biz qońyz aýlap júrgen kezde kishkentaı Tomas Franklın, Bendjamen Djefferson, Aleksander Felps qaqpandy taýyp alyp, esikti ashypty, tyshqandar shyǵa ma dep qaraǵan, olar, árıne, shyǵady, dál sol sátte Sallı táteı kirip keledi, al biz kelgende táteı kereýettiń ústinde jáne bar daýysymen yzyńdap tur eken, al tyshqandar bolsa, táteıge kóńilsiz bolmaý úshin bar ónerlerin kórsetip baǵýda, táteıdiń qolynda jańǵaq aǵashynan shybyq jáne onymen bizdi áıda shyqpyrtsyn, shańymyzdy qaqty, al sosyn biz eki saǵatta taǵy on bes tyshqan ustadyq — anaý boqmuryn bala, jerge kirip ketkir, júrmeıtin jeri joq! Bul joly túsken tyshqandar onsha emes, ylǵı aryq-turyq eken, óıtkeni myqtylarynyń bári birinshi aýlaǵanda túsip edi. Men birinshi túsken iri tyshqandardy ómirimde alǵash kórgenim osy.

Biz eń úlken degen qońyzdardy, basqalardy, qara qońyz jáne basqa jándikterdi aýladyq, aranyń uıasyn tutas ákeleıik dedik te, sosyn ony qoıdyq, úı ıeleri úıde kórip qalsa, úlken aıqaı bolýy ǵajap emes. Biz bul sharýany birden tastaı salǵan joqpyz, otyrdyq, shydamymyz jetkenshe kúttik: múmkin, biz olardy jeńemiz dep júrsek, olar bizdi óltire jazdady. Músátir taýyp, jándikterdiń shaqqan jerlerin súrtip edik, áıteýir bári derlik ketti, tek biz otyra almadyq. Sonan soń biz jylan aýlaýdy bastadyq, jıyrma shaqty sýjylan, surjylan ustadyq, olardy qapqa salyp, sosyn ózimizdiń bólmemizge ákeldik, osy ýaqytta keshki tamaqty ishetin mezgil boldy, sol kúni qyrýar sharýa istedik, qarnymyz ashyp, ishimiz aıqaı salyp degendeı, áıteýir, ne kerek keshki tamaqqa da jettik-aý. Astan keıin bólmemizge kelsek, qaptyń ishinde birde-bir jylan joq: shamasy biz qaptyń aýzyn durys baılamaǵan bolýymyz kerek, sosyn olar amalyn taýyp shyqqan da, bireýi qalmastan jorǵalap zytypty. Biraq bul eshteńe emes, sebebi olar osynda, bólmelerde shyǵar, bárin de qaıta aýlap ustap alamyz dep oıladyq. Alaıda osydan keıin úıdiń ishinde jylan qaptap ketti. Olar birese tóbeden, birese taǵy bir jerlerden túse ketedi, keıde tipti tárelkeniń ishinde jatady. Olar sondaı ádemi, jolaq-jolaq jáne zıany joq, biraq Sallı táteı bul jaǵynan eshteńe bilmeıdi de, túsinbeıdi de: ol jylannyń qandaı túri bolsa da, qasyna jaqyndaýǵa emes, tipti qaraýǵa úırene almaı-aq qoıdy, biz qanshama aıtyp túsindirgenimizben bolmady. Sallı táteıdiń ústine joǵarydan ne taǵy bir jaqtan salpań etip jylan túse qalsa boldy, ol qandaı tyǵyz sharýamen aınalysyp jatsa da, tastaı salyp, bólmeden shyǵyp úlgeredi. Men dál mundaı qorqaq áıeldi ómirimde kórgen emespin. Onyń zarlaǵan aıqaıynyń ashshylyǵy sondaı, tipti Ierıhonǵa da estiletin shyǵar. Ony qolyndaǵy qysqash ne basqa nársemen jylandy túrte de almaısyń. Al óziniń tóseginen jylan kóre qalsa, atyp turyp, úıdi órt alyp jatqandaı aıqaıǵa basady. Táteı qarıany ábden sharshatqany sondaı, ol qudaı jylan ataýlyny jaratpaı-aq qoıǵany durys edi dep qynjyldy. Úıde birde-bir jylan qalǵan joq jáne odan keıin bir apta ótti, biraq Sallı táteı burynǵysynsha qorqyp-úrkýin qoıatyn emes, ylǵı mazasy ketip, qaı jaǵymnan jylan kelip qalady degendeı jaltaqtap otyrǵany. Qaıdaǵy tynyshtyq! Táteı bir nárse esine túskendeı oılanyp otyrady, sol kezde qaýyrsynnyń ushymen tamaǵyn sál túrtip qalsań, ornynan atyp turady. Sondaǵy onyń usqynyn kórseńiz! Kúlkiden ólesiń! Biraq áıelderdiń bári sondaı deıdi Tom. Olar solaı jaratylǵan, al nege ekenin eshkim bilmeıdi dep Tom pálsafa soǵady.

Sallı táteıdiń kózine úıdiń ishinde bizdiń jylandarymyzdyń biri túse qalsa boldy, bizdi shybyrtqymen dúreleıdi jáne eger biz úıdiń ishin jylanǵa taǵy da toltyratyn bolsaq, munyń kókesindeı jazalaımyn dep qorqytady táteı. Men oǵan ókpelegen emespin, sebebi ol shybyrtqymen onsha qatty soqpaıdy, onyń soqqysynan keıin onsha aýyrmaıdy, ókinishtisi — jylandardy aýlap zyqyń shyǵady. Degenmen biz jylandardy jáne basqa da jany bar jándikterdi aýladyq, sonda Djımniń abaqtysynda qyzyq bastaldy: ol aspapta oınaı bastasa boldy, álgilerdiń bári oǵan qaraı júgiredi. Djım qońyzdardy jaqtyrmaıdy, qońyzdardyń da ony jaqsy kórmeıtini belgili boldy. Ol jylandar men qońyzdardan, tyshqandardan maǵan jatatyn oryn aýyspaıdy, onyń ústine tósegimniń astynda dóńbekteı tas jatyr, al eger tipti oryn bolǵanda da uıyqtaı almaısyń — sender kórseńder ǵoı, ol jerde ne bolatynyn, óıtkeni bul ońbaǵan jándikter kezekpen uıyqtaıdy anturǵandar: jylandar uıyqtaǵan kezde tyshqandar shyǵady, tyshqandar uıyqtasa, jylandar jumystaryn bastaıdy, bireýleri meniń qoınyma tyǵylyp jatady — qalaı uıyqtaısyń jambasyńa jabysyp jándik jatsa, basqalary ústińnen sekirip, sırktiń oıynshylary sekildi, eger ol azattyq alyp bosana qalǵan jaǵdaıda, sonshalyqty kóp eńbekaqy tólese de, tutqyn bolmaımyn deıdi.

Mine, osylaısha úsh apta boıy bizdiń sharýamyz aıtarlyqtaı ońǵa basty jáne bylaısha aıtqanda irimshikke maı qondyrǵandaı júrip jatty. Oǵan beretin kóılekti de tabanannyń arasyna salyp, baıaǵyda berip qoıǵanbyz, tyshqan ony tistelegen saıyn Djım tóseginen turyp, sıa keppeı turǵanda kúndeligine birer jol jazady, qalamdary da ázir bolatyn, sózder jáne basqa belgilerdi Tom tasqa sulbasyn jazyp qoıǵan — tek áripterdi qaıta ústinen bastyrý ǵana qalǵan, kereýettiń aıaǵyn biz aralap kesip qoıǵanbyz, al kesken aǵashtyń untaqtaryn ózimiz jep qoıyp edik, sodan ishimiz aýyryp, ábden azaptady. Óletin shyǵarmyz dep oılap edik, áıteýir ólmeı qaldyq. Aǵashtyń úgindisinen jaman esh nárse bolmaıtyn shyǵar, Tom da solaı deıdi. Men bizdiń oıǵa alǵan jumystarymyzdyń bárin aqyry bitirdik dedim, alaıda biz ábden sharshap, azaptandyq, ásirese Djım. Saılas aǵaı eki ret Jańa Orlean mańyndaǵy plantasıaǵa hat jazyp, olar kelip qashqyn negrdi alyp ketýlerin suraǵan, biraq eshqandaı jaýap bolmady, sebebi ondaı plantasıa jalpy bolǵan emes, ol budan keıin Djım týraly Jańa Orlean jáne Sen-Lýıdiń gazetterine habarlandyrý jazamyn dep sheshti. Saılas aǵaı Sen-Lýıdi ataǵanda meniń arqamnan jylan jorǵalap bara jatqandaı boldy, ýaqyt ótkizbeý kerek ekenin sezdim. Jazǵan kisiniń atyn aıtpaı hattar jazatyn ýaqyt keldi dedi Tom.

— Ol ne hat? — dep suradym men.

— Bul adamdarǵa qater tónip turǵanyn eskertetin hat, biraq jazǵan adamnyń aty kórsetilmeıdi. Keıde osylaı, al keıde basqasha jasaıdy. Jalpy árqashan bireý qylmyskerdi baqylap júredi de, abaqtynyń komendantyna habardar etip aıtyp otyrady. On altynshy Lúdovık Túılrı jaqtan habar alamyn degende, qyzmetshi bir áıel ańdyp júrip bilip qoıǵan. Óte jaqsy ádis. Jazǵan adamy belgisiz hat ta — durys ádisterdiń biri. Biz olaı da, bulaı da jumys jasaımyz. Al mynandaı jaǵdaı da bolady: tutqynnyń anasy ulymen kıimin aýystyrady: anasy qalady, al tutqyn anasynyń kóılegin kıip qashady. Biz de dál solaı jasap kóremiz.

— Tyńdashy, Tom, olarǵa eskertýdiń bizge keregi qansha? Meıli, ózderi bilsin, aldyn ala sezsin, olardyń ózderiniń sharýasy ǵoı.

