InfoHub Logo

Qolyńyzdaǵy kitaptyń alǵash aq qaǵaz betine túse bastaǵanyna mine, attaı onbes jyl ótipti. Aýyzeki sózdi bylaı qoıǵanda, óleńge qımaıtyn da sımaıtyn aıryqsha oı úzikteri, tirshilik tolǵamdary Sizdi de beıtarap qaldyrmas degen úmittemiz.

Ashshyly-tushshyly ómir shyndyǵynda da, kóz jasyndaı kermek oı tamshylary da osynyń ishinde...

Oqyńyz,

Kóńili oıaý, kózi ashyq áziz oqyrman!

QAZAQSTANYM

Qazekem kózge jáı kóringenimen, sózge baı. Bir sózdi jerge túsirmeı qaǵyp alyp, qaqpaqylǵa salyp qubyltyp, qulpyrtyp ala jónelgende taqymyna kókpar basqan shandoz shabandozdaı alty qyrdan ary asyp bir-aq toqtaıdy. Qadyr aǵa birde maǵan: “Sulýdy sıpattaýdyń otyzdan asa balamasyn taptym, myqty bolsań, sony sen qyryqtan asyryp, elýge jetkizshi?” dep edi. Kombaınnyń sońynan masaq túgili káshek qalýshy ma edi?! Aǵamyz túk qaldyrmaı túgelimen sypyryp-sıyryp ketken eken.

Jýyrda bir qaryndasymyz (asaba) qalyń jurttyń qaperine osyndaı kóp balamaly sózdiń birin aýksıonǵa saldy. Árkim bilgenin, nazarǵa ilgenin aıtyp jatyr janym, kúnim, aıym, juldyzym, aınam, áppaǵym, qoshaqanym, botam, qozym, balapanym, qulynym, qulynshaǵym, qýyrshaǵym, qarǵam, qarlyǵashym, qaraǵym, armanym, ardaǵym, súıiktim, súıkimdim, súıinishim, súıenishim, qaratorǵaıym, aqqýym, botagózim, kúlimkózim, boztorǵaıym, qarǵashym, júregim, tilegim, shyraǵym, altynym, jarqynym, móldirim, shyraılym, qundyzym, qyzǵaldaǵym, sarǵaldaǵym, qyrmyzym, báıteregim, talshybyǵym, baqytym, qýanyshym, mahabbatym, ǵashyǵym, asylym, syrǵalym... degen sıaqty.

Qanshama kóp bolǵanymen sóz de taq-tuq taýsylady bilem, jurt taǵy ne bar degendeı bir-birine qaraılap únsiz qaldy. Iá, bári aıtylǵan sıaqty — Aı da, Kún de, juldyzdar da... Asaba “boldy, bitti” dep júldegerlerdi anyqtaýǵa kirise bergende, ortaǵa tórt-bes jastaǵy Mıras júgirip shyǵa keldi de: “Qazaqstanym!” dep qasqaıyp turyp aıtty da tastady!

Jurttyń kózi jypylyq qaqty. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin tomardaı-tomardaı eresekter emes, tobyqtaı bala ǵana aıtty! Aıtyp qana qoıǵan joq, ári qaraı áýendetip-ándetip ala jóneldi.

Altyn kún aspany,
Altyn dán dalasy.
Dýmandy bastady —
Dalama qarashy!
Keń eken jer degen —
Jerge dán shyqty ǵoı.
Dán egip terlegen
Qazaǵym myqty ǵoı.
Meniń elim,
Meniń elim,
Gúliń bolyp egilemin,
Jyryń bolyp tógilemin, elim,
Týǵan jerim meniń — Qazaqstanym!

Bylaıǵy jurttyń qosylýy sol eken — aspan asty, jer ústi jańǵyryǵyp júre berdi.

...Keıde bizdiń Aı men Kúndi aýyzdan tastamaı júrip juldyzdy, oshaqqa ot jaǵyp júrip Otandy esten shyǵaryp alatynymyz bar. “Bala tili — bal” deısiz be, joq, “Bolar bala...” deısiz be, endigisin ózińiz paıymdaı berińiz...

* * *

Gamlette mynadaı bir dıalog bar:

Gamlet: — Qalada men bolǵan baıaǵy kezdeı baǵalaı ma bulardy (ózine ónerlerin kórsetýge arnaıy kele jatqan akterlerdi aıtyp otyr), solaı ma?

Rozenkrans: — Joq, gáp sonda ǵoı, ol joq qoı.

Gamlet: — Nege olaı? Álde bular nasharlap ketti me?

Rozenkrans: — Joq, burynǵy betimen jarqyraýyn jarqyrap-aq keledi-aý. Biraq qalada óńsheń bir aqúrpek balapandar uıasy paıda boldy...

Aqúrpek balapandar uıasy... Búgingi ándi de, ánniń sózin de jazatyn jáne ony ózderi oryndaıtyn, ulttyq uıasynan bezip shyqqan bizdiń aqúrpek-saryúrpekterimiz solardyń saldyr-gúldir sarqynshaqtary, aqyr-taqyr aqabalary emes pe eken, sirá? Durys aıtasyz, ne demegińizdi emeýrinińizden tanyp turmyn, keshegi Birjan, Aqan, Jaıaý Musalar da ózderi shyǵaryp, ózderi aıtqan. Biraq olar, sol Gamlet aıtqandaı, aqyl qudireti Táńirge tán — tabıǵattyń artyp týǵan aıryqsha adamdary ǵoı! Táńirdiń ámirimen adamnyń qursaǵynan shyqqan dúnıe Ýaqyttyń qursaýyna baǵynýshy ma edi?! Al mynalar... ózimizdiń qarasıraq “aqúrpekterdi” aıtam, áýen-sazdan ada-kúde, óleń sózden órmekshi ǵurly óner toqı almaǵan, óńeshine jel tolǵan ólermender ǵoı, bar bolǵany. Osyǵan qarap ólermender ómirsheń ǵana emes, tamyrshań da eken-aý degen oıǵa kelesiń. Áıtpese, Gamlet zamany qaıda, biz qaıda?! Shyntýaıtyna kelsek, biz olarmen emes, olar bizben kúresip júr. “İshten shyqqan jaý jaman”. Asqynǵan aýrýǵa em kem. Endi ne isteý kerek? Bas qatyrar bir suraq osy.

Danagóı men Dámegóı

Eshkimniń de aqymaq bolǵysy joq. Alaıda aqyl aıtqannyń bári asyp týǵan aqylman emes. Jurttyń kóbi jasyryp aıtqanyńdy qaıdam, asyryp aıtqanyńa kádimgideı senedi. Durysy, ózin sendiredi. Bir emes, eki emes, kúnine áldeneshe márte maqtaı bergen soń sezimnen sergektik qashady, uıatty uıqy basady. Osydan kelip danyshpandyqtan dámegóıler danagóıdiń shekpenin kıip, shenin taǵyp shirenip shyǵa keledi.

Ár dámegóıdiń janynda on-ondap jaǵympazdar men jandaıshaptar júredi. Bireýiniń nyspysy “Lábbaı, taqsyr”, ekinshisiniń azan shaqyryp qoıǵan aty “Qup bolady”, odan keıingileri Quldyq, Jantyq, Tantyq... bolyp kete beredi.

Dámegóıler kóbeıgen saıyn anadan arda týǵan “dara dananyń” kúni qarań bola bastaıdy. Ózin adamǵa da, qoǵamǵa da kereksiz sezinetin jannyń qasiretin Qudaıym esh pendesine enshi etpeı-aq qoısyn.

* * *

Qasqyr qaqpanǵa túsken saıyn shıbóriler shı túbinde shıti myltyǵynan oq atyp masaıraıdy, máz bolady.

* * *

Bıliktegiler ózderin bıiktemin dep oılaıdy. Solaı oılaǵan soń da birde bolmasa, birde bastary aınalady. Basy aınalǵan adam, árıne, qulaıdy. Quzdan qulaǵan quljadaı. Ol qulaǵan soń alańdardaǵy eskertkishter de qulaıdy. Tuǵyrynan. Tuǵyrǵa basqa bireý qonady, durysy — qonjıady...

Biz biletin “Perpetým mobıleniń” bir syqpyty osyndaı.

* * *

Parasat bıigindegi adam Saıasat saıtanynyń arbaýyna boı aldyrmaıdy.

* * *

Jer — adamnyń ıgiligi bolǵanymen, Allanyń ıeligi ekenin az kúnde ada-kúde umytyp shyǵa keldik. Osynshama azǵyndaıtyndaı, qudaı-aý, bizge ne kórindi?

* * *

Aqynnyń sózimen el óz jazmyshyn tanıdy. Aqynnyń ózimen el óz bolmysyn ólsheıdi. Aqynnyń kózimen el óz bolashaǵyn baǵamdaıdy.

* * *

“Túske deıin halyqpen bol,
Tústen keıin Haqpen bol”,

— deıdi Imam Buharı óz hadısinde. Al qazekem “Halyq — Haqtyń jerdegi aty” deıdi. Arǵy jaǵyn parasat-paıym ıesi ózi-aq uǵyp alar.

* * *

Dýaly aýyz aıtady: “Patshanyń bir mezettik ádilettiligi alpys jyl boıǵy Nápil ǵıbadatynan artyq ári abzal. Óıtkeni ǵıbadattyń saýaby ǵıbadat etýshiniń ózine, al ádilettiń sharapaty Patsha men barsha jurtqa birdeı tıesili”.

* * *

Alla taǵala Imandy jaratqanda, Iman: “Ia, Párýárdigar, maǵan ál-dármen, kúsh qýat bere gór.!” deıdi. Sonda Qudiret ıesi oǵan nurly keskin, sulý sıpat, árli ádeppen qosa kúsh-qýat syılaıdy.

Alla taǵala Kúpirdi jaratqanda, Ol da: “Ia, Párýárdigar, maǵan da kúsh-qýat daryta gór.!” deıdi. Sonda Jaratýshy Kúpirdiń peıil-pıǵylyna laıyq oǵan jaramsyz qulyq pen jaǵymsyz baqastyqty buıyrtady.

Hadıs sháriptegideı: “Peıili tar, ishi haram adamǵa Peıishte oryn joq!” bolýy osydan.

* * *

Sárýár kóńil, sardar peıil sahy adam qaı kemshiligimen de ananyń súıkimdi uly, Allanyń súıikti quly. İshi qara qazymyr hám qyzǵanshaq adam qaı artyqshylyǵyna qaramastan Allanyń azǵyn pendesi. Sahylyq pen izgilik — saralyq pen daralyqtyń sáni men sáýleti. Dúnıeniń dáýleti de, adamzattyń áýleti de onyń janyna jaqyn, mańyna maqul.

Nazym:

— Kezgenimmen barsha dúnıe baqtaryn,
Sahylyqqa saı sıapat tappadym.

Nemese:

Dushpanyńnyń sahylyqpen mysyn bas,
Ol da, bálkim, saǵan ýyn usynbas...

* * *

Adamnyń oneki múshesiniń bári derlik Alla taǵala tarapynan amanat arqalanǵan. KÓZ amanaty sharıǵat ruhsat etken nárselerge ǵana qarap, sharıǵat qosh kórmegen nárselerdi nazarǵa almaýdy qalaıdy. QULAQ amanaty jaǵymsyz, óreskel, ǵaıbat sózderdi, estigen kúnde de qaperge almaýdy úndeıdi. TİL amanaty ádili men aqıqatyn aıtpaq, shyn sóılemek kerek ekendigin alǵa tartyp, ótirik, ósek, alypqashty áńgimelerden aýlaq bolýdy nysanaǵa alady. QOL amanaty dúnıeniń aldamshy baılyǵyna, jalǵannyń jasandy jyltyraǵyna aldanbaýdy, ózgeniń múlki men zatyna suqtanbaýdy, suǵanaqtyq jasamaýdy jaqtaıdy. Al AIAQ amanaty túzý joldan burys ketip, qıa baspaýdy, kerisinshe, qaıyrly, meıirli iske kóbirek qadam jasaýdy qalaıdy...

Maqsatty adam jaqsy atty bolamyn dese, amanatqa qıanat jasamaǵany abzal. Mundaı adam Alla nurynyń aıasynda alǵysqa bólenedi, sharapat-shafqatqa keneledi.

NAZYM

Tabıǵattan — Talbesik bir aýmaımyn:
Aǵyn-tógin Kóktemde jyraýdaımyn,
Jazda Kúnniń kózinen nur aýlaımyn,
Kúzde qaıtqan tyrnamen tyraýlaımyn,
Qysta ulpa aq qardaı qylaýlaımyn...

* * *

Ejelden qanym meniń qyryq sidik,
Namysym, namym meniń — Túrikshilik!
Kókteıin kóktem saıyn Baıterekteı,
Ketpeıin qý tomardaı irip-shirip...

* * *

Tánim óledi,
Qabyr qalady.
Talym ónedi,
Tamyr qalady.
Talym degenim — eńseli Emenim,
Tamyr degenim — ólsem, ónemin!

* * *

Eı, oǵylan, umytpa, Ustaz — uly baǵbanyń,
Ómirińe ónege — óshpes tálim alǵanyń.
Jaryq bolar jan-jaǵyń, oryndalar armanyń,
Kókiregińe jaǵa alsań uly ustazdyń shamdalyn!

* * *

Qasıettiń qadirin qas nadandar naǵylsyn,
Qaı kezde de qasyńnan jaqsy adamdar tabylsyn.

* * *

Jaqsylardyń ár sózi — jan azyǵy, bilgenge,
Bir-birine qaraılap ajar ashar gúlder de...
Jyn-jybyrmen shatasqan aýlaqtaý júr nákástan,
Berekeli sóz shyqpas beıpil aýyz baqastan.

* * *

Qara sózden balqytyp bal quıǵanda tańdaıǵa,
Óshti degen ómiriń qaıta órship janbaı ma?!
Kim bilipti jalǵanda jazylǵanyn mańdaıǵa?
Táńir bireý bolǵanmen taǵdyrdy adam tańdaı ma?.