— Iá, men bilemin, tek olarǵa senýge bolmaıdy. Eń basynan bastap bárin ekeýmiz jasaýǵa týra keldi. Al olar sondaı sengish, eshteńeni boljaýdy bilmeıtin adamdar, esh nárseni baıqamaıdy. Eger biz olarǵa eskertpesek, bizge eshkim kedergi keltirmeıdi, bizdiń qyrýar eńbegimizden keıin bul tutqynnyń qashqany esh qıyndyq bolmaǵandaı bolady da, qyzyqsyz, jaı kúndelikti sharýa sekildi óte shyǵady.

— Mine, bul dál maǵan laıyq is, Tom, maǵan unaıdy.

— Oı, sen qoıshy! — dedi, al ózi ashýlanyp turdy. Sonda men:

— Jaraıdy, men shaǵynýdan aýlaqpyn. Saǵan unasa, maǵan da jat emes. Al qyzmetshi áıeldi ne isteımiz?

— Sen qyzmetshi áıel bolasyń. Tún ortasynda jasyryn barasyń da anaý aralas qandy áıeldiń kóılegin jymqyrasyń.

— Sen ne dep tursyń, Tom! Tańerteń aıqaı-shý bastalady ǵoı — onyń ústindegisinen basqa kóılegi de joq shyǵar.

— Bilemin, biraq ol kóılek saǵan tek jarty saǵattyń jartysyna ǵana qajet bolady. Qajet bolǵanda bylaı: kóılekti kıesiń de jazǵan adam kórsetilmegen hatty esiktiń astyna qystyrasyń, osymen bitti.

— Endeshe, jaraıdy, aparamyn; tek... óz kıimimmen de apara salar edim.

— Onda sen qyzmetshi áıelge uqsamaı qalasyń ǵoı, durys pa?

— Uqsamasam uqsamaı-aq qoıaıyn, báribir meni eshkim kórmeıdi ǵoı.

— Munyń bizdiń negizgi isimizge qatynasy joq. Bizge ózimizdiń paryzymyzdy oryndaý kerek, bireý kóre me — bul týraly mazasyzdanýdyń qajeti joq. Nemene, sende eshqandaı prınsıp joq pa!

— Jaraıdy, endeshe aıtpaımyn: meıli, qyzmetshi áıel bolaıyn men. Al Djımniń anasy kim bolady?

— Onyń anasy men. Sallı táteıdiń kóılegin alyp ketemin.

— Iaǵnı biz Djım ekeýmiz qashyp ketkende, saǵan saraıda qalýǵa týra keledi ǵoı, solaı ma?

— Aıtady ekensiń! Men Djımniń kóıleginiń ishin sabanmen toltyramyn da, onyń tósegine jatqyzamyn. Djımniń anasy retinde, Djım meniń ústimdegi kóılekti kıedi, biz bárimiz birge qashqynnyń izin kesip qýamyz. Aq násildi adam tutqynnan qashsa, árqashan ol týraly qashqynnyń izin kesip qýalady deıdi. Koról qashqan kezde de, mysaly, osylaı deıdi. Koróldyń uly — ol zańdy perzenti me, joq zańsyz balasy ma — báribir solaı dep atalady. Tom kimnen ekeni belgisiz hat jazýǵa kiristi, al men sol túni aralas qandy áıeldiń kóılegin urlap úlgerdim, ústime sol kóılekti kıip, hatty úlken esiktiń astyna súńgittim, bárin Tomnyń aıtqanyndaı etip istedim. Hat mynandaı edi:

"Saqtanyńyzdar! Sizderge qater tónip tur. Saq bolyńyzdar. Belgisiz dos. "

Kelesi túnde biz esikke Tomnyń qanǵa batyryp salǵan sýretin ilip qoıdyq: onda adamnyń qýraǵan bas súıeginiń qańqasy jáne bir-birine aıqastyrylǵan eki súıek, al odan kelesi túni taǵy bir sýretti — tabyt — as úıdiń esigine jabystyrdyq. Adamdardyń sýretterden qoryqqanyn aıtyp jetkize almaısyń men bundaı qoryqqandy kórgen emespin. Bizdiń adamdardyń báriniń záreleri ushyp, esiktiń artynda, kereýettiń astynda nemese úıdiń ishindegi aýada birdeńeler júrgendeı qoryqty. Eger bireý-mireý esikti qattyraq japsa, Sallı táteı selk etip jáne oǵan qosa ahylap-ýhileıdi. Eger arasynda oǵan sál qolyń tıip ketse, ol taǵy aıqaılaıdy, ol qaı jaqqa qarasa da, art jaǵynda bireý turǵandaı sezinip, ahylaı bastaıdy, ol tipti tósekke jatýǵa da qoryqty, al túni boıy uıyqtamaǵan da qorqynyshty ǵoı. Osylaısha belgisiz adamnyń haty keremet áser etti, bul — Tomnyń sózi. Ol budan asqan ǵajap sharýa bolýy múmkin emes deıdi. Bizdiń óte durys jasaǵanymyz osydan-aq belgili dep qoıady. Tom naızaǵaı tartatyn turbamen tómenge túsip baqylady, jasyryn esiktiń janynda negr uıyqtap jatyr eken, hatty onyń yshqyryna suǵa salyp qaıtyp keldi. Hatta bylaı jazylǵan:

"Meni kórsetpeńizder, men sizderdiń dosyńyzbyn. Úndi jerinen naǵyz qanypezerlerdiń bir toby sizderdiń qashqyn negrińizdi búgin túnde urlaıdy, olar sizder olarǵa kedergi keltirmeı úıde otyrsyn dep qorqytty. Men de sol toptanmyn, biraq men qudaıǵa senem jáne bul kásipti tastaǵym keledi, adal adam bolsam deımin, mine, sondyqtan sizderge olardyń jaýyz oılaryn jetkizip otyrmyn. Olar soltústik jaqtan jasyryn, sharbaqtyń boıymen jaǵalap, tún ortasy kezinde keledi: olarda qashqyn negrdiń otyrǵan jeriniń qoldan jasalǵan kilti bar. Eger olarǵa qaýip-qater tónse, men sybyzǵy tartyn belgi berýim kerek, biraq men sybyzǵy tartpaımyn, onyń ornyna qoı bolyp mańyraımyn, olar saraıǵa kirgende. Olar negrdiń shynjyryn alǵansha, sizder jasyryn kelip, bárin kilttep tastańyzdar, sonda sizder olardy op-ońaı óltire alasyzdar. Meniń aıtqanymdy isteńizder, basqa eshteńe kerek emes, áıtpese olar sezip qalyp, astan-kesteńderińizdi shyǵarady. Men eshqandaı syılyq-marapatty qajet etpeımin, adal qyzmet etkenimniń ózi maǵan jetkilikti.

Belgisiz dos.

Qyrqynshy taraý

JANTALAS JÁNE BAQYTTY AZATTYQ

Tańǵy astan keıin óte jaqsy kóńil kúımen meniń qaıyǵymdy alyp, ózenniń arǵy betinen balyq aýlaýǵa kettik jáne túski tamaǵymyzdy ózimizben ala júrdik. Ýaqytty sondaı jaqsy ótkizdik, salǵa baryp, ony ózimiz qaldyrǵan kúıde aman-esen turǵanyn kórdik jáne úıge dál keshki tamaqqa oraldyq. Qarasaq, úıdegilerdiń bári áldeneden záreleri ushyp, eshqaısysynda maza joq, tipti esteri shyǵyp júr, bizge tamaq ishken boıda uıyqtańdar dep buıyrdy, biraq nege ekenin eshkim aıtpaıdy, sońǵy hat jaıly da bir sóz joq, ony oıymyzǵa alǵan biz joq, onsyz da ózimiz bárin olardan artyq bilemiz, biz ekinshi qabatqa kóterilgenimiz sol edi, Sallı táteı bizge jaýyrynyn berip burylǵanda, biz úıdiń astyndaǵy jertólege zyp berdik, shkaftaǵy tamaqtardan túski asqa jetetindeı etip toltyryp aldyq ta, bárin ózimizdiń bólmemizge ákelip, uıqyǵa jattyq, al on bir jarymda taǵy turdyq. Tom Sallı táteıden urlap alǵan kóılekti kıdi jáne tamaqtyń bárin alyp júrýge yńǵaılana berip:

— Al maı qaıda? — dedi.

— Men bir bóligin maıstan pisirgen nanǵa saldym, — dedim.

— Iaǵnı sen ony sonda tastap ketkensiń — munda maı joq.

— Maısyz-aq lajdarmyz, — dedim men.

— Maımen jegen tátti ǵoı, — deıdi Tom. — Sen jertólege bar da, maıdy alyp kel. Sosyn naızaǵaı tartatyn turbamen tús te, tez jet. Men sabanmen Djımniń kóılegin toltyramyn — onyń anasy retinde — al sen kelgen boıda men qoı bolyp mańyraımyn, sosyn bárimiz qashamyz.

Ol osyny aıtty da ketip qaldy, men jertólege tústim. Úlken adamnyń judyryǵyndaı maı meniń qoıǵan jerimde jatyr eken, tabananmen qosa maıdy aldym da, maıshamdy sóndirip, eppen basyp baspaldaqpen joǵary kóterildim. Aman-esen joǵary jettim, qarasam, qolyna maısham ustap Sallı táteı kele jatyr, men tezdetip maıdy qalpaǵymnyń ishine súńgittim de basyma kıip aldym, sol jerde táteı meni kórip:

— Sen jertólede boldyń ba? — dep surady.

— Iá, táteı.

— Onda ne istediń?

— Eshteńe.

— Qalaı eshteńe?

— Iá, jaı... eshteńe.

— Túnniń bir ýaǵynda onda nemenege bardyń?

— Bilmeımin, táteı.

— Bilmeısiń? Sen maǵan bulaı jaýap berme. Tom, seniń onda ne istegenińdi men bilýim kerek!

— Men onda eshteńe de jasaǵan joqpyn, Sallı táteı, mine, qudaıaqy, eshteńe jasaǵanym joq!

Ol meni endi jiberetin shyǵar dep oıladym, al jaı kúnderdiń biri bolsa, jibere salar edi, tek bizdiń úıimizde neshe túrli túsiniksiz oqıǵalar birinen soń biri bolyp jatqandyqtan, táteı sál túsiniksiz nárse bolsa, tipti usaq-túıek birdeńe bolsa da, ózi sekem alatyn bolyp júr.

— Tez qonaq bólmege baryp otyr, men qazir kelemin. Sen birdeńe búldirgen sıaqtysyń! Sen mazalanba, báribir saǵan shynyńdy aıtqyzamyn.

Ol ketip qaldy, al men esikti ashyp, qonaq bólmege kirdim. Oı, onda tolǵan adamdar eken! On bes fermer — jáne bári myltyqtaryn kezep, atýǵa ázir otyr.

Men bir túrli jaman sezindim, oryndyqqa jalp etip otyra kettim. Otyrǵandar bólmeniń ishin túgel jaılap alǵandaı jáne sybyrlaı sóılesip, bári áldenege ázir otyrǵandaı úrtelektenip otyr, biraq ony kórsetkileri kelmeıdi, men bárin sezip otyrmyn, sebebi olar birese qalpaqtaryn alyp, birese kıip, birese jelkelerin qasyp, bir orynnan ekinshi orynǵa kóship, ilgekterin sanaıdy. Men de ne isterge bilmeı otyrmyn, biraq qalpaǵymdy qolyma alǵanym joq.

Sallı táteı tezirek kelip sybaǵamdy berse eken dep otyrmyn — meni uryp-soqqany durys — sonda men Tomǵa baryp, biz tym asyra siltep jiberdik: mynadaı aranyń uıasyn úrkittik! Endi aqymaqtyq istep qajeti joq, myna jas periler bizdi qarýdyń astyna almaı turyp, Djımmen birge tezirek tabanymyzdy jaltyratýymyz kerek degim keldi.

Aqyry táteı keldi de áıda meni suraqtyń astyna aldy, alaıda men bir suraqqa durys jaýap bere almadym, ne derimdi bilmedim, sebebi fermerler qatty tolqyp ashýly otyr: bireýleri bandıtterge qazir qarsy shyǵaıyq, tún ortasyna birneshe mınýt qana qaldy deıdi. Al endi bireýleri bandıt qoı bolyp mańyraǵansha kúte turaıyq dep analardy úgitteıdi; bir jaǵynan Sallı táteı suraqtaryn jaýdyryp qoıar emes, al men bolsam qoryqqannan qaltyrap-dirildep áreń turmyn. Bólme ishi birte-birte yp-ystyq bolyp barady jáne qalpaǵymnyń astyndaǵy maı erı bastady da betime, moınyma sorǵalady, fermerlerdiń bireýi "úıshikke qazir barý kerek te, sonda otyryp, olar kelgen kezde birden bas salý kerek" degende men qulap qala jazdadym, sol jerde maı mańdaıymnan sorǵalasyn kep! Sallı táteı kóre sala, tósektiń betine jabatyn jaıma sekildi appaq bolyp ketti de:

— Qudaıym, saqtaı gór! Myna balaǵa ne boldy? Mıyna sýyq tıgen shyǵar, mine sorǵalap aǵyp jatyr! dedi.

Bári meniń janyma kelip qarap jatyr, táteı qalpaǵymdy julyp alyp edi, basymnan nan emes, maıdyń qalǵany edenge tústi, sol jerde táteı meni qushaqtap:

— Oı, ábden záremdi ushyrdyń ǵoı! Qudaıǵa shúkir, aman bolǵanyńa qýanyp turmyn, sońǵy kezde bizdiń jolymyz bolmaı júr — birinen soń biri, áıteýir bir keselge ushyraıtyn boldyq. Al men mynany kórgende, seni bul dúnıeniń adamy emes dep oıladym, sorǵalap jatqan qoımaljyń suıyqtyqtyń túsi kádimgi mı sekildi. Qudaıym-aı, sen jertólege nege barǵanyńdy maǵan aıtpaǵanyń ne, sonda men munsha qoryqpas edim ǵoı! Al endi bar uıyqta, men seni tań atqansha kórmeıtin bolaıyn!

Men kózdi ashyp-jumǵansha joǵaryǵa ushtym, sosyn naızaǵaı tartqyshtan jerge túsip, qarańǵyda súrinip-qabynyp saraıǵa júgirdim. Meniń mazasyzdanǵanym sonsha, tipti sóıleı almadym, degenmen tez ketý kerek, úı toly adam, qoldarynda bir-bir myltyq dep Tomǵa jetkizdim.

Tomnyń kózi jarqyldap:

— Qoıshy! Múmkin emes! Mine, bul keremet! Gek, eger men bárin qaıta bastaıtyn bolsam, eki júzden astam adam jınar edim. Az ǵana ýaqyt kidirý kerek edi!

— Tezirek, — deımin men, — tezirek! Djım qaıda?

— Mine, qasyńda tur, qolyńdy sozsań, oǵan jetesiń. Ol kıinip alǵan, bári ázir. Endi osy jerden shyǵyp qoı bolyp mańyraımyz.

Sol jerde tasyr-tusyr aıaq dybysy estildi. Fermerler esikke jaqyndady, bireýi kiltti ustap tarsyldatty, al endi biri:

— Men aıttym ǵoı shyǵýǵa áli erte dep, olar áli joq, kórip tursyńdar kilt esikte, jabyq. Bylaı isteımiz: men sizderdi syrttaryńnan jabamyn, al sender qarańǵy jerde otyryńdar, olar kelgende bárin atyp tastańdar, al qalǵandaryń bólinip-bólinip baqylap turyńdar.

Birneshe adam ishke kirdi, tek áıteýir qarańǵy bolǵasyn bizdi kórmedi, ústimizge shyǵyp kete jazdady. Kereýettiń astyna tyǵylyp janymyz qaldy. Biz aman-esen úńgirge kirdik, áýeli Djım, onyń sońynan men, menen keıin — Tom, ol ózi osylaı buıyrdy. Biz endi qosymsha salynǵan úıshikke jettik, olardyń bizge jap-jaqyn esik aldynda topyrlap júgirgenderi estilip tur. Biz jaımen, dybysymyzdy shyǵarmaı esikke keldik, Tom bizdi toqtatyp, esiktiń sańylaýynan syǵalady, biraq qarańǵyda eshteńe kóre almady, ol tyńdap turamyn, aıaq dybysy basylǵanda senderdi túrtemin, sonda áýeli Djım, sosyn sen, eń sońynda ózim shyǵamyn dep sybyrlady. Ol qulaǵyn esiktiń sańylaýyna jabystyra tyń tyńdap tur — aınala júgirgen kisiler, aqyry bir kezde ol shyntaǵymen túrtti, biz úıshikten atyp shyǵyp, buqpantaılap, demimizdi shyǵarmaı sharbaqqa jaqyndadyq, birimizden soń birimiz kádimgi úndisterge uqsap sharbaqqa jetkesin, Djım ekeýmiz arǵy jaǵyna tústik, al Tomnyń shalbary sharbaqtyń joǵarysyndaǵy kóldeneń aǵashqa ilinip qaldy, qýǵyndar jaqyndap qaldy, ol bulqynyp qalǵanda aǵash shart etip synyp ketti de, Tom sekirip túsip, sońymyzdan júgirdi.

— Kim bul? Jaýap ber, áıtpese atamyn! — dep bireý aıqaı saldy.

Biraq biz jaýap bermedik, tabanymyz jerge tımeı jantalasa júgirdik. Olar qýyp keledi, trah-trah dep atyp jatyr, oqtary basymyzdan asyp zýlaıdy.

— Áne, olar! Ózenge qaraı júgirip barady! Jigitter, qýyńdar sońdarynan ıtterdi jiberińder! — degen daýystar estiledi.

Sońymyzdan qýyp kele jatqandaryn estip baramyz. Bizge bári estilip tur, sebebi olardyń aıaqtarynda etik jáne aıqaılasyp keledi, al biz jalańaıaqpyz jáne ún shyǵarmaımyz. Biz orman kesetin jaqqa júgirdik, olar bizdi qýyp jetti-aý degende, butalardyń arasyna tyǵyldyq; al olar janymyzdan júgirip ótip ketti, sosyn biz de olardyń sońynan júgirdik. Olar áýeli bandıtterdi úrkitip almaıyq dep ıtterdi qamap qoıdy, endi bireý olardy bosatyp jiberdi; ıtter de sońymyzdan qýyp keledi, dybystaryna qaraǵanda mıllıon ıt sekildi. Biraq olardyń bári ózimizdiń ıtter ǵoı, bizdi tanıdy; biz kidirip, olardy kúttik, ıtter bizdi tanydy da, quıryqtaryn bulǵańdatyp, sosyn aıqaı-shý, tars-turs aıaq dybysy shyqqan jaqqa shapqylap ketti; al, biz olardyń sońynan orman kesetin jerge deıin júgirdik te, butalardyń arasymen meniń qaıyǵym turǵan jerge jetip, sekirip minip, kúshimiz jetkenshe ózenniń orta tusyna qaraı, tek ún shyǵarmaýǵa tyrysyp, ese jóneldik. Sodan soń meniń salymdy qaldyrǵan aralǵa buryldyq; uzaq ýaqytqa deıin ıtterdiń bir-birine abalap úrgeni, jaǵada shapqylap júrgenderi estilip turdy; biraq biz alystaǵan kezde dybystar da azaıyp, birte-birte múlde tynyshtaldy Al bizdiń tabanymyz salǵa tıgesin, men:

— Al, Djım, sen qaıtadan azat adamsyń, endi eshqashan qul bolmaısyń! — dedim.