* * *

Batyrdyń bir jaýy bar Satqyn degen,
Alla atyn aýyzǵa alyp aqpyn degen.
Jaqsyny janaı júrgen Jantyq az ba,
Tilinen bal tamyzar tátti ý menen!?.

* * *

Ańshydaıyn adasqan Qansonarda
Qansha sorǵa kez boldyq,
Qansha lańǵa...
Jasaq jınap “Abylaı alańyna”,
Óz taǵdyryn jas urpaq alsa qolǵa!..

* * *

Qashanǵy ózdi-ózińnen ósh alasyń?
Qazekem, oıladyń ba osy arasyn?
Aqyn men Atymtaıǵa tórin berip,
Aqyldy el áz tutpaı ma bosaǵasyn?!

* * *
Tirshilik munar, til shubar...
Hálimdy meniń kim surar?
Birlikke bastar túri joq
Tirlikke mynaý kim shydar?
Súıekten ótip syńsýy,
Jıekten jylap Kún shyǵar...

* * *
Bir-birińniń artyńa shala baılap,
Úlkenińdi salasyń balaǵa aıdap.
Táńirińdi tanymaı,
Taıqazanda
Shala pisip jatasyń, shala qaınap.
Saýysqannyń saltyndaı ala qanat,
Bir-birińdi jatasyń jaǵadan ap.
Berekeń joq bolǵan soń beıil burar,
El eken dep kim seni baǵalamaq?

* * *
Júgim baryn sezinem,
Jurttyń qamyn
Jumyr basty pendedeı jegenimde.
Únim baryn sezinem,
Uly sózge
Uıatymdy, arymdy jegerimde!

* * *

Bas qulyqsyz qulaqqa,
Tez júrmeıdi qunysqa.
Jata berse qynapta,
Qylysh shirkin qylysh pa?!

* * *

Júregimdi túbinen
Qazatyn jan bar ma eken?
Jan jarasyn tilimen
Jazatyn jan bar ma eken?..

* * *

Zamananyń zar-ýaıym tolǵaǵy em..,
oty qustaı toryqpasyn torda Óleń.
Týrabıden tuıaq qalsa — ol da Men!
Uly jurttan uıat qalsa — ol da Men!

* * *

Jalǵyzdyq — syrbaz syńarym,
Jaryq kún — áýre-sarsańym.
Peıishtiń júzi — qumarym,
Periniń qyzy — ańsarym.

* * *

Pendeniń muńy — janbaǵys,
Kirpikke injý ildirgen.
Fánıdiń dámi — aldanysh,
Baqıdyń mánin kim bilgen...

* * *

Halyqty qul deme,
Ol — Allanyń esimi,
Áıeldi kúń deme,
Ol — álemniń besigi!

* * *

Arnańnan asyp-taspa —
Tógilip qalasyń.
Kópke topyraq shashpa —
Kómilip qalasyń!..

* * *

Solyp baram, qudaı-aı, solyp baram,
Sońǵysy ma em sorlynyń sony uqpaǵan?
Qaı tóleniń ishine basym suǵyp,
Qaı tóbeniń basyna qonyp qalam?..

* * *

Tastap shyǵyp tyǵynsyz Qumyrany,
Jyn-perimen jymdasty ury-qary.
Qaltańdaǵan qaıyqtaı, qaıran dúnıe,
Qaı jartasqa qaı kúni urynady?..

* * *

Jamylyp jatamyn da qalyń oıdy,
Ańsaımyn keshegi ótken Abylaıdy...
Paqyrǵa aspandaǵy nany qaıǵy,
Patshaǵa astyndaǵy taǵy qaıǵy.

* * *
Ulylyqtyń uǵynbaı Álippesin
Adam uly bola ma qaǵyp tósin?
Ákim de emes,
Han da emes,
Árkim de emes,
Birtýarlar bastaıdy halyq kóshin!

* * *

Sýyq ursa, ketpeı me shetinep gúl?
Qaıda búgin qyzyly eki bettiń?
Ózenimde — kóz jasy jesirlerdiń,
Ózegimde — óksigi jetimektiń.

* * *

Janarynda máımildegen muzdaı muń,
Aspandaǵy muńdasymyn kúzgi Aıdyń.
Men jylasam — boı-boıymmen bozdaımyn,
Men saǵynsam — júregimmen syzdaımyn.

* * *

Qol jetpes álem-jálemge
Kózimdi sattym, telmirdim.
Jezókshe mynaý álemge
Jetim kóńilimdi emdirdim.

* * *

Eki aırylar unyń da, kebegiń de,
Dúnıeniń elenseń eleginde.

* * *

El eńsesi esti uldy
Ezetini qınaıdy.
Tirshilikten bes kúngi
Bezetini qınaıdy.
Ne óli emes, tiri emes,
Kókirekti bir eles
Kezetini qınaıdy.
Qýys jerge qý júrek
Qýyp tyqsań, syımaıdy.
Sóıte júrip ómirdi
Qımaıtynyń qınaıdy...

* * *

Kóńilim meniń — áppaq Aı,
Áppaq Aı bultqa batpaǵaı...
Sabyrym meniń — sary altyn,
Minezim meniń — maqtadaı.

* * *

Ajaldan adam qashyp qutyla ma?
Etkeısiń, ebi kelse, shúkirana.
Ǵumyryn uzartatyn adamzattyń
Peıishtiń perishtesi — búkil ana!!!

* * *

Jaratqan pendesine damyl berer,
Ǵaıypty sen kórmegen janyń kórer.
Tirshilik uıasyna dán salǵandaı
Tiriler qara jerge tánińdi eger.

* * *

Mendegi muń men zar bóten,
Tunshyqty-aý janym túnekte:
Em bolar ermek bar ma eken
Ezilgen mynaý júrekke?

* * *

Saqal da joq, murt ta joq,
Aıta almadyq jurtqa ádep.
Abyroıdan aıryldyq,
Aqtan biraz urttap ek...

* * *

Ketkim keledi bir jaqqa, ketkim keledi,
Kózime meniń syımaı júr kóktiń kólemi.
Kúnniń de qajet bolmaı tur kúlimdegeni,
Gúldiń de qajet bolmaı tur kóp gúldegeni,
Ketkim keledi bir jaqqa, ketkim keledi...

* * *

Qaıdan ómir týsyn
Eki ret meni,
Qalǵyma, arman-qusym,
Kókirektegi!
Shashaǵyńmen izgi
Shashyra, tańym.
Shafqatyńmen bizdi
Asyra, Táńir!

* * *

Taǵdyryńdy tul qylma,
Tamyryńdy juldyrma.
Altyny bar qumnyń da!
Qudaıy bar quldyń da!

* * *

Aýrýdan aıyq, emge kósh,
Aınalsań muzdaı músinge:
Adamnyń bári pende emes,
İbilisi de bar ishinde!
Bolmasyn deseń eńbek esh,
Eńseńdi tómen túsirme:
Adamnyń bári pende emes,
Perishtesi de bar ishinde!

* * *

Kálımaǵa til syndyr,
Qudaıǵa qol umsyndyr.
Ólim degen — jumbaq án,
Ómir degen — tylsym jyr!..

* * *

Jamyratsa tolqynyn Ómir-teńiz,
Jabaıydaı jaǵada nege úrkemiz?
Bordaqyǵa baılanǵan tán men jandy
Ótirikpen, ósekpen semirtemiz.
İrkit ishten, shirıdi balyq bastan...
Armanyńdy qaıteıin alyp qashqan?
“Bas-basyna bı bolǵan óńkeı qıqym”
Abaı sózin júrsiń-aý áli uqpastan.

* * *

Taǵdyryma ne dermin?
Jaryq kún joq jaınaǵan.
Aspannan bult, menen muń
Arylǵansha qaı zaman?..

* * *

İshten balqyp júrgende, ishten erip,
Jumaq shirkin jatpaıdy túske de enip.
Ulylyqtyń uǵymy ulanǵaıyr,
Kisilikke jarasar — Kishkenelik.
Kishkenemin,
“Kishilik — min” demelik.
Uly bolar ul týsa, kúndemelik.
...Tal aǵashy janynda jaıqalsa da,
Bal arasy qonady gúlge kelip.

* * *

Taǵdyr, meni birde unat, birde unatpa,
Minbeı-aq ta qoıaıyn dúldúl atqa.
Erik berseń bolǵany jalǵyz ǵana
Burǵylaǵan keýdemdi bir bulaqqa...

* * *

Jamanǵa túndik tesken jel ýaıym,
Jaqsyǵa kindik kesken el ýaıym.

* * *

Júırikti qamshylasań, baǵy janar,
Qashyrdy qamshylasań, qaǵy qalar..

* * *

Jan jaqsyǵa qumar,
Tán nápsige qumar.

* * *

Perishte — nurly álemim,
Sybyzǵy — syrly áýenim.

* * *

Eliktiń mekeni — Dala,
Óliktiń mekeni — mola.

* * *

Ury-qary izindeı
It quıryǵy bir tutam.
Ustaranyń júzindeı
Ádil sózdi pir tutam!

* * *

Jaraǵymen jaqynyn
Jasqamaǵan er myqty!
Aýyzynan aqynyn
Tastamaǵan el myqty!

* * *

Kim bar deısiń Haqtan aq,
Saqta dáıim saıqaldan.
Aıtylǵan sóz — atqan oq,
Aıtqanymnan qaıta alman!

* * *

Kókjıekten kerýen kóship beri,
Ashylsa eken álemniń esik, tóri.
Keńeıse eken peıili tirshiliktiń,
Kóbeıse eken balaqan besiktegi...

* * *

Múlgigen jetpes muratqa,
Qalǵyǵan minbes qur atqa.
Kóńiliń júrer Jumaqta,
Kózińdi salsań jyraqqa.

* * *

Adamnyń eń soraqy minezi — ataqqumarlyǵy,
Eń dóreki minezi — ózimshildigi.

* * *

Sana men Pyx birikkende ǵana adam boıynda Ar men Ojdan oıanyp, Erlik pen Órlik óre túregeledi!

* * *

Pýshkınniń ájesi qalmaq qyzy bolǵan. Sol Pýshkın bylaı deıdi: “Men óz Otanymdy, jeme-jemge kelgende, jerden alyp, jerge salýym múmkin, biraq ony bógde adamdardyń tildeýine eshqashan da jol bere almaımyn!”

Namysshyl aqyn aqyr sońynda jattyń jalǵyz oǵyna janyn qalqan etti emes pe?! Shalǵaıyna shań juqtyrǵysy kelmeıtin shalaǵaı otanshyldardyń shala-sharpy shaldýar túsinigi Pýshkın kisiligi aldynda at shaldyra alar ma eken, sirá?!

* * *

Alla emes, jerdegi pendeler nyspylaǵan áıgili tórt paıǵambardyń biri Eskendir Zulqarnaıyn aqtyq aýasyn alqyna jutty da, aqtyq demin shyǵararda mynany áreń-áreń aıtyp úlgirdi:

— Tabytqa salar aldynda onyń bir jaǵyn tesip, qolymdy shyǵaryp, alaqanymdy ashyq qaldyryńdar. Sóıtińder de adamy kóp alańmen alyp júrińder. Jurt kórsin — jer-jahandy jaýlaǵan Eskendirdiń de mynaý fánıden baqıǵa túk óndire almaı quralaqan qaıtyp bara jatqanyn! Jınadyq, terdik, sandyqqa saldyq, qapshyqqa tyqtyq... bári ádirem qaldy. Sorym qurysyn, sorym!.. Dúnıe — sýsyǵan qum eken, ýysta ustap tura almadyq. Dúnıe — syrǵyǵan sý eken, yndyndy qandyra almadyq. Dúnıe — syńsyǵan ný eken, kózdi toıdyra almadyq. Aqyr sońynda aıdalada, jat bir elde Ázireıildiń yrqyna kónip, Ajaldyń quryǵyna iliktim. Artymda tek anam... qaıran, anam qalyp barady. Odan óńgesi kózime kóriner emes. Aıtyńdarshy anama... jetkizińdershi... máńgi ólmeıtin bir adamdy taýyp (bar bolsa), ekeýi meni joqtap jylasyn...

Sondaǵy joqtaý mynaý:

— Qaıran da, ulym, qaıran da,
Japyraǵyńdy jańa jaıǵanda,
Baptanyp atqa mindiń de
Attanyp kettiń maıdanǵa.
Súıretip júrip tozdyrǵan
Súıegiń qaldy qaı mańda?
Jetpegir ulyń óldi dep
Jel ulyp jatyr oıdan da,
Jel ulyp jatyr saıdan da.
Qudaıdyń zaryn qup almaı,
Ajaldyń baryn bildiń-aý,
Basyńnan baǵyń ushqanda,
Astyńnan taǵyń taıǵanda.
Qaıran da, ulym, qaıran da,
Qaıran da, ulym, qaıran da..

* * *

Uly adamdardyń júregin qashanda uly armandar áldıleıdi. Arman áldılep, terbetken júrektiń keýdeniń tar qýysyna sımaı ámanda azat keńistikti, bostan bolashaqty ańsaıtyny osydan. Taǵdyrdyń jazýymen máńgi tutqynǵa túsken júrektiń zar-muńyn, arzý-armanyn Táńirim bolmasa, pesheneli pende qaýymy qaıdan uǵa qoısyn, táıiri!.. Armanshyl júrektiń taǵdyry aspanshyl qyrannyń talaıymen taqaýlasyp jatsa, buǵan ne dersiń?!

Sonaý jıyrmasynshy jyldardyń ózinde: “Táýelsizdikke ıe bolar kún týa qalsa, men eń aldymen óz halqymnyń jáne ózge halyqtardyń tarıhy týraly kitap jazýǵa otyrar edim. Bul — ózara uǵynysýǵa óte-móte kerek” depti Mustapa Shoqaı.

Uly kúreskerdiń urpaǵy búgingi táýelsizdik qadirin uly arman ıesinshe uǵyna alsa, budan artyq úlgi-ónege bar ma, shirkin-aı!..

* * *

Uly adamdardan uly ıdeıalar týar,
Ortasha adamdar oqıǵaǵa qumar,
Qalǵandary qaıdaǵy-jaıdaǵyny qýar.

* * *

Jylaýyn júrek jylap, kózińnen jas aǵatyny nesi eken?

* * *

Aqynsyz halyq — aqylsyz halyq!

* * *

Aqynnyń qushaǵynda muz erıdi, qyz balqıdy.

* * *

Bala kezimde kitapty qulshyna, qumarta oqýshy edim. «Adam qartaıǵanda qaıtadan bala bolady» degen ras-ay deımin, endi qunyǵa, qumyǵa oqıtyndy shyǵardym. Aradaǵy jyldar bos ótken ýaqyt bilem...

* * *

Aıaǵyńa túsedi boı salmaǵy,
Iyǵyńa túsedi oı salmaǵy.

* * *

Eliktiń es kire me laǵyna,
Mergenniń mertikkenshe bir oǵyna...

* * *

Orystyń tilin sol orekeńniń aýyzyna shaınap salyp júrgen qazaqtyń óz Ana tili — aq sútine degen tábeti emshekten erte shyqqan baladaı.

* * *

Ulysy kóbeıgen eldiń tynysy keńıdi,
Urysy kóbeıgen eldiń yrysy kemıdi.

* * *

Ojdan joqta opa kem,
Namys joqta Arys az.

* * *

Bárinen de kózdiń jaltaq, qulaqtyń qalqaq, tildiń tantyq, jannyń Jantyq bolǵanynan jaman nárse joq!

* * *

Baqansyz shańyraq kóterile me,
Batyrsyz jamıǵat kóterile me?!

* * *

Jaman juǵysty bolǵansha,
Jaqsy yrysty bolsa netti?..

* * *

Jerge tikken bir shybyq —
Jelkildegen Tirshilik!

* * *

Kón tókken jer kóktesin keledi,
Kóksoqqan er ókpeshil keledi.

* * *

Jeńgen tobashyl,
Jeńilgen tabashyl.

* * *

Qaraılap otyrmasa qatynǵa eri,
Kóbeıer kókparshydaı taqymgeri.

* * *

Esikten enbeı jatyp tórge ozǵandar —
Qazaqtyń erteńine kór qazǵandar.

* * *

İndetpeı-aq tabatyn izdese kim,
Boıymda bar myń dertim, júz keselim.
Aǵaıynmen araǵa aılar salyp,
Abaıymmen kúnara júzdesemin.

* * *

Sabyry sarqylǵan adam senimin joǵaltady, senimin joǵaltqan adam ózin joǵaltady.

* * *

Kóliktiń eń arzany — eki aıaq.

* * *

Sóz — jannyń tili, án — júrektiń muńy, til — rýhtyń úni. Jan keýdeden ushqanda sóz óledi. Muńnyń aıasynda saǵynysh, ańsaý, ýaıym, qaıaý, qaıǵy, zar bar. Muny jetkize almaǵan án júrekti qappaıdy, este qalmaıdy, esken jeldeı óte shyǵady. Qulaqta tek yzyńy qalady. Al rýhtyń jóni basqa! Óz tilinde sóıleı almaǵan adam — rýhanı áljýaz, múgedek, miskin, beıshara.

* * *

Ulttyq sana-sezimnen ada adamda tıanaq joq, qıanat kóp.

* * *

Dushpannan Mystan qaýipti. Dushpannyń pıǵyly anyq, al Mystannyń mysyqtileýi birde mıyǵynda, birde mysqylynda. Baıqamaı qalasyń. Al Jaýdyń jóni bir basqa — syrttan sholmaıdy, ishten shalady. Máselen, “İshten shyqqan jaý jaman”, “İshten shyqqan shubar jylan”, “Qazaqtyń jaýy qazaq”... Amalsyz moıyndaısyń.

* * *

Qazaqta “Aram jegen tóbetteı” degen sóz tirkesi bar. Qazirgi jemqorlar men jalmaýyzdar tup-týra sol Tóbettiń ózi. Sirá, tóbedeı etti jumyryna juq kórmeı juta bergen soń solaı atalyp ketken bolar.

Iá, ıt azǵyny — tóbet. Bala kezimizde kúshala jep ólgen talaı tóbetti kórgenbiz. Ine jutyp ıreleńdep búgilip, qıralańdap qısaıyp, qınala jan tapsyrǵandary da az bolmaǵan. Sonyń bári tábetin tıa almaýdyń kesiri men kesapaty. Tábet, Tóbet... Qyzyq eken...

* * *

Qonaqqa tamaǵyńnan buryn qabaǵyńdy ber. Yrysyńdy iship, tókpeıdi, ydysyńa qusyp ketpeıdi. “Qyryqtyń biri — Qyzyr”, bosaǵa attaǵan adamnyń aıaǵy jerde, kózi tórde, Qyzyryńnan quzyryńdy aıama. Jas bolsa — qalqaıar,

Mac bolsa — shalqaıar,
Qas bolsa — taltaıar,
Dos bolsa — marqaıar.

* * *

Áıel alsań kórkine qyzyqpa, dertine qyzyq. Qyzdyń derti ireńinde emes, júreginde. Ózegin órt, júregin dert jaılaǵan boıjetken mahabbatqa boı aldyrady, ǵazız janyn ǵashyqtyqqa qıady. Erkin esepke, etegin tósekke yńǵaılaǵan urǵashynyń bas-aıaǵy túptiń-túbinde ósek-aıańǵa shyrmalady. Tektilik jóni bir basqa...

* * *

Qaǵbamyzdaı qasıetti mekenniń esigin esirgenge, terezesin tesilgenge, tórin kósilgenge bere bermeı, eki arany qunttap, etek-jeńdi qymtap júrsek bolmas pa?!

* * *

Jaqsyny sezindiretin, jamannan bezindiretin qudiret aqyn óleńinde jatyr.

* * *

Esenınnen:

Qarly japan. Jalǵyz Aı adasyp júr kókte keń,
Mynaý óńir, myna ólke burynǵydan bóp-bóten.
Aq qaıyńdy qýarǵan qalaı ǵana kóktetem?
Kim ótti eken ómirden... ózim ólgen joq pa ekem?...

* * *

Án men óleń shirkinge elshiniń de, emshiniń de qajeti shamaly. Ózi elshi, ózi emshi ónerge júrek qana dáneker, ómir ǵana kiriptar!

* * *

Es — aqyldyń alǵashqy nyshanasy. Esi kirgen bala aqyl esiginen attaıdy. Aqyly tolysqan bozbala (boıjetken) kámeletke enedi. Kámeletke ený — kádege jaraý, sanatqa qosylý. Sana-sezim de osy tusta qalyptasady. Sana kókirekte uıalasa, sezim júrekten jaı alady. Abaıdyń “kókiregi oıaý, kózi ashyq...” deıtini osydan. Sana — aqyl, estiń kókirek ishindegi kórinisi. Bastaǵy Mı kókirektegi Sananyń saf altynǵa bergisiz salmaǵy. Al Sezim — júrektiń qas qaǵymdaǵy qaǵilez habarshysy. Ol Aqylmen Sana arqyly ǵana baılanysady. Sodan da oǵan tikeleı baǵynyshty emes. Erkindikke etene qumar erke Sezimniń shalt qımyldap, keıde shalys basýy osydan kelip shyǵady. Sezimniń saıaq sapary qashanda qaýip pen qaterge toly. Sananyń seriktes syńaryna (sana-sezim) aınalǵanda ǵana Ol sabyrly, salmaqty.

Týajat

Bılik. Anyqtamany kerek etpeıtin ataý. Áıtkenmen, Bı men Bıliktiń ara alshaqtyǵy jer men kókteı. Qazaq dalasyndaǵy eńsegeı eldiktiń eleýli de qalaýly bir kórinisi — Bıler tóbesi men keńesi edi. Oǵan úsh júzdiń ataqty úsh bıi jáne el-el, jer-jerdegi basqa da aýyzy ýáli, sózi dýaly, kelbeti kenen, aqyly tereń ıgi jaqsylar kýá. Búgingi Bılik keshegi Bıler keńesin almastyra aldy ma? Joq. Nege? Nege deseńiz, “bılik aıtý” bir basqa, “bılik qurý” bir basqa. Alǵashqysy — halyqtyń aldynda, ne ishinde, keıingisi — ústinde, ne ústemdiginde. Ústemdik, gegemondyq eshqashanda eldiń ishine ene almaıdy, aty men zaty Bılik bolǵan soń. Al Bı (bıler) she? Ol — ádilet. Ol — aqıqat. Ol — zań. Ol — úkim. Ol — kesim. Ol — kelisim... Aıtqany — aıtqan, degeni — degen! “Týrabıde týǵan joq”. Halyq quba-qup. “Lik” jalǵaýlyǵy jarmasyp, jabysyp alǵaly beri Bılik bul qasıetti qaǵıdalardyń bárinen bolmaǵanymen, deninen ada-kúde aırylyp qaldy. Aırylýdyń ekinshi bir aıǵaǵy — bóliný. Halyq, ásirese, qazaq bólinýdi asa jaqsy kórmeıdi. “Bólingendi bóri jeıdi” osydan qalǵan. Úıirden bezse — saıaq, úıinen bezse — kezbe, halyqtan bezse — ózge. Ózgelengen Bılik sózge kóngen kónpis kópshilikti enshilese enshiler, elep-esirkemeıdi. Tuma-tunyq tazalyqty Týajattan izdep áýre bolmańyz.

* * *

Bizde qazir káde az da, ýáde kóp. Buryn kerisinshe bolatyn. Ýáde erdiń quny edi. Kádeniń azaıǵany — peıildiń tarylǵany, ýádeniń kóbeıgeni — erdiń azaıǵany.

* * *

Rabıa ál-Adavıa: “Allaǵa adal, shynaıy qulshylyq Jumaqty ańsaýmen, Tozaqtan qorqýmen shektelmeıdi...”

* * *

El eńsesi ezilse — ne qoǵamnyń qasireti, ne patshanyń qasıetsizdigi.

* * *

Zý-n-Nýn Mısrı (Mysyrı): “Jáı pende óz kúnási úshin ishteı ókinetin bolsa, ókimet adamdary (patsha, ákim, zıaly) óz jaýapsyzdyǵy úshin Alla aldynda keshirilmes kúná arqalaıdy”.

* * *

Jeke basqa tabynýdan asqan aqymaqtyq ta, eserlik te bolmaq emes. Qoldan qudaı jasaý — qulshylyqtyń eń soraqy túri. Mundaı qylmysqa tek Qudaıdan qoryqpaǵandar ǵana barady.

* * *

Úreı — úki kózdi Qorqynyshtyń eki aıaqty Elesi. Esi-dertin Eles toryǵan adam esigine qyryq qulyp salsa da, tynysh uıyqtaı almaıdy, ólgende ǵana bolmasa...

* * *

Óleńde tylsym taǵdyr bar. İshteı sezinip, túısingender ǵana sol taǵdyrmen óz tabıǵatyn tabystyra alady. Ókinishke qaraı, seziný, túısiný qabileti ár adamda árqıly. Ásirese, bolmysy názik, elgezek, eljireýik jandar ásemdik álemine, ádemilik áserine tez boı aldyrady. Az bolsyn, kóp bolsyn, meniń shynaıy oqyrmanym da, janashyrym da, medeýim de, demeýim de osy bir párýana jandar.

* * *

Saıasat — Qabyl, Ideologıa — Abyl. Qabyl — qatygez, obyr, ozbyr, aıar, zalym... Abyldyń jaı-kúıi belgili... Sodan da Qabyl-Saıasat álemdi bılep-tóstep otyr. Abyl-Ideologıany óltirý de, qaıta tiriltý de onyń qolynda. Ózine kerek kezde tiriltedi, kerek emeste óltiredi. Hanynan bastap qarashysyna deıin saıasatty saǵyzsha shaınaıtyn ezbe elde sóz kóp te, is kem, qaıyrshy kóp te, qaıyrym az, másele kóp te, mámile joq...

Bizde de, mine, Saıasattyń saltanat qurǵanyna biraz jyl. Ideologıa joq, bar bolsa, saıasattandyrylǵan, nemese, onyń qoljaýlyǵyna aınalǵan. Idekeńniń kúnin ıtke bersin!..

Qaıran, Abyl, jolyń netken aýyr edi?! Qaıda barsań Qorqyttyń kóri...

* * *

Qarańǵy úıge sham jaqsań, jaryǵy shartarapqa túsedi. Jaratýshy ıeniń nur jamaly da jámı jahanǵa túsip tur. Onyń kámil shyndyǵy men kemel sıpaty osynda. Qudiret ıesine saı quzyretimiz bolsa, káni...

* * *

Alty birdeı sahaba — Ábýzar Ǵaffarı, Salman Farsı, Akkasha Abdolla, ıbn Maqsut, Ábý Dardah jáne Aqlama Haziret Muhammed paıǵambardyń quzyryna bas suqqanda, Ol kisi kóńilsiz otyr eken. “Eı, Rasýlýlla, — deıdi olar, — kóńilińiz synyq sıaqty, sebebi ne?”

Sonda Paıǵambarymyz: “Sahabalarymnyń birazy sharıǵatqa nıet qoıǵanymen, jamaǵattyń jaǵdaıynan beıhabar. Kópshiliktiń namazyna bul nuqsan keltirmes pe eken dep qapalanyp otyrmyn...” degen eken.

Alla elshisine tán osynaý jumsaq júrek, izgi nıet, kólpar kóńil, qamqor qasıet... muqym musylman qaýymyn bylaı qoıǵanda, el bıligindegi azamattardyń ylǵı da esinde júrse, ar-uıattaryna nuqsan kelmes edi-aý deısiń...