— Iá, bári oıdaǵydaı shyqqany qandaı jaqsy boldy, Gek! Jospar da jaqsy edi, oryndalýy odan da artyq — basqa eshkimniń basyna kirmeıtin is isteldi, sondaı tamasha!

Biz úsheýmizdiń qýanyshymyzda shek bolmady, ásirese esi shyǵa qýanǵan Tom boldy, sebebi onyń aıaǵyna oq tıgen eken.

Djım ekeýmiz muny estigende, kóńilimiz sý sepkendeı basyldy. Tomnyń aıaǵy óte qatty aýyryp, qan sorǵalap jatyr; biz ony shalashqa jatqyzdyq, gersogtyń kóılegin jyrtyp, onyń aıaǵyn baılaıyq dep edik, biraq ol:

— Shúberekterdi maǵan berińdershi; muny ózim de jasaı alamyn. Kidirmeńder, aqymaqtyq isteıtin ýaqyt joq. Qashýdy tamasha uıymdastyrǵan bolsaq, tezdetip saldy sheshińder de, eskekti alyńdar! Balalar, biz qashýdy óte keremet oılastyrdyq, tipti aıtatyny joq! On altynshy Lúdovık bizdiń qolymyzǵa tússe ǵoı, sonda onyń ómirbaıanynda "Kıeli Lúdovıktiń tuqymy kókke bara jatyr!" dep jazylmas edi. Joq, myrza, biz ony shet elge jónelter edik — mine, biz solaı ister edik! Eskekterdi alyńdar, eskekterdi alyńdar! — dep buıyrdy.

Biraq biz Djım ekeýmiz aqyldasyp, oılaı bastadyq. Bir mınýttaı oılandyq ta sodan soń men:

— Sen aıt, Djım, — dedim.

— Meniń oıymsha, bylaı bolady. Eger bul Tom myrza bolsa jáne biz ony qutqarsaq, sosyn bizdiń bireýimizge oq tıip jaralansaq, ol: "Meni qutqaryńdar, barlyq dáriger degenderge túkirińder!" dep aıtar ma edi? Sonda ol Tom Soıerge uqsaı ma? Ol solaı aıta ma? Eshqashan aıtpas edi! Al, Djım solaı der me edi? Joq, myrza, osy jerge dáriger kelgenshe, men ornymnan qozǵalmaımyn, tipti qyryq jyl otyrsam da tyrp etpeımin!

Men onyń jany taza ekenin baıaǵydan biletinmin, ol osylaı aıtady dep kútkenmin; endi bári durys boldy, men dárigerge baramyn dep Tomǵa aıttym. Ol osy úshin aıqaı-shý kóterdi, biraq biz Djım ekeýmiz aıtqanymyzdan qaıtpaı qasaryp turyp aldyq. Tom ózi eńbektep saldy bosatqysy keldi, biraq biz ony jibermedik. Sonda ol bizben ursysa bastady, alaıda onysynan eshteńe shyqpady.

— Al jaraıdy, eger seniń shynymen barǵyń kelip tursa, qalaǵa barǵasyn ne isteý kerek ekenin saǵan aıtaıyn. Esigin jap ta dárigerdiń qol-aıaǵyn baıla, kózin de tanyp tasta, sosyn ol eshkimge eshteńe aıtpaımyn dep ant etsin, sodan keıin onyń qolyna altyn toly dorbany ustat, al ony túzý jolmen emes, tún qarańǵysynda úı-úıdiń arasymen jetekte; al, munda tek qaıyqpen jetkizesiń ǵoı, onda da birden jetip kelme, shaǵyn araldarǵa soǵyp adasyp júrgendeı áser qaldyr; ony jaqsylap tintip al, qaltasynda birdeńe bar bolsa al — keıin qalaǵa aparǵanda beresiń, áıtpese ol bormen belgi salsa, bizdiń saldy taýyp alyp júrer. Árqashan osylaı isteıdi.

Onyń aıtqanynyń bárin isteımin dedim men, sodan soń qaıyqpen kettim, al Djımge dárigerdi kórgen boıda ormanǵa tyǵyl, dáriger ketkenshe sol jerden qozǵalma dedim.

Qyryq birinshi taraý

SHAMASY RÝHTAR BOLAR!

Dárigerdi oıatqanda kórgenim ózi áp-ádemi, kózinen meıirim tógilgen qart adam eken. Men oǵan inim ekeýmiz keshe Ispan aralynan ań aýlap edik, sol jerden sal taptyq ta, sonyń ústine qondyq, tún ortasy kezinde inim uıqysyrap pa, áıteýir myltyqty qozǵap jiberse kerek — ol atylyp ketti, al oq onyń aıaǵyna tıdi; biz dárigerdiń sonda barýyn jáne bul oqıǵa jaıly eshkimge aıtpaýyn suraımyz, sebebi biz búgin keshke úıge jetýimiz kerek, al bizdiń týǵandarymyz áli eshteńe bilmeıdi.

— Týǵandaryńyz kimder? — dep surady ol.

— Felpster, olar qalanyń syrtynda turady.

— Á, solaı ma! — dedi dáriger. Sosyn sál únsizdikten keıin:

— Sonda inińdi qalaı jaralady deısiń? — dep surady.

— Ol tús kórdi ǵoı deımin, — dedim men. — Myltyq atylyp ketti.

— Qyzyq tús eken, — dedi dáriger.

Ol fonardy jaǵyp, qajetti zattaryn sómkege sala bastady, sosyn jolǵa shyqtyq. Meniń qaıyǵymdy kórgende, dáriger ony unatpady: bir adam bolsa jarap qalar, al eki kisini myna qaıyǵyń kótermeıdi dep qoıdy.

— Siz qoryqpańyz, myrza, ol bizdiń úsheýmizdi de jaqsy kótergen dedim.

— Qalaı úsheýińizdi?

— Meni, Sıdti jáne ... Sosyn myltyqty — úsheýmiz degenim sol edi.

— Á, solaı ma! — dedi ol.

Ol aıaǵyn qaıyqtyń erneýine salyp baıqap kórdi, sosyn basyn shaıqap, budan góri durystaýyn izdep kóreıin dedi. Basqa qaıyqtardyń bári shynjyrmen bekitip kilttengen eken, aqyry ol meniń qaıyǵymdy alyp, maǵan osy jerde men kelgenshe kút dedi nemese basqa qaıyq tap, bolmasa úıińe barǵyń kelse jáne týǵandaryńa aıtyp túsindirýińe bolady dedi. Men oǵan eshqaıda barmaıtynymdy aıttym, sosyn saldy qalaı tabý kerek ekenin túsindirdim.

Sol jerde meniń basyma bir oı sart etti. Bul Tomdy birden, bylaısha aıtqanda, eshki quıryǵyn kótergenshe jaza ala ma? Al oǵan úsh-tórt kún kerek shyǵar? Olaı bolǵan kúnde men isteımin? Ol shal jurttyń bárine jaıǵansha, osynda otyra berýim kerek pe? Joq, myrza! Ne isteýdi bilmeımin. Ony kúte turamyn, al ol kelip, Tomǵa taǵy da baryp qaraýym kerek dese, men de onymen birge baramyn — tipti júzip bara alamyn; al onda barǵasyn biz ony baılap tastaımyz, ol saldyń ústinde jatady, biz ózenmen kete baramyz; Tom ábden jazylyp, dáriger kerek bolmaǵan kezde, biz barymyzdy beremiz de, ony jaǵaǵa shyǵaryp jiberemiz.

Men bórenelerdiń ústine shyǵyp, uıqyǵa bastym; oıansam, kún tas tóbeme shyǵyp alypty, men atyp turyp, dárigerdiń úıine júgirdim, biraq onyń úıindegiler keshe bir aýrýǵa ketken, sodan áli oralǵan joq desedi. Kele jatyrmyn, ıaǵnı Tomnyń jaǵdaıy nashar bolǵany, tezirek arǵy betke aralǵa shyǵýym kerek dep oılap kelemin. Dárigerdiń úıinen shyǵyp, buryla berip edim, Saılas aǵanyń qarnyn basymmen jaryp jibere jazdadym.

— Tom, bul senbisiń? Osy ýaqytqa sheıin qaıda boldyń, sen bala? — dedi ol.

— Eshqaıda bolǵanym joq, — deımin, — biz Sıd ekeýmiz qashqyn negrdi aýladyq.

— Degenmen sender qaıda joǵalyp kettińder? — dedi ol — Seniń táteńniń záresi qalmady.

— Táteı beker mazalanǵan, — deımin, — biz eshnársege urynǵan joqpyz. Ózenge qaraı júgirgen kisiler men ıtterdiń sońynan biz de júgirdik, tek olar bizden ozyp ketti de, biz olardan adasyp qaldyq, sosyn olar arǵy betke shyǵyp ketken sekildi boldy; biz qaıyqty aldyq ta arǵy betke shyqtyq, biraq eshkim bolmady; biz aǵynǵa qarsy júrip, ábden sharshadyq ta, qaıyqty baılap uıyqtadyq; bir saǵat buryn turdyq ta, osynda júzip keldik. Sıd poshtaǵa ketti habar-oshar joq pa eken dep, men jeıtin birdeme bolar ma dep kele jatyr edim, sosyn úıge kelemiz.

Biz, Saılas aǵaı ekeýmiz, Sıdti izdep poshtaǵa soqtyq, biraq men oılaǵandaı onda Sıd bolmady; qarıa bir hat aldy; sonan soń Sıdti kútip biz biraz turdyq, biraq ol kelmedi; sosyn qarıa: "Úıge baraıyq, Sıd qańǵyryp júrýden jalyqqanda, ózi jaıaý ne qaıyqpen keler, al biz atpen ketemiz", — dedi. Meniń Sıdti kúteıin degenime aǵaı qulaq aspady, ony kútýdiń qajeti joq, tezirek úıge jeteıik — Sallı táteı aman-saý ekenimizdi kórsin dedi.