* * *

Qazaqty sózge uıytý qıyn, óıtkeni ózi de sózdiń túbin túsiredi. Qazaqty jónge salý qıyn, óıtkeni ór keýdesindegi “ózim bilemi” ne keri tartady, ne kejir keshshelenedi. Qazaq maqtaǵandy maqul kóredi, óıtkeni olar — keshegi mańǵaz basyp, maqpal ishik jamylǵan, maqal-mátelin aýzynan sýsha aǵyzǵan abyz atalardyń urpaqtary.

* * *

Qazaqtyń ózbekten ozyp saýdager, qojadan ozyp sáýegeı bolǵanyn kórgen emen.

* * *

Ómir de bir — ana “Áldıin” ańsaıtyn da turatyn bóbek. Ol tek ánmen ǵana jubanbaıdy. Jórgegin tepkilegen baladaı Aspan-Jerdi asty-ústine ala týlaıtyn da, qýnaıtyn da kezi bolady onyń!

* * *

Ólimnen emes, qartaıýdan qorqam... ásirese, Ázilhan Nurshaıyqovqa uqsap...

* * *

Qadyr aǵamyz alpysynda abyz, jetpisinde danyshpan atandy. Al qazir... qatardaǵy Qadyr.

* * *

Tumash aǵa týmaı jatyp qartaıdy. Aqsaqaldyqtyń aýyly qaıda áli!..

* * *

Bizdiń Shómishbaı shetelge shyqpasyn, shyqsa boldy — shen taǵynyp, shekpen jamylyp keledi.

* * *

Azynaǵannyń bári aıǵyr, jazǵyshtyń bári jazýshy emes.

* * *

Adam men tabıǵat arasyna altyn arqaý órgen óleń ǵana ómirsheń.

* * *

Bizdiń keı jigitterimizdiń arqaǵa artatyn júkti aldyǵa salatyn ádeti bar. Iilgishtigi de, ımenshektigi de sodan.

* * *

Jardaǵy Japalaq pen oıdaǵy Orqoıandy bylaı qoıǵanda, tordaǵy Arystandy aıadym. Qúıtaqandaı bolsa da, kóktegi azat qusqa ne jetsin?!

* * *

Aırandaı ashyǵansha, sútteı uıyǵan artyq.

* * *

Jalǵyzdyń taǵdyry qyl ushynda,
Táńiri til ushynda.

* * *

Jazmysh jalǵyz bolǵanda,
Qyrsyq — Qyryq qaraqshy!

* * *

Alańdamaı jaıǵa ózge,
Jaýtańdaıdy Aı kókte:
Úmit bar dep qaı kózde,
Uıat bar dep qaı bette.

* * *

Áıelden artyq jaýyń da, jaqynyń da joq.

* * *

Dúnıe dúrbeleńine dúrbimen emes, aqynnyń kózimen qarasaq, bálkim, biraz nárse anyq kóriner me edi...

* * *

Qaraqan basynyń qamyn oılaıtyn Hannyń (patshanyń) ómiriniń uzaqtyǵyn qaıdam, densaýlyǵy jaqsy bolady.

* * *

Maǵan bir “men” de jetedi, eki ret ezý kersem, “menmen” bolyp shyǵa kelem! Qudaı saqtasyn!

* * *

Ult namysy — tili ǵoı,
Namyssyz ult halyq pa?!
Ondaı eldi tirideı
Tastaý kerek Tamuqqa!

* * *

Sheshen bolam deseń,
Jurt aldyna jıi shyq.
Kósem bolam deseń,
Ulylardyń syryn uq.
Meshel bolam deseń,
Úı ishinde jat ta buq.

* * *

Qyzǵa qarasam,
Unaǵym keledi.
Aınaǵa qarasam,
Jylaǵym keledi.

* * *

Kózimdi ashsam — ózgeni kóremin.
Kózimdi jumsam — ózimdi kóremin.

* * *

Tán saýlyǵy bilekte,
Jan saýlyǵy júrekte.

* * *

Mısıoner — jolbarys terisin jamylǵan jansyz.

* * *

Árkimge aıla júrgenmen, ákimge aıla júrmeıdi.

* * *

Kelinshektiń aıaǵynyń aýyr bolǵanyna súıin,

Erinshektiń aıaǵynyń aýyr bolǵanyna kúıin.

Áser

Qarańǵy túnde taý qalǵyp,
Uıqyǵa keter balbyrap.
Dalany túgel del-sal ǵyp
Tún basady salbyrap...

Qara ińir me eken, jarym tún be eken, áıteýir, marǵaý da meńireý bir sátte dalany shetke, taýdy betke alyp áldebir jaqqa mańyp bara jatasyz. Tylsym kúrsinge toly áldebir dybys, áldebir ún jan-jaǵyńyzdan jamyrap, tún ishinen kúndi izdep kúńirengendeı bolady. Kóńilińiz álem-jálem kúı keship, kókiregińiz sherge tolady. Aıaǵyńyz jaıaýlaıdy, júrisińiz baıaýlaıdy. Tań áli uzaq, tún áli tuńǵıyq. Qalǵyp-múlgigen taý ári-beriden soń kóz aldyńyzda kórinýden qalady. Mamyr da marǵaý, mylqaý da meńireý tirshilik...

Tań atsa eken tezirek, túregelse eken tóńirek!..

* * *

Meıli, sen shúrshit bol, meıli, sen shýksha bol, poezıa tili (ıisalmastan qudaı saqtasyn) kim-kimge de uǵynyqty, túsinikti. Sebebi, onyń tula boıynda án bar, yrǵaq bar, úılesim bar... Quran aıattary sıaqty ony da bappen, qyraǵattap oqyǵan abzal.

* * *

Bas bar jerde mı bolady. Mı — aqyldyń úıshigi. Júrek bar jerde kóz de (“Júrektiń kózi ashylsa...”), sóz de, sezik te, túısik te... bolady. Asqazan bar jerde boıǵa qýat, tánge tábet bar. Al, biraq, jan azyǵynyń jaratylysy basqa ǵoı...

* * *

Naǵyz adam, naǵyz aqynda ıdeal bolmaıdy. Ideal — Qudaı, sonan soń... onyń ózi.

* * *

Esenınnen: ...Qulap jatqan japyraq

Jylap jatqan júregim...

* * *

Aqynda adamı álemnen ózge ádebı álem bar. Óz áleminiń ishine engenshe onyń jany jaı tappaq emes.

* * *

Adamdar bir-birimen syılaspaıyn, syrlaspaıyn demeıdi, áńgime — kólpar kóńilde, dilbar nıette.

* * *

Aqyn da bir — Perishte. Perishtelikti aqynǵa qıǵysy kelmeıtin pendeler ózi bilsin, biraq bir qarasań bala, bir qarasań dana aqynnyń rýhanı biligi qaıdan bastaý alyp jatyr degen saýalǵa qas qaǵym sát bolsa da jaýap izdesek, jetip jatyr.

* * *

Áıel ıt minezdi:

Jaqsy kórse jalaǵysy kep turady,
Jek kórse talaǵysy kep turady.

* * *

Adamnyń pishimi men poshymy adam aıtqysyz árqalaı.

Bir-aq mysal: jomarty ulyqtalady, námárti buǵyp qalady.

* * *

Ózińdi saqtaýdyń izgi de ilki amaly — sabyrdan sarqylmaý, senimnen aırylmaý.

* * *

Taǵdyryńa tán bermeıinshe pesheneńdegi jazýdy oqı almaısyń.

Qýyrmash

Júgeri dánin qyzyp turǵan qazanǵa salyp kep jibergende ishi syrtyna aınala aqjarylyp, badanadaı-badanadaı bolyp shyǵa keledi. Bizdiń qazaqty da dál osyndaı qara qazanǵa salyp kórse ne bolar edi? Tirshilik qazanyn aıtam. Qaınasa, yljyrap-byljyrap ketedi. Durysy, qýyrylǵanda ǵana boıyndaǵy bar boıkúıezdiginen arylar!..

* * *

Ultshyldyq pen ultsyzdyqtyń bir násildiń boıynan tabylǵanynan artyq qasiret bar ma eken, sirá?!

* * *

Biz kimbiz? Kim bolǵymyz keledi? Birinshisi kúmán. Ekinshisi arman. Kúmánnen arylmaı armannyń aýyly kórinýshi me edi!..

* * *

Kúnkóristiń qamy qaljyratqan el men qaraqan bastyń qaltasy qalyńdaǵan jerde ulttyq múdde umytylyp, ádildik ataýly ádirem qalady.

* * *

Biz otanshyl bola alamyz ba? Ony hannan da emes, patshadan da emes, Jansaraıyńyzda jasyrynyp jatqan óz Ojdanyńyzdan surańyz!

* * *

Táýelsizdik alǵanymyzben, áli kúnge deıin memlekettik atrıbýtymyzda aqaý bar. Memlekettiń negizi — turǵylyqty ult. Turǵylyqty ult qana — tyńǵylyqty jurt. Óńgesi keledi, ketedi, tolyǵady, jańarady... Ekeýin teńestiremin deý — telisiz ósken teksizdik nyshany.

* * *

Ulttyq ıdeıa uıysqan, qalyptasqan, aıaǵyn anyq basqan qaýymda ǵana bolady. Memlekettik mereı men halyqtyq qadyr-qasıetke, eldik eńsegeılik pen esendikke jetkizetin de sol! Patshamyz da, basqamyz da sol Ideıaǵa júginbesek, jumylmasaq, jegilmesek ergejeıli el qalpynda usaqtaǵanymyz usaqtaǵan!.. Ergejeılini kim elesin?! Usaqty kim ulyqtasyn?! Eshqashanda!!!

* * *

Bul dúnıe — bizge berilgen bir sáttik Erkindik. Erkindiktiń dámi keıde kermek, keıde ashshy. Onyń tátti bolmaǵy tek qıal men túste ǵana.

* * *

Qazaqqa aıtý ońaı, sóıleý — paryz. “İske meshel, sózge sheshen” dep ony Qudaıdan da buryn ózi aıtyp qoıǵan.

* * *

Zıaly kim? Ol — qalyptasa qoımaǵan jáne ómir boıy qalyptaspaıtyn zıansyz orta.

* * *

Biz de, alhamdýlıllah, musylmanbyz. Biraq onyń birden-bir kórkem kórinisi — dinı etıka barshamyzda bar ma? Bar bolsa, nege Qudaıdan qoryqpaımyz?

* * *

“Rahymsyz jyrtqyshtan, ádiletsiz ákimnen, uıatsyz urǵashydan saqtan” degen eken ejelgiler. Endi biz oǵan “toıymsyz toǵyshardan, tobasyz tońmoıynnan, jetesiz jemqordan, dúmbilez dúnıeqońyzdan, qaıyrymsyz qaltalydan, beıopa baıdan, beıdaýa bıshikeshten saqtan...” degen súıkimsiz sózderdi qosýǵa májbúrmiz.

* * *

Shámshiden bireý: “Dáýletti týysqandaryń bar ma?” dep surapty. “Bar-ay, biraq olar meni mensinbeıdi” depti Shámshi. “Al kedeı týysqandaryń she?” depti anaý sonda. “Nege bolmasyn, bar, biraq olardy men mensinbeımin” depti Shámshi.

* * *

Ahmet Baıtursynov: “Qazaqtyń bas adamdary! Áýeli sizder adaspańyzdar, adaspas úshin aqyldasyp, oılanyp, yntymaqpen is isteńder!

Ekinshi, Alashqa aty shyqqan adamdar! Kósemdikterińdi adaspaı, túzý isteńder. Sender adassańdar, arttaryńnan Alash adasady”.

Osyny patshamyz da, basqamyz da mańdaıshamyzǵa ilip, qaýashaǵymyzǵa quıyp alsaq qaıtedi?!

* * *

Ánsheıinde “jylqy minezdi halyqpyz” dep maqtanamyz. Aıtyńyzshy, aldyǵa kelgende kimdi tistep, artqa jarmasqanda kimde teýip jatyr ekenbiz? Ózimizdi emes pe, osy?.. Jylqy janýardyń (mal deýge qımaısyń) tektiligi, kirpıazdyǵy, súńǵyla súlýlyǵy, birtýarlyǵy myna men qasqada bar ma eken dep ár qazaq óz ishine ózi úńilip kórip pe? Úńilse, ne kóripti? Kórý úshin de kózdiń shelden ada-kúde taza bolýy kerek shyǵar-aý!.. Ony aıtasyz, sol qazaqtyń deni búginde qoıdaı qońyr, qozydaı momaqan. Qoı jaryqtyǵyńyz qomaqty, qońdy quıryǵyn ash qasqyr tartyp áketse de, myńq etpesten basyn jerge salyp, artyn qanǵa malyp, qashan bir jerge baryp omaqasa qulaǵansha júre beredi...

Aldyńǵysy azaıyp, keıingisi molaıǵan tus eken, endi ne istegen lazym? Qasqyrdaı qasarysatyn, bórideı bóriktiretin zaman áldeqashan ótip ketken!.. Aıtpaqshy, túp atamyzben tustas, tórkindes Túıe bar eken ǵoı! Iá, kádimgi, kóshpendi qazaqtyń kónbis kóligi! Kónbistigimen qosa tózimdiligin, shydamdylyǵyn aıtsaıshy?! Kezseń kerýenge, minseń serýenge jaraıtyn janýaryń da osy Oısylqara! Júris-turysy qaı kezdegi qazaqtyń da poshym-pishimine, minez-qulqyna bolym-bolmysyna bek jarasa ketedi! Ásirese, qazirgi bizge, bizdiń búgingi mentalıtetimizge... Óıtkeni... “Arqalaǵany altyn bolsa da, Túıeniń tamaǵy — tiken”. Bul da qazekemniń óz sózi, ózgeniki emes.