Biz úıge kelgende, Sallı táteıdiń qýanǵanyn kórseńiz — birese jylap, birese kúlip, meni qaıta-qaıta qushaqtap, arasynda meni urǵan bolady, biraq aýyrtpaıdy; Sıdke de ol kelgesin sybaǵasyn beremin dep ýáde beredi.

Al úı toly qonaq: fermerlerdiń barlyǵy jubaılarymen kelipti, bári túski tamaqty osynnan ishipti, mynandaı bólmeden aýzy-murnynan shyqqan adamdy kórgen de, estigen de emespin. 

Bárinen jamany Gochkıs degen kempir: aýzyna kelgenin aıtyp, qoımaıdy.

— Felps sińlim, — dep qoıady Sallı táteıge, — senderdiń saraılaryńdy kórdim men, anaý negr jartyaqyl dep oılaımyn. Demrel sińlime aıttym... a, oǵan ne aıtyp edim? Ol jartyaqyl ǵoı — osylaı dedim, dál osy sózderdi aıttym; sender báriń meni estidińder ǵoı — onyń esýas ekeni kórinip tur dedim. Mysaly, anaý qaıraq tasty alaıyq — maǵan basqa esh nárse aıtpańdar! Esi durys adam qaıdaǵy bir sózderdi qaıraq tasqa shatpaqtap jaza ma? Munysy nesi deımin. Bul jerde pálen degen bireýdiń júregi jaryldy, bul jerde taǵy bireý otyz jeti jyl tutqynda otyrdy, taǵy birdeńeler, Lúdovık degenniń nekeden týmaǵan uly... atyn umyttym... baryp turǵan sandyraq. Ábden esi aýysyp ketken bireý deımin. Men birden aıtqam, sosyn da aıttym, qazir de, keleshekte de aıtamyn: ol negr jarymes, taza Navýhodonosordyń ózi...

— Al shúberekten jasalǵan baspaldaq she, Gochkıs apaı! — dep álginiń sózin Demler kempir bóldi. — Ol nemenege qajet boldy, aıtyńyzshy?

— Mine, men sony álginde ǵana Otterbek sińlime aıtyp edim, ol qazir rastaıdy. "Shúberek baspaldaq she?" deıdi. Men aıtamyn: "Shynynda da, ol nemenege kerek negrge?" deımin. Al Otterbek apaı aıtady...

Degenmen álgi qaıraq tas onda qalaı paıda boldy? Jáne úńgirdi kim qazǵan? Jáne...

— Mine, men osyny aıtyp otyrmyn ǵoı, Penrod aǵa! Jańa ǵana aıttym... maǵan patoka salynǵan ydysty berip jiberińizshi... Álginde ǵana Demler sińlime aıttym! "Qalaı olar qaıraq tasty ol jerge ákelgen? — dedim, — jáne eshkimniń kómeginsiz, baıqaısyz ba, eshkim kómektespegen. Mine, áńgime qaıda!" Siz nemene deımin, kómeksiz qalaı ákelgen deımin, ıaǵnı bireý-mireý kómektesken jáne bir adam ǵana emes; ol negrge jıyrma shaqty adam kómek kórsetken deımin; men bolsam, negrlerdiń bárin soıar edim, bireýin qaldyrmaı, sosyn kim jasaǵanyn biler edim; ol da az...

— Siz jıyrma adam deısiz! Jıyrma emes, qyryq adamnyń da qolynan kelmes edi. Siz qarańyzshy: aralar jasalǵan pyshaqtardan jáne basqa quraldar, olardyń bárin jasaýǵa qansha ýaqyt ketedi! Sondaı aramen kereýettiń aıaǵyn kesý degen... on adam bolsa da bir apta jasar edi... Al kereýettiń ústindegi negrdi kórdińder me? Sabannan jasalǵan. Al kórdińder me...

— Aıtpaı-aq qoıyńyz, Haıtaýer inim! Men osy qazir ǵana Felps inime aıtyp edim osyny. Ol: "Siz qalaı oılaısyz, Gochkıs apaı?" — dedi. "Ne týraly aıtyp tursyń?" — dedim. "Kereýettiń aıaǵyn aıtamyn: sonda qalaı aralaǵan?" — deıdi. Kereýettiń aıaǵy ózinen-ózi synyp ketken joq qoı deımin, áıteýir bireý aramen kesken. Mine, meniń pikirim osy, arǵy jaǵyn ózderiń qalaı oılasańdar da, oılaı berińder, al basqa bireý basqasha oılasa, meıli oılaı bersin. Demler sińlime aıttym: "Mine, qalaı oılaımyn..."

— Iá, negrler degen shamasy úı toly bolar jáne olardyń bári jabylǵanda da bir aı boıy túnimen jumys istese ǵana tutqyn negr otyrǵan jerdegi jumysty bitirýleri múmkin, Felps sińlim. Máselen, myna kóılekti alaıyq — Afrıkalyqtardyń jumbaq áripterimen birdeńeler jazylǵan jáne eń sońǵy núktesine deıin qanmen jazylǵan! Bir top shaıka qyzmet etken bolýy kerek jáne kóp mezgil istegen. Men eki dollarymdy da almas edim, eger osynyń bárin maǵan túsindirip oqyp berse; al jazǵan negrlerdi men jaqsylap turyp shybyqtar edim...

— Siz oǵan bireýler kómektesti dep oılaısyz ba, Maplz aǵaı? Eger bizdiń úıde biraz kún tursańyz, ózińiz kórgen bolar edińiz. Oı, olar qansha nárseni urlap áketti — qoldaryna túskenniń bárin! Jáne biz ylǵı kúzetip júrdik. Myna kóılekti jipke jaıýly turǵan jerinen áketti! Al anaý jaımany, shúberek baspaldaq jasaǵandy aıtam, olar qansha ret urlaǵandary esimde joq. Al undy, maıshamdy, qasyqtar, eski taba — onyń bári qaıdan esimde tursyn! Al meniń jańa shyt kóılegim! Jáne biz, Saılas ekeýmiz, Tom men Sıd kúndiz-túni baqtyq, men sizderge aıttym ǵoı, báribir eshteńe shyǵara almadyq. Kenet eń sońǵy mınýtta — mine, senderge degendeı — tanaýymyzdyń astynan ótip, bizdi otyrǵyzyp ketti emes pe jáne tek bizdi ǵana emes, Úndi eli jaqtan kelgen bir top bandıtti de otyrǵyzyp, álgi negrmen zytyp otyrdy emes pe — al olardyń sońynan on alty adam, jıyrma eki ıt qýyp jete almady ǵoı! Mundaı eptilik shaıtandardyń da qolynan kele qoımas... Menińshe, olar, shynynda da, shaıtandar bolar; sizder bizdiń ıtterimizdi bilesizder ǵoı — óte jaqsy ıtter, mundaı ıtter basqa eshkimde joq — solardyń ózderi izge túse almady ǵoı, tipti bir ret te! Mine, maǵan bireýlerińiz túsindirińizdershi, eger múmkin bolsa!

— Iá, bul, bilesiz be...

— Qudaıym-aı, eshqashan...

— Jarylqaı gór, jasaǵan ıem, men...

— Úıdiń urylary jáne...

— Men mundaı úıde turýǵa qorqar edim! Men ózim de qoryqtym — uıyqtaýǵa jatsam, turýǵa qorqam, otyra da almaımyn, Rıdjýeı apaı! Olar qalaı urlamaǵanyn... Sizder bilseńizder ǵoı, keshe tún ortasyna jaqyndaǵanda qorqynyshtan qaltyrap kettim! Qudaı kýá, men balalardy urlap kete me dep qoryqtym. Mine, men eń sońǵy aqyl-esimnen tana jazdadym. Qazir kúndiz ǵoı, munyń bári aqymaqtyq sekildi bolyp kórinedi, al túnde meniń baýyrlarym Tom men Sıd joǵaryda ekeýden-ekeý qalaı jatyr eken bólmede dep oıladym. Qudaı kýá, qoryqqanym sondaı, jaımen joǵaryǵa kóterilip, olardyń esigin kilttep qoıdym. Aldym da kilttedim. Meniń ornymda kim bolsa da solaı ister edi. Óıtkeni sizder bilesizder, osylaı qoryqqanda, saǵat saıyn úreı kúsheıe beredi, basyń aınalyp, neshe túrli jaman oı keledi, sosyn neshe túrli aqymaqtyqqa barasyń! Eger men bala bolsam, bólmede jalǵyz otyrǵanda, esik ashyq bolsa... dep oılaısyń.

Táte kenet úndemeı qaldy, oılanǵandaı boldy da, sosyn maǵan qaraı buryldy, maǵan týra qarady — men sol jerde ornymnan turdym da, qydyryp qaıtaıyn dep dalaǵa shyqtym.

Men ishimnen ózime ózim eger shetkerirek shyǵyp ońasha oılansam, tańerteń bizdiń tósegimizde bolmaǵan sebebimizdi túsindiretin shyǵarmyn dedim. Solaı istedim de. Alysqa kete almadym, sebebi táteı sońymnan bireýdi jiberip júrer dep qoryqtym. Keıin qonaqtar ketkesin, onyń janyna kelip, "Sıd ekeýmiz myltyqtyń daýysy jáne aıqaı-shýdan oıanyp kettik te, ne bolyp jatqanyn kórgimiz kelip, esik kiltteýli turǵasyn, naızaǵaı tartatyn turbamen syrǵanap túskende, ekeýmiz de jaraqat aldyq; endigári eshqashan bulaı istemeımiz dep soqtym. Al sosyn Saılas aǵaıǵa aıtqanymdy táteıge de qaıtaladym; ol "keshiremin, múmkin keshiretindeı eshteńe bolmaǵan shyǵar — er balalardyń bári, onyń bilýinshe, erkeleý, áıteýir birdeńe isteýge úıir keledi; eshqandaı jamanshylyq jasalmasa, olarǵa renjýdiń nemese mazasyzdanýdyń qajeti joq, qaıta bárimizdiń aman-saý tiri qalǵanymyzǵa qudaıǵa alǵys aıtqanymyz durys" dedi. Osyny aıtyp táteı meniń betimnen súıdi, basymnan sıpady, sosyn áldenege oılanyp qaldy jáne birtúrli súıkimsiz bolyp ketti.