* * *

“Túrki tilderiniń ishinde qazaq tiliniń bolashaǵy zor. Dúnıege “dıýan” (“dıvan”) dáýirin alyp kelgen Shaǵataı, nemese Osman ádebıeti sıaqty, qazaq tili de órkenıettiń aldyńǵy kóshine shyǵady”. Muny Zakı Ýálıdı óz “Estelikteriniń” ekinshi kitabynda 1922 jyly aıtyp ketipti. Aýyzy dýaly, sózi ýálı Ýálıdıdiń aıtqanyna sensek, úmitimiz áli alda eken, senimimiz qolda eken. Ata-babamyzdyń qarǵysy atpasyn desek, qazaqpyn degen qalyń jurt til amanatyna qıanat jasamaıtyn shyǵar-aý!..

Amanatqa qıanat — jamanattyń eń qıampurysy!!!

* * *

Tún — jaryqtyń elshisi,
Muń — ǵariptiń emshisi.

* * *

Romen Rollan: “Satqyn, ekijúzdi fransýzdardy jek kórý, jek kórip qana qoımaı, aıaýsyz kúresý arqyly men Fransıany olardan qorǵap qalamyn” degen eken. Bul da, kádimgi, ózimiz aıtyp júrgen “ishten shyqqan jaý jamannyń” bir kórinisi bolsa kerek. Ózińmen kúresý arqyly ózgeni jeńýdiń budan ózge qaı amaly bar eken, sirá?!

Afsana

Perǵaýyn (Mysyr patshasy) bir sózinde patshalardyń ishinde Allaǵa birden-bir jaqyn ózi ekendigin aıtyp qalypty. Sonda kóp ishinen bireý: “Muny nemen dáleldeı alasyz?” dep saýal tastapty. “Jer ústinde buryn-sońdy bolmaǵan Jumaq turǵyza alatyndyǵymmen!” depti sonda patsha. Sóıtipti de Saraı qazynasyn, qaraqurym halyqtyń eńbegin túp-túgelimen álgi Jumaq qurylysyna jegipti. Kóp uzamaı júzi jaýhar júzikteı kóz toıǵysyz Jumaqjaı da ázir-mázir bolypty. Jańalyq habar jata ma, jámı jurt jan-jaqtan sándi Jumaq saltanatyna jınalypty.

Jahandaǵy jańalyq ataýly Jaratqan ıeniń nazarynan qashan tys qalyp kórgen?! Ázireıil perishteni shaqyryp “anaý shirkinniń janyn munda alyp kel!” dep ámir beripti. Budan qam-qapersiz patsha nókerlerimen birge saltanattyń basy-qasyna kelip, ózi bas bolyp Jumaq esiginen ene bergende jantásilim etipti. Allanyń qudiret kúshi arqasynda jerdegi Jumaq qas qaǵyp úlgergenshe aspanǵa kóterilgen kórinedi.

Alla jaratqan jeti Jánnatqa segizinshi Jumaqtyń kelip qosylý jáıi osylaı eken...

(Rabǵýzı, “Qıssasýl ánbıe”, onbirinshi ǵasyr).

* * *

Óner adamy órshil keledi. Tamshydaı ý men zárdi ishetin de, taǵdyrmen teketireske túsetin de sol. Óstip júrgende Jaratqan ıesine jazyp qalatynyńyz da sol paqyryńyz.

* * *

Óz peshenesindegi jazmyshyn oqı almaı pushaıman halge túsken pendesin jalǵyz Jaratqan aıamasa, kim aıasyn? Adamnyń jaryq dúnıege kelgennen bergi bir tragedıalyq hal-ahýaly osy bolar, bálkim...

* * *

Sizde men barmyn,
Mende Siz barsyz!

* * *

Órge ógissiz de shyǵýǵa bolady... ómirge ózińdi ógizshe jekseń!

* * *

Aıtystan aqıqat týǵanymen, tartystan talant tanylmaıdy.

* * *

Ózińdi taný ótkendi tarazylaýdan bastalady.

* * *

Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, qanǵa sińgen qasıettiń ómir men qabyr arasynda qaǵajý qalýy ekitalaı.

* * *

Bilip turyp suraǵan kúná,
Kúlip turyp synaǵan kúná.

* * *

Pende Táńirimen,
Báıterek tamyrymen.

* * *

Asaý attaı aqyn kóńiliniń adym saıyn tulpardaı tusalyp, tordaǵy qustaı qusalana bergeninen artyq qandaı qasiret bolýshy edi?..

* * *

Kesh te bolsa ańǵarǵanym — Dramatýrgıa qaraǵan saıyn nazdanatyn, qadalǵan saıyn máz bolatyn qylyqty qyzdaı neme eken!..

* * *

“E, sen aqyn ekensiń ǵoı...” dep elep-eskermeıtin elde bizdiki ólip tynbaıynsha ózine mursat bermeıtin ıt tirlik qoı, táıiri!..

NAZYM

Qus qandaı baqytty, —
Qanatyn kókke jaıa bilgen?!
Men qandaı baqyttymyn,
Jer basyp júrgenime aıaǵymmen!.
* * *
Men — aqynmyn,
Alla júgin kótergen,
Kónbisterdi kóre-kóre eti ólgen.
İbilis pen jyn jaılaǵan mekennen
Kóp uzamaı kógime ushyp ketem men!..
* * *
Qazynaǵa suǵyn salǵan sum qansha?..
Qazanymnan qaıyr qansha, ýlansa?!
Qaıran, meniń qazaǵyma dál qazir
Abylaıdaı arda týǵan Ul bolsa!..
* * *
Alǵansha Ajal — sur mergen,
Aqynǵa Alla til bergen!
Talaıdy kórdim túrlengen,
Talaıdy kórdim syr bergen...
İrise ishiń, ne qaıyr,
Syrtyńdy sylap júrgenmen.
* * *
Taqýa, taqyr paqyrmyz,
Taǵdyrdan qaıtqan taýany.
Alqyna jutyp jatyrmyz
“Ýáde” degen aýany...
* * *
Batysqa baǵynamyn,
Shyǵysqa tabynamyn.
Ózgege jaǵynamyn,
Ózime tarylamyn.
Keledi bilgim,
Sonda men kimmin?
* * *
Ulylyqtyń uǵynbaı Álippesin,
Adam uly bola ma qaǵyp tósin?
Patsha da emes,
Han da emes,
Syn saǵatta
Birtýarlar bastaıdy halyq kóshin!
* * *
Aıǵa arzý aıtyp em aspandaǵy,
Aspannyń da kózinen jas tambady.
Bulbuldardyń amaly bitken bilem,
Qarǵalardyń zamany bastalǵaly?!
* * *
Bult kóshedi,
Taýym qalady.
Kúnim batady,
Tańym qalady.
Janym ushady,
Tánim qalady.
* * *
Qara ormannan, órtense, kúl qalmaı ma?!
Qam-qapersiz keshegi kúnder qaıda?..
Qara aspanǵa qalyqtap ushyp ketsem,
Qara jerge oralý muń bolmaı ma?
* * *
Qazaqtyń qaýsady ma quz-qamaly,
Kóbeıdi kórseqyzar túz qonaǵy.
Kúzetken qyz kirpigin kúni-túni
Jigittiń qaıda búgin Muzbalaǵy?
Qasqyrlar túsip jatsa qaqpanǵa udaı,
Qaıtemiz jasap alyp joqtan “qudaı”?
Zor etpeı, hordyń qyzyn qor etkender
Domalap túspeı me eken taqtan bylaı!!!
* * *
Kim kerek eter mendeıdi búgin?
Qashqaly qashan qadirim.
Bilmeımin jáne kelmeıdi bilgim,
Qalady qaıda qabyrym...
* * *
Aspan elin aralap aqyn kóńlim,
Aýylyna Allanyń jaqyn keldim.
Qamkóńildiń dári izdep dármenine,
Qara jerge sımaǵan Paqyr — menmin!
* * *
Óziń bil — nanbaısyń ba, nanasyń ba,
Alǵaýsyz bir shyndyq bar dál osynda:
“Qudaıym saýysqanǵa bılik berse,
Samuryq qyzmet eter panasynda”...
* * *
Jel qýdy — jetim bult surqaılandy,
Kún de anaý betin buryp, syrt aınaldy.
Zántalaq zalymdardyń zamanynda
Surqyltaı sulý, Suńqar sumpaı boldy.
* * *
Adamnyń Allaǵa aıan qaı qylyǵy?
Árkimniń óz ishinde qaıǵy-muńy...
Bókteri Alataýdyń jetpegendeı,
Kókbóri jarym túnde Aıǵa ulydy...
* * *
Eı, Alla, aıtshy, munyń jarasa ma?:
Basyma qar jaýdyrdyń qarashada...
Toımaıdy shyqqyr kózim qyz-qyrqynǵa,
Oınaıdy saqalymmen bala-shaǵa.
* * *
Jabyqqanda tabylmaı janashyrym,
Jalǵyzdyqtyń sezindim jańa syryn.
Júregimniń túbine túsip ketti
Jaýdyraǵan jaquttaı qarashyǵyń...
* * *
Jan saraıyn jaryq eter bar ma sham?
Atar eken Alla nury — tań qashan?..
* * *
Ajarym qaıda deme — tań nurynda,
Ajalym qaıda deme — taǵdyryńda.
Shyraǵym qaıda deme — Shańyraqta,
Turaǵym qaıda deme — qabyr jaqta...
* * *
Quzar shyńnyń belgisi
Quzǵynǵa uıa saldyrmas.
Aqıyqtyń belgisi —
Qanatyn jelge taldyrmas.
Qas júıriktiń belgisi —
Shashasyn shańǵa shaldyrmas.
Qaınar bulaq belgisi —
Qansha ishseń de qandyrmas.
Qazanattyń belgisi —
Júgin jolda qaldyrmas.
Azamattyń belgisi —
Atajurtpen taǵdyrlas!
* * *
Kúńirenip kúlli túrki shańyraǵy,
Qaı jaqqa qaımana jurt jamyrady?..
Qazanyn kóringenge bere berse,
Qazaǵym sanyn áli san urady!
* * *
Urpaqqa úlgim darymaı,
Jaqsyǵa jurtym jarymaı,
Barymnan joǵym kóbeıip,
Tarylǵan peıili, Táńir-aı...
Arymaı qaıtem, nalymaı,
Shashylyp ketsem tarydaı?
Ardaǵyń qaıda, aıaýly el?!
Árýaǵyń qaıda, Abylaı?!
* * *
Kúlkimdi qashan tıarmyn?
Uıqymdy qashan qıarmyn?
Kóshimdi qashan túzermin?
Esimdi qashan jıarmyn?
* * *
Qý dalaǵa kisinep Qulyn-Senim,
Qulazımyn quryqqa ilinse Kún.
Toqsanǵa kel,
Júzge kel..,
Kim eleıdi,
Toqty ǵurly bolmasa qunyń seniń?!
* * *
Sal káni?
Sardar káni?
Saqy káni?
Qalaısha bári aqshaǵa satylady?
Nadannyń keshsheligin keshirsem de,
Adamnyń qıyn eken aqymaǵy.
* * *
Elý degen eli emes erikkenniń,
Elirgen kim, endeshe, elikken kim?
Tóngeni ol basyńa bir bulttyń,
Engeni ol túsińe elikterdiń...
* * *
Shyǵady júzden dara, myńnan dana,
Eksheler dán men qabyq qyrmanda da.
Beıishin beınetiniń belden kesher
Beıilin el men jurtqa burǵan ǵana.
* * *
Kógersin dep adamǵa kóńil bergen,
Kóbeısin dep adamǵa ómir bergen!
* * *
Esten tanyp júrmegin, el maqtasa,
Sylyp tasta, kózińdi shel qaptasa!
* * *
Týsa da mezgil dárgúmán,
Túledi qaıta tal, qaıyń..,
Baqıǵa keter aldynan
Boı jazǵan ǵazız jandaıyn...
* * *
Eshkimdi,
Kerek etpen eshteńeni!
Kóńilim — kóne qobyz, kóshken óńi.
Ertpeseń, ertpeı-aq qoı kóshke meni,
Almasań, almaı-aq qoı eske meni!..
* * *
Qar jaýyp tur maqtadaı mamyq qana,
“Qaıǵyrma da, — degendeı, — qamyqpa da”.
...Biz kúdikpen kelermiz dúnıege,
Biz úmitpen enermiz tabytqa da...
* * *
Aıyqsyn dertten ónboıym,
Ajalym jetpeı ólmeıin.
Kókiregim tursyn shymyrlap
Kógildir qonǵan kóldeıin!
* * *
Tań túrtkilep uıqyshyl tún etegin,
Taǵy da bir ańǵartty kún óterin.
Búgin barlyq kúnáni jasap alyp,
Erteń tegin ósekti gýletemin...
* * *
Usqyny úıitilgen qoı basyndaı
Ebelek qyrdan asty saıǵa sımaı.
Kól jatyr —
Keshegi yzǵyn Qyzoınaqta
Arýdyń umyt qalǵan aınasyndaı.
* * *
Aq júzi jarqyldaǵan almas edik..,
Endi ne bolar eken janǵa serik?
Keýdemniń jar degende jalǵyz shamy,
Jalp etip sen de bir kún qalma sónip...
* * *
Jarylqar dep jarlysyn qutymenen,
Jaratqannyń jarlyǵyn kútip ólem.
Aqyrette jýylar kúnám meniń
Qanmen emes, ananyń sútimenen!..
* * *
Aǵyzyp ótken attaı dalamenen,
Men ketem...
Qaıǵy keship qalady óleń.
Jamylyp qara túndi kep turarmyn
Saǵynyp, sarǵaıǵanǵa sanamenen...
* * *
Japandy ymyrt japty ǵoı,
Juldyzsyz, Aısyz tún — túnek.
Dúnıeni mynaý, Haq-Qudaı,
Alsań bir etti silkilep?!
* * *
Arýananyń saýyp ishken ar-sútin
Azamattyń asyp ketti-aý narqy tym!..
Abaılasań, biz bolarmyz, aǵaıyn,
Abaılardyń sarqyp ishken sarqytyn.
* * *
Altyn shapaq aptaǵanda taý shyńyn,
Baýraıynda balbyraıdy baý shyryn.
Men — babanyń synyǵymyn bir asyl,
Men — dalanyń syńǵyrlaǵan daýsymyn!
* * *
Qaýqary joq qańbaqty jel qýady,
Táýekelge er ǵana bel býady!
* * *
Bir adym jany jaqyn jynǵa, jatqa,
Sebepshi kúlli qaıǵy, kúlli azapqa —
Batyrash, Qotyrashtar, Yqylastar
Áli de az deımisiń bul qazaqta?!
* * *
Ketetin perishte de, patsha da aınyp
Aıar ǵoı, Ázázil ǵoı — aqsha, baılyq!
Kórgenge kóz toıattap, kóńil qanyp,
Kógildir dúnıeni baqshadaı kút!
* * *
Toq kóńil toıymshyl men tobashylǵa
Torsyqtyń azy da bir, tolasy da.
Peıiliń men pesheneńe baılanysty
Peıishte bolmaısyń ba, bolasyń ba...
* * *
Telegeı teńiz sýyn keshken biler,
Qabatyn Qap taýynyń tesken biler.
Talaıdy, túsine ense, seskendirer,
Dalada dabyl salǵan Kóshpendiler!..
* * *
Tutylyp Kún de kókten, Aı da kókten,
Az ba kún mań dalany maıdan etken?..
Amaly shynymenen taýsylǵan ba,
Zamany Er Túriktiń qaıda ketken?
* * *
O, Qudiret!
O, Óleń!
Sensiz ómir — ómir emes, jáı ǵana...
Qushaǵyńa al,
Qushyrlan,
Súı,
Aımala!
Qarańdarshy, qandaı ǵajap Dúnıe!
Qarańdarshy, qandaı ǵajap aınala!
Juldyzdarmen Jumaqjaıda júzdesip,
Sozsam, qolym jetetindeı Aıǵa da!
Aspan jaqqa ushyp ketken eken-aý
Qyz jibek te, Laýra, Baıan, Láıla da!..
Juldyzdarǵa qyzyqpaıdy qaı Dana,
Juldyzdarǵa qyzyqpaıdy qaı bala?!
Qoldan kelse, arǵymaqty baılama,
Arǵymaqtyń Atajurty — aıdala!!!
* * *
Kól jamany — batpaq,
Jol jamany — qatqaq,
El jamany — betpaq.
* * *
Qoınyńyzda qyz jatsa,
Qyz — patshaıym, Siz — patsha!
* * *
Men álsiz emes ekenmin — ózimdi ózim jeńdim!
* * *
Jalǵyzdyń aty shyǵar, jat bolmasa,
Jaıaýdyń shańy shyǵar, Haq qoldasa.
* * *
Arqańa batsa batpan júk,
Aldyńnan shyǵar baq pen qut.
* * *
Sheshen bolam deseń, jurt aldyna jıi shyq,
Kósem bolam deseń, ulylardyń syryn uq,
Meshel bolam deseń, úı ishinde jat ta buq.