— Qudaıym, saqtaı gór, qarańǵy túsip ketti, al Sıd bolsa áli joq! Ol qaıda ketýi múmkin? — dedi.

Yńǵaıly sát týǵan sekildi — men ornymnan atyp turyp:

— Men júgirip qalaǵa baryp kele qoıaıyn, Sıdti taýyp alam, — dedim.

— Joq, aınalaıyn, — dedi, — otyrǵan jerińnen qozǵalma. Bireýińniń joǵalǵanyń da jeter. Eger ol keshki tamaqqa kelmese, qalaǵa aǵaıyń barady!

Árıne, keshki tamaqqa ol kelmedi, aǵaı tamaq iship bola salysymen qalaǵa ketti.

Saǵat onǵa taman aǵaı oraldy, biraq túrinen mazasyz kúıi sezilip tur — Tomnyń izin de taba almaǵan. Sallı táteı óte renjip qaldy, al aǵaı oǵan qaıǵyrýǵa áli erte dedi. "Er balanyń aty — er bala; kórersiń áli, onyń erteń ertemen deni saý, tiri kelip turǵanyn". Táteı osyny estigende sál de bolsa tynyshtalǵandaı boldy. Sonda da ol uıyqtamaıtynyn, onyń kelýin kútetinin jáne ol kelgen kezde jaryq bolyp turý úshin maıshamdy sóndirmeıtinin aıtty.

Sonan soń men jatýǵa ketkenimde, táteı qolyna maısham alyp menimen birge kóterildi de, dál bir týǵan anamdaı meni qymtap jaýyp, men uıalǵannan onyń kózine týra qaraı almadym; al ol meniń kereýetime otyryp, menimen uzaq sóılesti — bizdiń Sıd qandaı jaqsy bala dep ábden maqtap, arasynda meniń ol týraly ne oılaıtynymdy suraıdy, adasyp ketpedi me eken, jaralanyp bir jerde jatyr ma, bolmasa ólip qaldy ma, álde sýǵa batyp ketti me, belgisiz bir jerde es-túsin bilmeı jatyr ma, tátesi bolsa, eshteńe bilmeı otyrǵany mynaý dep qoıady. Osyny aıtqanda kózinen jas sorǵalap ketti, al men bolsam Sıdke eshteńe bolǵan joq, tańǵa jaqyn kelip qalar dep qaıta-qaıta aıtamyn; táteı birese qolymdy sıpaıdy nemese súıedi, sosyn jańaǵy aıtqandarymdy taǵy aıtýymdy suraı beredi, sebebi sony estigende sál de bolsa jeńildenip qalatyn sekildi — sondaı qınalyp otyr. Meniń qasymnan keterde kózime týra qarap:

— Men esikti jappaımyn, Tom. Árıne, tereze bar, naızaǵaı tartatyn turba bar, biraq sen ketpeısiń ǵoı? Men úshin! — dep kúlimsirep erkelete sóıledi.

— Al meniń Tomnyń jaǵdaıy ne bolyp jatqanyn bilý úshin osy sátte-aq týra júgirgim keldi, alaıda táteıdiń álgi sózderinen keıin altyn berse de ketpesteı boldym.

Sallı táteı de, Tom da basymnan shyqpaı qoıdy. Sondyqtan ba, óte nashar uıyqtadym. Túnde eki ret naızaǵaı tartatyn turbamen tómenge tústim, úıdi aınalyp edim, táteı terezeniń aldynda jolǵa qarap jylap otyr, janynda maısham tur; osyny kórgen kezde ol úshin bir jaqsylyq jasaǵym kelip ketti, biraq ne jasaýǵa bolady; endi eshqashan ony renjitpeımin dep ant bersem be... Úshinshi ret tań ata oıanyp tómenge tústim, qarasam Sallı táteı áli otyr, janyndaǵy maısham sónýge jaqyndapty, al táteı býryl tartqan basyn qolyna súıep uıyqtap otyr eken.

Qyryq ekinshi taraý

DJIMDİ NEGE DARǴA ASPADY

Tańǵy tamaqty ishpesten shal taǵy da qalaǵa baryp keldi, biraq Tomdy taba almady; ekeýi de dastarqan basynda únsiz oılanyp otyr, júzderi muńdy jáne esh tamaq batpady, ydystaǵy kofeleri de sýyp qaldy. Kenet shal:

— Men saǵan hat berip pe edim? — dedi.

— Qaıdaǵy hat?

— Keshe men poshtadan alǵan hatty aıtamyn?

— Joq, sen maǵan eshqandaı hat kórsetken emessiń.

— Umytyp ketkenim ǵoı.

Men shalbarymnyń qaltalaryn qopara bastadym da, kenet aǵaıdyń keshe qaıda qoıǵany esime tústi, baryp ákeldim de, táteıge berdim.

— Myna hat Sankt-Peterbýrgten, apaıymnan ǵoı, — dedi.

Men taǵy dalaǵa shyǵyp qydyrǵanym paıdaly-aý dep sheshtim, biraq ornymnan qozǵala almaı qaldym. Kenet... hatty ashyp úlgermesten táteı ony tastaı saldy da, bólmeden júgirip shyǵa jóneldi — birdeńe kórdi. Men de kórdim: náselkede jatqan Tom Soıer, dáriger, ústinde baıaǵy shyt kóılek jáne eki qolyn artyna baılaǵan Djım, sosyn taǵy da tolǵan adamdar. Hatty tezdetip qolyma túsken zattyń astyna suǵa salyp, men de júgirdim. Sallı táteı Tomǵa bas salyp, jylap jatyr.

— Ol ólgen ǵoı, ólgen, men bilemin, ólgen! — dep qoıady. Al Tom basyn sál buryp, birdeńe dep kúbirleıdi; sandyraqtap jatqany birden belgili boldy; táteı qolyn sermelep:

— Ol tiri eken, qudaıǵa shúkir! Osynyń ózine de rahmet! — dep qoıady.

Tomdy súıip aldy da, táteı tósek daıyndaıyn dep úıge júgirdi — aıaǵyn basqan saıyn negrlerge de, basqalarǵa da buıryq beredi jáne sondaı tez, sondaı shapshań qımyldaıdy.

Men toptyń artynan erip kelemin — Djımdi ne ister eken dep qoıamyn, al dáriger shal men Sallı aǵaı Tomnyń artynan bólmege kirdi. Fermerlerdiń bári Djımge ashýlaryn tógip, tipti keıbireýleri osy mańdaǵy negrlerdiń bárine kórsetip, Djım sekildi qashyp-pysyp, eldiń tynyshtyǵyn buzyp, búkil bir otbasynyń álek-shálegin shyǵarǵany úshin darǵa asý kerek dep qoıady. Al ózgeleri darǵa asýdyń qajeti joq, sebebi ol bizdiń negr emes; kenetten onyń ıesi kelip, qunyn tóleńder dep júrse qalaı bolady desti. Bul pikir daý-shardyń qyzýyn basqandaı boldy: negrdi darǵa asqylary kelgender qunyn tóleý týraly estigende jym bola qoıdy.

Olar Djımge ursyp jatyr, tipti eki-úsh pet taıaqtap ta jiberdi, al Djımde ún joq, ol tipti meni tanıtynyn da sezdirmedi; analar ony burynǵy saraıǵa aparyp, eski kıimderin kıýge buıyrdy jáne onyń qol-aıaǵyna taǵy kisen saldy, ony kereýetke emes, qabyrǵadaǵy bórenege bekitilgen temir dóńgelekke kilttesti, sosyn munyń ıesi kelgenshe tek qara sý men qara nan ǵana berińder degendi aıtty; al ıesi kelmegen kúnde aýksıonnan satqansha solaı ustaý kerek dep, bizdiń úńgirimizdi topyraqpen bitep tastady da, túnde eki fermer myltyqtarymen kúzetetin bolsyn, al kúndiz saraıdyń aldyna ıt qoıý kerek dep keliskennen keıin de álgiler qarap turǵansha deıtin bolýlary kerek — Djımdi jerden alyp, jerge salyp, urystaryn toqtatpap edi. Sol kezde úıden qart dáriger shyǵyp:

— Buǵan óte qatal bolmańdar, ol negr jaqsy adam: men balanyń jatqan jerine kelgenimde onyń aıaǵyndaǵy oqty bireýdiń kómeginsiz ala almadym, ketip bireýdi alyp kelýge balanyń hali nashar boldy; sandyraqtaı bastady, tipti meni janyna jaqyndatpady, eger men bormen qaıyqqa, salǵa belgi salsam, óltiremin dep qoıady; kómektesetin adam joq, ne isterge bilmeı turǵanymda, myna negr shyǵyp kele jatyr, sizge kómektesemin deıdi, jaqsy kómek etti, qoly da epti eken. Men, árıne, munyń qashqyn negr ekenin bildim, al men sol jerde bir kún, bir tún boldym; qalada eki syrqat bar edi, ketip qalaıyn desem, mynaý qashyp ketse, sol úshin meni sottaıdy ǵoı, ózen betinde bir qaıyq kórinbeıdi, shaqyryp alatyn eshkim mańaıda joq. Osylaısha búgingi tańǵa deıin aralda turýǵa týra keldi, negrdiń aýrý adamdy yqylaspen kútkenin buǵan deıin kórgen emespin jáne meni ustap alady dep qoryqpaı, azattyǵyn aıyrbastaǵandaı boldy jáne qatty sharshady — onyń óte aýyr qyzmet atqarǵanyn kórdim. Maǵan óte unady. Men senderge aıtaıyn, myrzalar: mundaı negr úshin myń dollardy tóleýge bolady, onymen meıirimdi bolyńdar. Ol jerde úıdegiden góri balaǵa jaqsy, tynysh edi. Biraq men osylar úshin sonda tańǵa deıin otyrýǵa týra keldi — ekeýi de meniń qolymda ǵoı, sosyn qarasam, qaıyqpen bireýler kele jatyr eken, baqytymyzǵa qaraı, negr basyn tizesine qoıyp uıyqtap otyr edi; men analarǵa belgi berdim, olar kelip negrdi ustap, baılap tastady, bul kezde bala da uıyqtap jatqan, biz eskekterdi shúberekpen orap, saldy qaıyqqa tirkedik te, jaılap qalaǵa qaraı júzdik; al negr qarsylasqan joq, tipti til qatqan joq; ol o bastan ózin óte tártipti ustady. Ol jaqsy negr, myrzalar!

Bireý aıtty:

— Iá, moıyndaý kerek — jamandyq joq eken, dáriger.

Sosyn basqalary da jylı bastady, al men dárigerge Djımge jaqsy qyzmet kórsetkeni úshin óte rıza boldym; dárigerdiń Djım jaıly oılary meniń oıymdaı ekenin estigende ábden qýandym; men Djımmen alǵash tanysqanda-aq onyń júregi meıirimge toly jáne ózi jaqsy adam ekenin birden baıqaǵan edim. Onyń minez-qulqy kóńil aýdaratyndaı, tipti marapattaıtyndaı ekenine bári kelisti. Sol jerde bári endigi jerde oǵan uryspaýǵa ýáde berdi.

Sosyn bári saraıdan shyqty da, Djımdi kilttep ketti. Olar onyń aıaǵynan ne qolynan kisenniń birin bosatatyn shyǵar dep oılaǵam, óıtkeni kisenniń salmaǵy aýyr jáne tek qara nan men qara sý emes, oǵan et, jemis-jıdek sekildi tamaqtar berý kerek dep aıtar edim, biraq olardyń eshqaısysynyń basyna bul kelmedi, sosyn bul jerge qol suqpaı, Sallı táteıge dárigerdiń áńgimesin aıtyp bereıin dedim, al biz qaıyqpen qashqyn negrdi qýǵanymyzda Sıd jaralanǵanyn aıtsam...

Sallı táteı kúndiz de, túnde de aýrýdyń bólmesinen shyqpaı qoıdy, al men Saılas aǵaıdy kórsem boldy, zytyp otyratyn boldym.

Erteńine tańerteń Tom táýir, Sallı táteı demalýǵa ketti dep estip qaldym. Men zyp berip aýrýdyń bólmesine kirdim; eger ol uıyqtap jatpasa, týysqandarǵa qalaı dep isterimizdi jumsartyp aıtýǵa bolatynyn oılaýymyz kerek degen pikirdemin. Biraq ol uıyqtap jatyr eken, beti qýqyldanyp qalypty, keshe ony úıge ákelgende bet-júzi ottaı janyp qyzaryp jatqan edi. Men otyryp onyń oıanýyn kúttim. Shamamen jarty saǵat ótkende bólmege eppen basyp Sallı táteı kirip keldi — men taǵy qolǵa tústim! Ol otyra ber degen belgi berip, ózi qasyma otyrdy, sosyn biz bárimiz qýanýǵa tıistimiz, sebebi ol birazdan beri osylaı tynysh uıyqtap jatyr, oıanǵanda esin jınap oıanady dep sybyrlady.

Ekeýmiz ony kúzetip otyrdyq, bir kezde ol qozǵalyp, kózin ashty, ádettegisinshe jan-jaǵyna qarap:

— E, men úıde ekenmin ǵoı! Qalaı boldy ózi? Sal qaıda? — dedi.

— Sal ornynda, bári durys, — dedim.

— Al Djım she?

— Ol da, — deımin batylsyzdaý.

Ol eshteńeni baıqaǵan joq.

— Óte jaqsy! Keremet! Iaǵnı bári durys aıaqtaldy! Sen táteme aıttyń ba?

Men "ıá" deıin dep jatyr edim, táteı:

— Ne týraly aıtý kerek, Sıd? — dedi.

— Osynyń bárin qalaı jasaǵanymyzdy.

— Neniń bárin?

— Iá, bárin: Biz Tom ekeýmiz qashqyn negrdi qalaı qutqarǵanymyzdy.

— Qudaıym-aı! Qutqardyq... sen ne týraly aıtyp jatyrsyń, aınalaıyn? Taǵy sandyraqtap jatyr...

— Joq, sandyraqtap jatqanym joq, ne jaıly aıtqanymdy ózim bilemin. Biz ony qutqardyq, Tom ekeýmiz. Osylaı isteımiz dedik — istedik. İstegende qalaı istedik!

Tom basynan bastap aıtyp jatyr, aıtyp jatyr, al táteı ony toqtatpady, tyńdap otyr jáne oǵan kózi sharasynan shyǵa qarap qoıady, dál osy jerde meniń aralasýymnyń qajeti joq ekenin baıqadym.

— Táteı, oı, biz qansha qınaldyq! Birneshe apta boıy, ár tún saıyn damylsyz jumys istedik, sizder bárińiz uıyqtap jatqanda. Maıshamdardy, jaımalardy, er adamnyń jáne sizdiń kóılegińizdi, sosyn qasyqtardy da, qalaıy tárelkelerdi de, birneshe pyshaqty jáne tabany, qaıraq tasty, undy — bárin aıtyp taýysa almaımyn — bizge osylardyń barlyǵyn urlaýǵa týra keldi! Ara jasaý úshin qansha qınalǵanymyzdy siz elestete de almaımyz, táte! Qaýyrsyn qalam, qaıraq tasqa jazý jáne basqalar — qandaı raqat boldy deseńizshi! Al sosyn tabyttyń, adam qańqalarynyń sýretterin salý, aty aıtylmaǵan bireýdiń hattaryn jazý, naızaǵaı túsetin turbadan túsý, odan qaıta túsý, jerdiń astynan úńgir qazý, shúberekten baspaldaq jasaý jáne tabanannyń ishine salyp, Djımge berý, sizdiń qaltańyzǵa bizge jumysqa qajetti qasyqtardy salý...

— Qudaı, saqtaı kór!

— Djım jalǵyzsyramasyn dep saraıǵa jylandar men qońyzdardy, tyshqandardy jiberý; sosyn siz Tomdy uzaq ustadyńyz, onyń basyndaǵy qalpaǵyna salǵan maı erip ketti, súıtip siz bizdiń isimizge kesel keltire jazdadyńyz: biz ketip úlgergen joq edik, fermerler saraıǵa kirip jatyr; biz tezdetip úńgirge kirip úlgerdik te qashtyq, olar bizdiń dybysymyzdy estip, qýa bastady, sol jerde maǵan olardyń oǵy tıdi; sodan soń joldan burylyp, olar asyp ketsin dedik, ıtter bizge kelgende erkelep turdy da, sosyn ketkenderdiń sońynan shaba jónelisti; al biz qaıyqqa otyryp, aman-esen aralda turǵan salǵa jettik; Djım endi azat adam jáne osynyń bárin ózimiz jasadyq — keremet emes pe, tátejan!

— Men mundaı áńgimeni estigen emespin, tipti ómir boıy estimedim! Óı, tentekter, bizdi qorqytyp óltire jazdaǵan, esimizdi shyǵarǵan sender ekensińder ǵoı! Dál qazir senderdi shybyrtqymen jondaryńdy josyp, ishterińdegi saıtandy shyǵarǵym kelip tur! Men bolsam, jylap-eńirep, uıyqtamaı, ýaıymnan qaljyradym emes pe! Mine, shaıtan bala, qalaı jazylasyń, men seni óz qolyma alamyn, ekeýińniń de emderińdi beremin!

Alaıda Tom kózi jaınap, raqattanyp jatyr, maqtanyp sóıleı beredi, al táteı onyń sózin bólip, birese ashýlanady, birese ursady, ekeýi bir-birine sóz bermeı bólmeni bastaryna kóterip, úıdiń shatyryna shyǵyp alyp yryldasatyn mysyqtar sekildi...

— Jaraıdy, qýana ber, biraq ekinshileı oǵan bas suqsań!..

— Kimge? — dedi Tom, kúlkisin tyıa qoıyp, tańǵalǵany kórinip tur.

— Qalaı kimge? Árıne, qashqyn negrge, endi kimge dep ediń?

Tom maǵan ashýly júzben jalt qarady:

— Tom, sen álginde ǵana Djım qaýipsiz jerde dep ediń ǵoı? Ol qashyp ketken joq pa?

— Kim? — dedi Sallı táteı. — Qashqyn negr me? Ol eshqaıda qashqan joq. Ony qaıtadan ustap aldy, tiri, deni saý jáne burynǵy saraıda otyr, kisendeýli, nan men sý ǵana tıedi, eger ıesi kelmese, ony satyp jiberedi.

Tom tósegine otyrdy — kózi jaınap, tanaýy jelpildep ketti:

— Olardyń quqy joq ony jaýyp qoıatyn! Júgir! Bir mınýtty da bosqa jiberme! Bosatyńdar ony, ol qul emes, jer betindegi barlyq adamdar sekildi azat adam?

— Myna bala ne dep oıdan shyǵaryp otyr!

— Eshteńeni de oıdan shyǵaryp jatqanym joq! Aıtqanymnyń bári shyndyq, Sallı táteı! Eger oǵan eshqaısyń barmasańdar, ózim baramyn! Men Djımdi ómir boıy bilemin, Tom da solaı. Qarıa Ýotson hanym osydan eki aı buryn qaıtys boldy. Ol kisi bir kezde Djımdi ózenniń tómengi jaǵyna satyp jibergisi kelgenine sondaı uıaldy, ózi solaı dedi; óziniń ósıet hatynda Djımge azattyq berdi.