* * *

O, orys patrıotızmi! Sende shek joq-aý, sirá?!

Áldekimder áldebir elderge emeksip júrgende... men saǵan erkimnen tys tań qalamyn!

* * *

Kúnániń eń aýyry — óz tilińnen ógeılený. Ana sútin emgen ekensiń, óz tilińdi ıemden. Óz rýhynyń únin óz keýdesinde óshirgen jan ózgege opa bermeıdi. Opasyz da, ojdansyz da, otansyz da solardyń arasynan shyǵady! Táńirim teksizdikten saqtasyn!..

* * *

Alty qyrdyń arjaǵynan, alty aýyldyń aımaǵynan at shaldyryp, arnaıy kelip sóz aıtyp, kóz salyp júrgen Jigitke Qyz shart qoıypty:

— Birinshi shartym — otymmen kirip, kúlimmen shyǵasyń.

Ekinshi shartym — tilińnen bezesiń, dinińnen shyǵasyń.

Úshinshi shartym — osy aıtqanymnyń bárin búginnen bastaısyń!

“Áp” degenshe Qyzdyń alma moıynyn Jigittiń aldaspany qıyp túsipti. “Basqa pále tilden” degen osy.

* * *

Nısshe: “Biz Aqıqatty qumarpazdyq oıynyna salýmen kelemiz. Bálkim, adamzat qaýymy dál osydan opyq jer. Já, odan keler-keter ne bar deısiń”?!

* * *

Haıdegger: “Biz turmys taýqymetin tez tartamyz da, birdeńege urynǵan soń baryp Qudaıdy izdeı bastaımyz”.

* * *

Eń alǵashqy aqyn — Adam ata, eń alǵashqy arý — Haýa ana. Haýa ana sulý bolmasa, Adam ata aqyn bolmas edi. Áıelsiz — aqynnyń kúni qarań. Áıelsiz aqyn — mylqaý. Erkektiń júregi áıeldiń erkinde, erkektiń tilegi áıeldiń kórkinde. Áıel barda — óleń de bar, án de bar. Áıel janyn áspettegen, áıel júregin áldılegen, áıel tánin táý etip aıalaǵan, aımalaǵan aqyn ǵana — naǵyz aqyn! Adam ata — osyndaı Aqyn! Olaı bolmaǵanda biz de aqyn bolmas edik, adamzat qaýymy da osynshalyqty ósip-ónbes edi!..

* * *

Oqyrmannyń ońtaıyna jyǵylatyn, synshynyń syńaıyna qúbylatyn aqyn — óz kóleńkesiniń quly.

* * *

Bulbul baǵyna, qarǵa talyna, al aqıyq taýyna áýes.

Ónege

“Men talantty qazaq emespin, talapty qazaqtyń birimin...”

Muny kim aıtty dep oılaısyz? Baýkeń. Iá, kádimgi qaharman dese — qaharman, qaharly dese — qaharly Baýyrjan Momyshuly!

Úlken júrek ıesinen ǵana ulaǵatty sóz shyǵady. Ulyq bolsań — kishik bol. Kishireıgennen kisiligińe kir juqpaq emes, kerisinshe kishipeıildiligińe el súısinedi.

Osy Baýkeń óle-ólgenshe “meniń halqym” , nemese “meniń qazaǵym” dep ózeýremepti, órekpimepti, óńeshtenbepti. Halqynyń, qazaǵynyń ar-namysyna qyldaı qıanat turmaq, qylaý túsirmegen, janpıda qyzmet etken batyrdyń biz biletin bir ónegesi osy. Meniń halqym dep han, patsha ǵana aıtsa jarasar bolar. Onda da sol aldıaryńyz aldymen óz halqyna qaltqysyz qyzmet etsin! Áıtpese, aıttyń ne, aıtpadyń ne! Sóz atasyn óltirýge eshkimniń de haqysy joq.

Ókinishtisi sol, besikten belin bosata salysymen “meniń halqym”, nemese “halqym-aý!” dep óńmeńdeıtinder kóbeıip barady. “Aınalaıyn, aq patsham” da sonyń bir keri. Ádep degen bolady. Talantty halyqtyń ózi-aq tanyp, bilip alady. Talapty bolǵanǵa ne jetsin?!

Aıazbı, álińdi bil, Qumyrsqa, jolyńdy bil!

Áıgili Shyǵys shaıyry Ábdirahman Jámı /1414-1492/ 1480 jyly jazylǵan «Súleımen men Ábsal» dastanynda Zerthanada /laboratorıa/ qoldan urpaq jasap shyǵarý joldaryn baıan etedi. Munyń mánisi bylaı. Áıel ataýlydan kóńili qalǵan, júregi aınyǵan patsha Saraı mańyndaǵy, garem janyndaǵy súıiktisi bar, súıkimdisi bar urǵashylaryna janaspaı-jaqyndaspaı-aq bolashaq táj-taǵyna laıyqty murager súıgisi keledi. Ǵulama erekshe qupıa jaǵdaıda patsha men onyń eń sulý da aqyldy áıeliniń uryǵyn qosyp, shyny quty ishine jasandy jolmen bala ósirip shyǵarady. Patsha murageriniń atyn Súleımen dep nyspylaıdy.

Jámı bul oqıǵa jelisin ózinen tórt jarym ǵasyr buryn ómir keshken danyshpan shıpager Ábý Álı Ibn Sınanyń /980-1037/ joǵarydaǵy attas pálsapalyq hıkaıasynan alǵan bolatyn.

Teginde, hıkaıa jelisi shaıyrdy alabóten qyzyqtyrsa kerek. Osynyń arqasynda áıgili dastan dúnıege kelgen.

Endi kórmeısiz be, araǵa taǵy da tórt-bes ǵasyr salyp japondyqtar shyny qutyda bala ósirip shyǵarý isimen aınalysyp jatyr! Oıǵa alǵan nársesin oıabyna deıin jetkizý Ibn Sınanyń qolynan kelmedi deımisiz, Qudaıdan qoryqqan shyǵar. Alla isine qol suǵý adamzat balasyna jarasa qoıar ma eken, táıiri?.. Japondardy aıtam da.

Aýrý qalsa da...

Sonaý erte zamanda-aq Ibn-Ǵyptan deıtin ǵulama: “Túrkiler — aqjarqyn, ashyq keledi. Biraq shetterinen bılikti, sonan soń qoshemetti táýir kóredi. Bul — olardyń qanyna sińgen ádet” degen eken. Odan beri de nesheme yqylym zaman ótti... Buǵan alyp-qosaryńyz bar ma? Áı, qaıdam-aý, “Aýrý qalsa da ádet qalmaıdy” demekshi...

* * *

Abaıdyń 31-sózine qarańyz: “...Qaı adamnyń kóńilinde dúnıe qaıǵysy, dúnıe qýanyshy ahıret qaıǵysynan, ahıret qýanyshynan artyq bolsa — musylman emes”.

Qandaı úndestik, uqsastyq?! Men aýdaryp, arakidik násıattap júrgen Imam Ismaıl Buharı hadısterinde de dál osyndaı Quranı sózder bar! Qaıran-aı, qaltalylarymyz ben alqalylarymyzdyń sanasynda osy bir sózder saırap tursa, káni!.. Biz endi ǵana bas qoıyp jatqan bulaqtan ol kisi qaı kezde shól qandyryp alǵan?

“Aqynnyń aýzyna sózdi Alla salady” degen áńgime shynymen-aq ras bolǵany ǵoı, sirá...

* * *

Jazanyń túr-túri bolady. Ustaz shákirtin buryshqa turǵyzyp qoıady. Ury, qary, qaraqshy, baskeserler de ózderine laıyqty jazasyn alyp jatady. Judyryqtaı bódene de sebetke qamalyp jaryq dúnıe keńistigine shyǵa almaı japa shegedi. Qudaı qanat bergen tıtymdaı qusty adam torǵa qamasa, bul qıanat emeı nemene? Anyǵynda, bódeneniń saıraǵany — jylaǵany. Baǵynan bezgen bulbul da taǵynan taıǵan hannan kem qusa kórmeıdi. Adamnyń adam bolyp týyp, adam bop ólýi de bir erlik! Al adamdyqtan aınyp, aıýandyq syqpytqa túskenderge qandaı jaza laıyqty? Haıýanattyń da jyrtqyshy men qurtqyshy, súıkimdisi men sıqyrlysy bolady emes pe? Eger aqyn: “Qaıtseń, adam, qalasyń adam bolyp?” dep kúlli adamzat qaýymyna arnap saýal tastasa, bul da erikkenniń sózi emes shyǵar-aý. Bir ǵajaby, sonaý (túnekte emes) túbekte jatqan Beket áýlıe (Pir) osy saýal tórkinin elden buryn ańǵaryp, oǵan elden buryn jaýap tapqan sıaqty:

“Shaıtanǵa ergen pendeni

Sharıǵatpen jazala...”

Joq, keshirersiz, bul jaýap emes, úkim, kesim!

* * *

Qyzylkóz qyzǵanyshtan, ilikshil ishtarlyqtan kelip Allanyń qaharly qarǵysyna ushyraǵan Saıtan áýleti laǵynet qamytyn kıip osy kúnge deıin Allanyń kózine týra qaraı almaı, esesin Adam ata men Haýa ana urpaǵynan alyp júr. Shaıtan azǵyrǵanda — adam ishi alataıdaı búlinedi. Shaıtan túrtkende — otbasynyń oıran-topany shyǵady. Saıtan saqyldap kúlgende — sabyrda ses qalmaıdy, saıqalda es qalmaıdy...

Osy kúnde Saıtan áýleti edáýir ósip, kózge ilinip qaldy. Amaly qansha, sory qaınap áli kúnge deıin biz sıaqty egemen el bola almaı júr. Sonysyna qaramaı ósimtal da ónimtal. Olaı bolatyn sebebi, Allanyń kárine kezigip, qarǵysyna ushyraǵandardyń bári de Saıtan áýletiniń sanatyna qosylyp jatyr, qosylyp jatyr... Dúıim dúnıege tarydaı shashylyp ketken nemelerdi, jeme-jemge kelgende ustap kórip, tústep taný da qıyn. Qaı elde júrse sol eldiń soıylyn soqqan bolyp, sodyrdyń qolyna shoqpar, soıqannyń jolyna kókpar tastap júrgeni.

Men qoryqsam, osy áýletten qorqam.

* * *

Ańqaýlyq Aramzalyqpen aǵaıyndas kelip jatsa, ne shara? Onda Ańqaýlyqtyń da balalyqtan qalyp balıǵatka jetkeni de. Balıǵatqa jetken bala bala bolýdan qalmaı ma? Aınaladaǵy álemdik ásemdik ataýlyǵa kóz qyryn salmaı ma? Kózine ilikken kórik kóńilin jaýlamaı ma? Kóńil shirkin kózin ashty degenshe kókirekke sáýle túspeı me, sham janbaı ma? Sol kókirek shamyna jan-jaqtan jamyraı qanat qaǵyp kelip qyzyldy-jasyldy kóp kóbelek kelip qonbaı ma? Sóıtip ár pende óz ál-qadarynsha párýanaǵa aınalmaı ma? Ańqaýlyq ana qursaǵynda qalyp, Aramzalyq mynaý jaryq jalǵandy jaılap, jaýlap alar bolsa, adamnyń áýbastaǵy Alla quıǵan qalybynan aınymaǵanda nesi qalady? Qudaıdyń qýyrshaqqa (ıkon, býdda), adamnyń Qudaıǵa aınalmaqqa umtylý mánisi, sirá, osydan kelip shyǵatyn shyǵar...

* * *

Shekspır Kleopatranyń aýzyna mynadaı sóz salady:

“Shydaı berý — aqymaqtyq,

Shydaı almaý — azap”.

Ras qoı, adam bolyp týyp, aqymaq bolyp ólý qaı pendege abyroı ápere qoısyn. Biraq sol aqymaqtardyń aqyldy bolǵysy kelip turatyny nesi eken? Kóre turyp buǵan shydaý — taǵy azap.

...Shydaı almaý — azap. Grıboedov aıtqan “Aqyldyń azaby”, Maǵjan aıtqan “Sum ómir abaqty ǵoı sanalyǵa...” sirá, osyndaıdan týǵan bolsa kerek.

Abaı paıǵambar emes

Paıǵambarlyq, áýlıelik, serilik sıaqty árýaqty, ardaqty uǵymdardy durys dáriptesek eken. Qansha kadirli bolsa da Abaı paıǵambar emes. O bastan Alla pende qylyp jaratqan. Aqyn bop týǵan Abaı óziniń pende ekenin ózgeden buryn moıyndap ótken.

Áýlıelik haqynda da aıtarymyz osy. Áýlıe, árýaq, rýh jer basyp júrmeıdi. Ózin áýlıemin deýshiler ózin-ózi maqtaǵan ógiz tentekter. Al serilikke kelsek, munyń aýjaıyn Maǵjan áldeqashan-aq aıtqan: “Aqannyń jat minezderin ómir boıy táńiri kórip, sulýlyqqa tabynýyn kóz aldyma alyp kelsem, meniń esime aǵylshynnyń aqyny Oskar Ýaıld kelip túsedi. Oskar ómir boıy sulýlyqty jyrlaǵan, jalpy jurttan Seri degen laqap alǵan. Jurt ony da seri degen. Sol serilik úshin ony abaqtyǵa japqan.

Aqan da sulýlyqqa tabynǵan. Alty alashtan seri degen at alǵan. Biraq Aqannyń sulýlyqqa tabynýy tereńirek. Aqan ómiriniń jumbaǵy túıindirek. Munyń ómiri — muń men zar. Eger Aqan Oskar Ýaıldtaı ónerli eldiń ishinde týsa, bul tilekke jaýap tabý qıyn”.

Kóńilge ne túıdińiz? Serilik joly sulýlyqqa tabyný ǵana ma eken? Joq, menińshe, sulýlyqqa tabyna júrip qurbandyqqa shalyný! Qurbandyqqa shalyný — mindetti túrde naızaǵa keýde tosý, nemese qylyshqa moıyn usyný emes. Muń men zar qaıda qalady sonda? Al muny bastan keshpeı saýyq-saıran, jeńil-jelpi seıil-serýen qurý — serilikke jatpaıdy. Óıtkeni serilik basqa, sekekteý basqa!..

* * *

Jas aqyn jańa týǵan Aı sıaqty. Birte-birte sáýlelenip, dóńgelenip, jaryǵy molyǵady, jamaly tolyǵady. Aspannyń ajaryn ashyp, aınalaǵa saýmal búrkip, ózi de qorǵasyndaı balqyp, aqqýdaı qalqyp, átirdeı ańqyp bara jatady.

Jańanyń aty jańa, jastyń aty jas. Oǵan kóńili qulap, kóz tastamaǵan adam bolmaıdy. Jańa degenimiz — jańalyq, jas degenimiz — jasampazdyq! Jańalyq pen Jasampazdyq — jaratylys syıy. Ol — ulttyń úlesi, halyqtyń qazynasy, ashylǵan jańa rýhanı álem, keýde kenishi.

Sol jas aqynyńyz (jazýshyńyz) óse kele, eseıe kele sábılik, perishtelik pák, taza tabıǵatyn saqtap qala ala ma? Janyndaǵynyń bári jaqsy emestigin, mańyndaǵynyń bári dos emestigin sezine ala ma? Bárinen de buryn kıeli ónerge ıeli bola ala ma? Mine, bar gáp osynda. Janbaı jatyp óshkendi, qonbaı jatyp kóshkendi onsyz da az kórip júrgenimiz joq. Onyń kimge qajeti bar deısiz?! Táńir syıyna opasyzdyq jasaý da kúnániń eń úlkeni sanalady.

Alla meıirine kenelgir, adam alǵysyna bólengir, aınalaıyn, jas býyn, ózińe-óziń abaı bol!..

* * *

Aqyn — eki dúnıe elshisi. Ol keıde pende qataryna túsip, keıde Perishte qanatynda ushyp júredi. Allanyń azat qusy da bir, ol da bir.

Allanyń azat qusy aspannan jerge túsip azapty ǵumyr keship júrse — qanatynan qaırylǵany, qadirinen aırylǵany. Kúnderdiń kúninde báribir óziniń meıirimdi mekenine ushyp ketedi. Nalasy da, tobasy da ishinde...

Óleńi qalyp, ózi ketken aqynda ólim bolmaıdy. Abaı álemin, Maǵjan muńyn, Muqaǵalı muratyn, Jumeken jumbaǵyn, Tólegen tórkinin, Jumataı jumaǵyn tanyǵan jurt — ardaqtaýǵa, abzaldaýǵa turatyn ult. Qoja Ahmet Iassaýıdi Ámir Temir, Álisher Naýaıdy Huseıin Baıqara, abyz Buqardy han Abylaı ulyqtasa, muny ulylar ulyǵatyna balasaq kerek. Eshqaısysy da kishireıip qalǵan joq — lebizin tyńdap, negizin tanyǵandyqtan taǵynan túsip sálemin bergen, órigin shaǵyp dánegin bergen.

Taq ıesine de, baq ıesine de taǵylym osy!!!

* * *

Árıne, sen symbattysyń, sáýlem. Symbatyńa saı synyń da, sániń de kelisken, Perishtem. Syrǵa da kenishsiń, sıqyryńa da kelistim. Biraq senen de qymbat, senen de jumbaq bir álem bar, janym. Ol — Ýaqyt. Shyn júırik taǵasyz, shyn qymbat baǵasyz. Seniń qymyzdaı qyzyǵyńdy, ýyzdaı qylyǵyńdy sol Ýaqytqa qıdym. Keshire gór meni — aqylyńmen, kórkińmen, erkińmen, dertińmen...

Al, Ýaqyt deısiń be? Ýaqyt, ol — ótkenniń elesi, búginniń enesi (anasy), erteńniń enshisi. Ótken — keler-keter túsim. Búgin — bolar-bolmas isim. Erteń — qonar-qonbas qusym. Meniń taǵdyrym osy úsheýine birdeı qatysty. Baqytym da, sorym da sonda...

Men saǵan gúl syılaıyn — ózimdi qosyp. Sen maǵan Ýaqyt syıla — sezimdi qosyp. Jaraı ma, janym?..

* * *

Adamzattyq taǵdyr men álem oqıǵalarynyń qaınaǵan qazanyna Reseı jurty qansha tústi, qansha pisti... Al qanshama ult-ulys munyń bárinen bolmaǵanmen deninen shet-shalǵaı, bándáýı ǵumyr keship jatty. Ystyq ot pen muzdaı sýda sharbolattaı shyńdalǵan orys taǵdyry áli talaı-talaı talas-tartystar men tebińgi úzer tenteksúreń teketiresterdi basynan ótkizip, áli talaı-talaı tańǵajaıyp tamasha uldar týǵyzatyny aıdan anyq, beseneden belgili. Imperıa qulaǵanymen, ulan-baıtaq jerdi mekendep jatqan orys rýhy orys jurtyna talaq tastap kete qoıǵan joq, ketpeıdi de. Pýshkıni, Esenıni, Tolstoıy, Chehovy, Gogoli... bar el ózgelerden qashanda eńseli. Imperıalyq indet taqtan taıǵanaǵanymen, áli tolaıym toqyraǵan joq. Ol tek orys shovınızminiń menmendik, astamshyldyq áperbaqan ásire minezin ǵana áshkereledi. Orys tektiligi, orys rýhy sol baıaǵy qalpynda.

* * *

Adamnyń ashýly kezdegi keıpin kórgim kelmeıdi, kórsem, Jaratýshy jaryqtyqtyń ony “súıispenshilikpen jarattym” degenine sengim kelmeıdi.

* * *

Aqqý — kóldiń sáni,
Aqyn — eldiń sáni.

* * *

Batyr — ańǵal,
Aqyn — ańǵal-sańǵal.

* * *

Seri — syrbaz,
Sal — kerbez.

* * *

Bala jetige jetkenshe jerden taıaq ta jeıdi, tamaq ta jeıdi.

* * *

Erkektiń tábeti asta,
Áıeldiń tábeti — aqsha.

* * *

Alqym kerme,
Alabóten asqynba,
Aıdalaǵa alyp qashpa at basyn.
Abaılap bas, aıaǵyńnyń astynda
Ata-baba árýaǵy jatpasyn...

* * *

Aq qaıyńdy Rázan ólkesi turǵanda orys elinde endilikte de Esenınder dúnıege kele beredi. Keshegi-búgingi ýrbanızasıa úrdisi qala qazaǵyn qazymyr, qatygez qalypqa qamap tynsa, aýyl qazaǵyn qan qaqsatyp, qańtaryp, qańǵyrtyp, qaqpaqylǵa salyp qoıdy. Osylaı bola berse, “Aqyndar aýylda týyp, astanada óledi” degen aıtýly aforızmniń de aıaǵy kókten keletin shyǵar...

* * *

Sen mendesiń,
Sherli, muńly shermendesiń,
Keń saraıym — keýdemdesiń,
Keýdemdegi júregimdesiń,
Júregimdegi jibek úndesiń.
Jalǵanda mynaý Jaratqan ıem
Eki muńlyqtyń tileýin bersin!

* * *

Óle turyp óre túregel,
Kóresińdi kóre túregel!
Óz kórińe ene túregel,
Ólmeıtinińe sene túregel!

* * *

Jetimniń jasyn ne jel, ne el qurǵatady.

* * *

Akter sheberligi barsha sahnagerge syn,
Fenomen jóni bir basqa.

* * *

Ulttyń uly urany: “Táńirińdi tany, tamyryńdy tap!”

* * *

Nápsiqumardyń qulqy: “Ózińdi tyıma, ózgege qıma”.

* * *

Sózdiń shýynan tildiń ýy áldeqaıda ýytty.

* * *

Patsha parmanshyl,
Aqyn armanshyl.

* * *

Jemissiz daraq áýelep ósedi,
Jemisti daraq máýelep ósedi.

* * *

Atadan tal da qalsyn, mal da qalsyn,
Bul ekeýi bolmasa, kámbaǵalsyń.

* * *

Sende qandaı mán qaldy, “aıqyn” ǵalam?
Mende qandaı án qaldy aıtylmaǵan?
Bostanymdy suraıyn qaı zamannan?
Astaryńdy suraıyn qaı tulǵadan?
Menen basqa pendeniń bári aqyldy,
Dáldúrish pen kórgem joq daraqyńdy.
Qashan ushar ekenmin saǵan, Alla,
Qanatymmen qaq jaryp qara túndi?..

* * *

Qorqytty kórdim túsimde
Qobyzsyz, qońsyz pishinde.
Dúmine jalaý baılaǵan
Dúnıeqońyzda isim ne?!
Qobyzsyz Qorqyt kim edi? —
Tilsiz bir jan ǵoı tiri-óli.
Qobyzsyz mynaý qoǵamda
Qorqaýlar ómir súredi!

* * *

Beý, beıkúná Jánnátim,
Saǵan jeter bar ma kún?
San soqtyrsa qaıteıin,
“Ómir” degen saldaqym?!
Saldaqydan kete almaı,
Jánnátine jete almaı,
Qaı saparda qaldy Aqyn?..

* * *

Ol ólgen joq, aqıqat saparyna attandy.

* * *

Rabıa anadan ónege: “Sizdiń aıtqanyńyzdy balyq ta aıta alady, meniń istegenimdi qus ta isteı alady. Odan da, kelińiz, jerge túsip syr-suhbat quralyq”.

* * *

Saǵdıdan saýǵa: “Sóılemesem — ózime ózim tóremin,

Sóılesem — sózim ózime tóre”.

* * *

Aqyn maqtasa, maımyldyń mátkesi de arý qyzǵa aınalyp júre beredi.

* * *

Aqyn baqyty — azabynyń rahatyn basqalardyń kórip jatqany.

* * *

Rýh qahary batyrdyń, rýh qaıyrymy aqynnyń boıyna bitken. Bireýi jerdiń — qorǵany, bireýi — eldiń ardaǵy. Ekeýin eleýsiz qaldyrǵan el telegeıdegi eskeksiz qaıyqtaı qalt-qult.