— Endeshe qutqaram dep júrgeniń ne?

— Tek áıel ǵana osyndaı aqymaq suraq qoıady!

Bastan keshken oqıǵalar she? Iá, men mundaı oqıǵalardy basymnan ótkizý úshin tobyqtan qan keshsem de taıynbas edim.

— Qudaıym-aı, Pollı táteı!

Eger ol táteı bosaǵada turmaǵan bolsa, men jerge kirip keteıin, uıań da meıirimdi, sútke toıǵan qozydaı bolyp Pollı táteı tur!

Sallı táteı ushyp tura kelip, ony qushaqtap jylap jatyr, qushaǵyna alyp, tipti basyn julyp tastaı jazdady; bul jerdegi men úshin eń qaýipsiz oryn — kereýettiń asty ekenin birden túsindim: bizdiń tóbemizde naızaǵaı oınaǵaly turǵanǵa uqsaıdy. Men qarap jatyrmyn: Pollı táteı qushaqtan bosap, kózáıneginiń ústinen Tomǵa qarap tur — qaraǵanda ony jerge kirgizip jiberer suspen. Sodan soń:

— Iá, teris qara, teris qara, Tom! Seniń ornyńda men bolsam, men de teris qarar edim, — dedi.

— Qudaıym-aı! — deıdi Sallı táteı. — Ol sondaı ózgerip ketti me? Bul Tom emes, Sıd qoı! Al Tom... Tom, sen qaıdasyń? Ol qazir osy jerde bolǵan.

— Sen Gek Fın qaıda degiń kelip tur ma — solaı degiń keldi ǵoı, a? Myna tentek Tomdy ósirgenime talaı jyl boldy — ony qalaı tanymaıyn! Qane, Gek Fın, kereýettiń astynan shyq janyń barda!

Men shyqtym, tek jýasyp qaldym. Sallı táteı ábden sasyp qaldy. Odan beter sasyp, esinen aıyrylǵandaı bolǵan Saılas aǵaı boldy: ol qaladan kelgesin áńgimeniń bárin estidi, sosyn mas adam sekildi kúni boıy júrdi, keshkisin ýaǵyzdyq kezinde onyń ne aıtqanyn dúnıedegi eń birinshi danyshpannyń ózi de túsine qoımas edi. Al Pollı táteı olarǵa meniń kim ekenimdi, qaıdan shyqqanymdy aıtyp berdi, men Felps hanym meni Tom dep qarsy alǵanda, ne isterimdi bilmegenimdi (osy jerde Sallı táteı: "Sen meni burynǵysha Sallı táte deı ber", dedi) aıtyp túsindirýime týra keldi. Basqa amalym joq bolatyn, Tomnyń buǵan renjimeıtinin bildim — kerisinshe, ol qýanady, sebebi jumbaq oqıǵanyń bári ony qyzyqtyrady, ol tipti qýanýy múmkin. Solaı boldy da. Ol ózin Sıdpin dep tanystyrdy jáne meni qutqardy.

Al Pollı táteı Tomnyń aıtqany ras — qart Ýotson hanym óler aldyndaǵy ósıetinde oǵan azattyq berdi: ıaǵnı Tom Soıer azat negrdi qutqarý úshin túrli oqıǵalardy bastan keshirgen! Men dál osy mınýtqa deıin tárbıeli otbasynan shyqqan Tomnyń negrge azattyq áperem degenine qaıran qalǵan edim.

Pollı táteı Sallı táteı óziniń hatynda Tom men Sıd aman-esen keldi dep jazǵasyn, ol: "Mine, dál solaı! Ony jalǵyz jibergesin oǵan qaraıtyn eshkim joq — birdeńe shyǵarýy sózsiz" dep oılapty.

— Mine, endi jalǵyz ózim osynsha qashyqqa parohodpen — myń shaqyrym ǵoı — azyp-tozyp jetkenim osy, ońbaǵan balanyń birdeńeni búldirgenin sezdim, sen Sallı, hatyma jaýap ta bermediń ǵoı.

— Men senen hat alǵan joqpyn, — dedi Sallı táteı.

— Múmkin emes! Men saǵan eki ret hat jazdym, Sıd osynda degeniń qalaı dep suradym — bul ne sonda?

— Men bir de hat almadym.

Pollı táteı jaımen burylyp:

— Tom? — dedi qatqyl únmen.

— Nemene? — deıdi ol aýzyn bultıtyp.

— Ne degendi qoı, qaıda, shyǵar hattardy!

— Qandaı hattardy?

— Qandaı degen ne! Seni qolǵa almasa bolmaıdy eken!

— Olar ana kishkene sandyqshada jatyr. Olarǵa eshkim tıisken joq, men poshtadan alǵan kúıinde. Ol hattardyń biraz shý kóteretinin sezdim, sizdiń kelýińizge asyǵys joq qoı dep oıladym.

— Shybyqtap soǵý kerek edi seni! Men keleıin dep jatyrmyn degen taǵy bir hat jazyp edim ǵoı. Ol da...

— Joq, ol hat tek keshe ǵana keldi, men áli oqyǵanym joq, mende jatyr.

Men ol hattyń Sallı táteı qoıǵan jerde jatpaǵanyna eki dollarǵa daýlasaıyn dep oıladym da, sosyn ash qulaqtan tynysh qulaq dep sheshtim. Sonymen eshteńe aıtpadym.

Sońǵy taraý

ENDİ JAZATYN ESHTEŃE JOQ

Men birinshi ret Tom bólmede jalǵyz qalǵanda, qashý týraly tarıhty nemenege bastadyq jáne ol negr baıaǵydan azat ekenin bile tura ony qutqaram dep nege qyzmet qyldyń, al qutqarǵan kúnde ne istemek ediń dep suradym. Al Tom buǵan eger biz Djımdi aman-esen alyp ketsek, úsheýmiz ózenniń tómengi jaǵynda salmen saıran salyp biraz júrer edik, sodan keıin Tom Djımge onyń azat adam ekenin aıtyp, sodan soń oǵan ýaqyty ketkeni úshin aqsha berer edik, aldymen hat jazyp, kele jatqanymyzdy habarlap, negrlerdiń bárin mýzykamen, fakelmen qarsy alýyn aıtyp, al úsheýmiz parohodpen qalaǵa barar edik. Budan soń Djım batyr bolyp shyǵar edi jáne biz ekeýmiz de, degenmen olaı bolmasa da, jaman aıaqtalǵan joq dep jaýap berdi.

Biz bir mınýtta Djımdi kisenderinen bosattyq, Saılas aǵaı, Sallı jáne Pollı táteıler Djımniń dárigerge jaqsy kómekteskenin, jaraly Tomnyń janynan ketpeı kútkenin estigende esteri shyǵyp, ony kútip-baptaýǵa kiristi: tamaqtyń neshe túrin berip, onyń kóńilsiz bolmaýyn, eshteńe istemeýin aıtyp ábektedi. Biz Djımdi jaqsylap áńgimelesý úshin aýrýdyń bólmesine shaqyrdyq; Tom oǵan qyryq dollar berdi, onyń barlyq qıyndyqqa kóngeni jáne tutqyn kezinde ózin óte jaqsy ustaǵany úshin. Al Djım qýanyp áńgimeni soǵa bastady.

— Mine, Gek, saǵan aıtpap pa edim? Djekson aralynda saǵan ne dedim? Meniń keýdem júndes, al bul neniń belgisi, men bir ret baı bolǵam, aldaǵy ýaqytta taǵy baı bolamyn dedim ǵoı; mine, aıtqanym keldi! Belgi degen — belgi ǵoı. Júndes keýdeli adam baı bolady desedi, meniń sózimdi esińe saqta!

Budan keıin Tom taǵy óziniń ádetine basyp áńgime soqty: úsheýmiz qashyp keteıik te, kıimderimizdi ózgertip, túrli oqıǵalar izdep úndilikterge, solardyń jerine ótip keteıik, eki ne úsh aptaǵa dedi. Men oǵan jaraıdy, bul onsha qıyn sharýa emes, úndilikterdiń kostúmin alatyn aqsha joq mende, al úıdegi aqshadan eshteńe qalmaǵan shyǵar, sebebi ákem kelse, Techer sottan meniń aqshamdy alyp iship bitirgen shyǵar dedim.

— Joq, ishken joq, — dedi Tom, — ol aqsha túgel — alty myń. Seniń ákeń áıteýir men osylaı qaraı ketkenshe qalaǵa kelgen joq.

Al Djım saltanatty túrde:

— Ol endi eshqashan oralmaıdy, Gek! — dedi.

— Nege oralmaıdy, Djım? — dedim.

— Nege bolsa da, áıteýir ol endi kelmeıdi, Gek.

Biraq men odan qalmadym, aqyrynda ol:

— Esińde me, ózenniń tómengi jaǵyna qaraı qalqyp bara jatqan úı? İshinde bir adam jatty, ústine kórpe jaýyp tastaǵan, al men onyń betin ashyp qaradym da, seni olaı qaraı jibermedim ǵoı? Mine, aqshańdy túgelimen óziń alasyń kerek bolǵanda, sebebi álgi adam seniń ákeń eken.

Tom áldeqashan jazyldy, aıaǵynan alynǵan oqty saǵattyń baýyna baılap, moınyna taǵyp júr, saǵat qansha boldy dep álsin-álsin oqqa qarap qoıady; endi jazatyn eshteńe joq jáne men soǵan óte qýanyshtymyn, sebebi men kitap jazý degenniń osynshama azap ekenin buryn bilgen bolsam, qolyma qalam almaǵan bolar edim, budan bylaı eshqashan jazbaımyn. Degenmen men úndilikterge Tom men Djımnen buryn ketetin shyǵarmyn, óıtkeni Sallı táteı meni bala qylyp, tárbıelegisi keledi, al men tárbıege shydaı almaımyn. Ony da kórdim ǵoı.

---