* * *

Gen, Qan — bári bir sóz. Jan Allaniki, Qan adamdiki. Ras, haıýanda da qan bar. Qalańyz-qalamańyz, maqulyq bolsa da, olardyń qany adamǵa qaraǵanda anaǵurlym taza. Taza eken dep tekti deýge taǵy bolmaıdy. Tektilikti qazaq balasy tek jylqyǵa ǵana qıǵan. “Sulý at, jaqsy qatyn — er qanaty” deıtini sodan. Tektiliktiń jadynda da, jatyrynda da tazalyq jatyr. Adamnyń azǵyndaýy tobyrlyq tozǵyndaýǵa ákelip soǵady. Tobymen tobyr deıtin obyrǵa toǵytylǵan ult eshqashanda esi bútin elge aınala almaıdy. Jan úzilse — Jahanǵa ushady. Qan buzylsa — japanǵa laǵady. Abaıǵa qulaq asyńyz: “Adasqannyń aldy jón, arty soqpaq”. Qabyldamasqa sharańyz joq: Adam ata — Haýa anadan beri adam adamǵa qandas, qardash, qaryndas. Qasıet te, qasiret te qanda! Ult basyna tóngen sonaý bir qıyn-qystaý, syn saǵatta Mustafa Kemal Atatúrik túrik jastaryna: “Sen muqtaj bolyp turǵan kúsh-qýat alpys eki tamyryńdaǵy asyl qanyńda bar!” degen eken.

Iá, azat qan ǵana asyl!!! Masyl tánde asyl qannyń azat ǵumyr keshýi múmkin emes!

* * *

Májnúnsiz ómir — mazmunsyz.

* * *

Jalqaýlyq — jan saýlyǵynyń eń qaterli dushpany.

* * *

Jalǵyzdyń aty shyǵar, jat bolmasa,

Jaıaýdyń shańy shyǵar, Haq qoldasa.

* * *

Alpys eki tamyryńda kúndiz-túni aqqan qanyńda da, júregińniń bir túkpirinde jasyrynǵan janyńda da Úreıdiń úki kózi menmundalap tur. Uıqy kórmeıtin, tynym bermeıtin, qýsań qýysyńnan shyqpaıtyn sol Úreı kóziń jumylǵansha kóleńkeńe aınalyp senen bir eli qalmaıdy. Ony qýatyn da, qaıta týatyn da sende hál joq. Aýrýdan aıyǵýǵa, dertten arylýǵa bolar, al Úreıden... óz qolyńmen ózińdi óltirgende ǵana qutylasyń! Biraq, ókinishtisi sol, ózin-ózi óltirgen adamdy, Qudaıdyń qup kórýi bylaı tursyn, eshkim ne qorqaq, ne batyr demeıdi.

* * *

Úmit — Kúdik pen Senimniń arasyndaǵy alashapqyn elshi. Anaý ekeýi tórge talasyp júrgende ol bosaǵa baǵyp otyrady. Qalǵý-múlgý bylaı tursyn, ekeýin kózden tasa qaldyrmaıdy. Ekeýi bir-birin áldeqashan jep qoıar ma edi, amal ne, Úmit qara úzdirmeıdi. Adam taǵdyrynyń tarazynyń qaı tabaǵynan tabylmaǵy Úmittiń tańdaýynda. Dúnıe urshyǵynda Úmittiń úzilgen kúni Kúdik bel alady, Senim joǵalady. Arjaǵy aıtpasa da túsinikti...

* * *

Myna paradoksty qarańyz: “Arııler ımperıasyn” qurmaq bolǵan Gıtlerdiń eń alǵashqy qurbandyǵy basqa emes, óz otandasy — Nısshe. Biri — arıı tuqymynyń aqıkózi, ekinshisi — adamzat qaýymynyń aqıyǵy. Biri — búldirgish kúsh, ekinshisi — aqyl-oı kemeńgeri. Biri — qunyker, ekinshisi — qurbandyq. Bulaı deýimizdiń sebebi — aldyńǵysy 1889 jyly dúnıege kelse, ekinshisi sol jyly kóz jumǵan. Aqyl-oıdan baz keship, ásirearıılikke boı aldyrǵan urdajyq ultshyldyq qyzdy-qyzdyǵa kelgende qyzyl qanmen shól qandyryp, dúıim dúnıeni alataıdaı búldirdi. Árıne, bul Alla ámirinen tys áreket edi. “Arııler ımperıasy” iske aspaı ádirem qaldy. Alapattyń betin qaıtarǵan “Qyzyl ımperıanyń” da jarty ǵasyrǵa jeter-jetpeste jelkesi úzildi. Al Nısshe áli tiri!

* * *

Ótkende de ótirik pen shyndyq jetkilikti. Bir ǵana mysal: Gıtler álemdik soǵysty ashyp qana qoıǵan joq, jebireı jurtyna jebir-obyr jut boldy. Tipti, nápsisine nápaqa, enshisine erketotaı Eva buıyrsa da. Sodan da bolar, Gıtler dese jóıitińiz áli kúnge jóndep uıyqtaı almaıdy. Al Stalın she? Múshtekti bul múttáıimińizdiń de, ásirese, musylman jurty degende murty men qurty qosa jybyrlap, jyny ustaı jóneletinin kim bilip, kim elemep edi?! Qap taýynyń qaptalyndaǵy qaı el qan keship, qaıǵy jutyp, dúnıe dúrbeleńine ushyramap edi? Atamekeninen aýa kóshken el-jurttyń kóz jasy men kókirek shemeni kimniń moınynda? Tutas ult-ulys rýhynyń jer bolyp, jetimsireýinen artyq qandaı qasiret bolýshy edi?! Qarǵys, nala kimdi qabirinde tynysh jatqyzǵan?.. Atam qazaqtyń “kórińde ókirgir...” degeni bul oraıda kimge qaratyp aıtylǵanyn ózińiz-aq ańǵara berińiz. Túrkini túrtkilep, musylmandy muqatýdyń arjaǵynda ne jatyr dep oılaısyz sonda? Úńile bilgenge, munyń jaýaby tarıhta...

* * *

Alla taǵala Adamdy óz qudiretimen jaratyp bolǵan soń oǵan qarata bylaı depti: “Seni ózim úshin jarattym. Jer betindegi kúlli jan-janýar men ósimdik ataýly seniń ıeligiń hám ıgiligiń. Sen olardyń bárinen de ulyqsyń, bárinen ústemsiń. Saǵan az-kóp emes, 20 jyl ómir berdim. Ón, ós...”

Sonda Adam: “Qaıyr qylsań, bútin qylmaısyń ba? Osynshama keń de jaryq dúnıeniń qyzyǵyn kórý úshin bar bolǵany jıyrma-aq jyl bergeniń ne?” deı bergeninde, Alla taǵala: “Ózińnen basqa da tirshilik ıeleri bar ekenin umytpaǵaısyń” dep júzin Esekke burypty: “Óle-ólgenshe arqańnan júk túspeıdi. Eńbegiń ter, tuzyń sor, taǵdyrdan alǵan nesibeń sol. Saǵan sol sebepti 30 jyl jetedi” degende, Esek baıǵus aqyryp-ókirip Allanyń aldyna qulaı ketipti: “Oıbaı-aý, ómirim qor, tuzym sor bolsa, maǵan munsha jastyń keregi ne?”

Muny estı sala Adam: “Olaı bolsa sol otyzdyń jartysyn maǵan qıyńyzshy?” dep ótinipti. “Jaraıdy, solaı-aq bolsyn” dep Jaratqan ıe Itke ıek qaǵypty: “Sen, It, myna adamǵa birden-bir kómekshi bolasyń. “Jat” dese, jatasyń, “tur” dese, turasyń, “úr” dese, úresiń. Ózińde erik bolmaıdy, bar nesibeń Adamnyń moınynda. Olaı bolsa saǵan 20 jyl jetip qalar” degende, “Mundaı myrzalyǵyń bar bolsyn. Óz erkim ózimde bolmasa, munsha jasty atalama ezip ishem be?!” dep Itekeń de nazalana qyńsylaı bastapty. Adam qarap turmaı: “Endeshe, Ittiń de jarty jasyn maǵan qıa qoıyńyz” depti.

Kezek Maımylǵa kelipti. “Usqynyńdy Adamǵa uqsatyp jaratqanymmen, — depti Alla taǵala oǵan, — búkil is-qımyl-áreketiń balaǵa uqsaıdy. Týǵannan ólgenge deıin beliń búkshıýmen, qabaǵyń túksıýmen ótedi. Áıtse de saǵan jomarttyǵym ustap 50 jyl ǵumyr syıladym!” depti. Sonda Maımyl Haq taǵalanyń aldyna etbettep jata ketip zar qaǵypty: “Adamdy bylaı qoıǵanda, bala ǵurly mıym bolmasa, onyń ústine óle-ólgenshe belim búkshıýmen ótse, mundaı uzaq ómirdiń maǵan ne keregi bar?”

Adam taǵy da araǵa túse ketip: “Onda Maımyldyń azar-bezer bolǵan jasynyń jartysyn maǵan bere qoıyńyz, Jaratqan ıem?” degen eken. Alla taǵala Adamnan nesin aıasyn, “maqul” dep meselin qaıtarmapty.

Jaratqannan jalynbaı alǵan 20 jasynda Adam alańdaý bylaı tursyn, ýaıym-qaıǵysyz jastyq shaǵyn ótkizedi. Al 30 ben 40-tyń arasynda esekshe eńbek etip, tirlik qamytyn moınyna iledi. 40 pen 50-diń arasynda, qaladyń-qalamadyń, árkimmen bir arpyldasqan-alysqan ıt-yrǵyljyń ómir bastalady. Al 50-den arǵy ómirde Adam óziniń emes, bala-shaǵanyń qamyn oılaı-oılaı qartaıyp, nemerege mólıip, shóberemen shómıip, bala qusap jan-jaǵyna jáýteńkózdenip qalady. Qazaqtyń “Qartaıǵanda bala bolasyń” deıtini osydan...

* * *

Júsipbek Aımaýytuly: “Zorlyq, qıanat, qanisherlik joǵalyp, bir zamanda adam balasy birin-biri mańdaıǵa shertpeıtin, jer júzine ujymaq ornaıtyn shaq bola ma, joq pa?..”

* * *

Óser eldiń balasy — ultynyń uly,

Ósher eldiń balasy — qulqynnyń quly.

* * *

Bostandyqtyń jemisinen tátti qaı máýe, erkindiktiń elinen artyq qaı Jumaq bar?

* * *

Saıasat bılik qurǵan jerde adamgershilik bastaýy sýalady, ımandylyq daraǵy qýarady.

* * *

Biz sheshpegen daý bar ma?
Biz jeńbegen jaý bar ma?!
Biz ishpegen sý bar ma?
Biz tatpaǵan ý bar ma?..

* * *

Qazaqtyń bir-birine kóz alartatyny, tipti, keshirmesteı kektenip ketetini, jaqynnan bezip jatqa jem bolatyny, munyń ózi aıyqpas aýrýdaı ónboıymyzdy jaılap alǵany uryǵymyzdyń álsirep, rýhymyzdyń tóbe kórsetetin jerde tómenshikteı beretininen emes pe eken?..

* * *

Qazir bizge Qasym hannyń túsinen góri han Keneniń kúshi kóbirek qajet bolyp tur-aý...

* * *

Rýhtyń súıenishi — Ar, Ojdan, Namys.

Rýhtyń súıinishi — arly qyz, ojdandy oǵylan, namysty ul.

* * *

Farıdıddın Attar: “Adam áýeli pendelik tirshilik — pánı dúnıe kiriptarlyǵy men muqtajdyǵynan qulan taza qutylyp almaı aqıqı rýhqa qol jetkize almaıdy”.

* * *

Bizge saıası saýattylyqtan góri sana sanatkerligi kóbirek kerek. Óıtkeni sanatkerlik — Órkenıettiń óz balamasy.

* * *

Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da sýalmaǵan, tánimizdi de, janymyzdy da sýarǵan alpys eki tamyrymyzdaǵy asyl qanymyzdy týlatyp ta, qýnatyp ta turǵan asqaq rýhymyzdy óltirip almaıyq. Ol ólse, tiri ólikke aınalamyz. Tiri óliktiń mekeni — Jer emes, kór!

* * *

Rýh — adam balasyna Alla taǵala darytqan dúrı gaýhar Nur.

* * *

...Bas ketti (kesildi, asyldy, atyldy), dene qaldy. Bas oryny bos. Sodan da Moıyn burylshaq, Iyq ımenshek.

Bastaǵy kóz bolmaǵan soń jaqsy men jamandy kórýden qaldyq. Bastaǵy qulaq bolmaǵan soń Qudaı sózine qulyqsyzbyz. Bastaǵy peshene bolmaǵan soń taǵdyrymyzǵa ne tańylǵanyn, jazmyshymyzǵa ne jazylǵanyn bilmeımiz. Bassyz dene de bir, baıansyz baqyt ta bir. Óıtkeni baq basqa qonady, bas bolmasa qaıda qonady?

* * *

Halyq qarǵysy qara daýyldan da jaman, al alǵysy ana sútindeı abzal.

* * *

Ult qalypqa túsip, qatarǵa qosylmaı halyq bola almaıdy.

* * *

Arýaq ta bir, besiktegi bala da bir. Ol sary altyndaı salmaqtaǵandy, alǵystap, ardaqtaǵandy unatady.

* * *

Rýhty tý etken, Arýaqty táý etken eldiń eńsesi qashanda bıik.

* * *

Rýh ushpaly, Arýaq kóshpeli.

* * *

Molada uıyqtasań uıyqta, mazarǵa maza ber.

* * *

Tún túnergen saıyn Kún kúrsinedi.

* * *

İbilis jaýlaǵan eldiń ishin iriń jaılaıdy. Rýhy kúshti el Alladan basqaǵa bas ımeıdi.

* * *

Batystyń kózge kórinbeıtin kósemi — Demokratıa. Orystyń rýhanı piri — Birinshi Petr. Túrik týystardyń tý ustary — Atatúrik. Irannyń ımamy da, ımany da — Aıatolla Homeını. Ózbek aǵaıyndardyń da Ámir Temiri at ústinde. Bizge de bir Temirqazyq kerek-aý!..

* * *

Úı ishinen úı tigip qarany da, handy da mensinbeı qasqaıyp otyrǵan qandasyńdy kórgende qara jerge kirip kete jazdaısyń!

* * *

Kóp qyzdarymyzdyń sana-sezimi qazir synaptaı syrǵyp júr. Olar úshin:

Búrkit te bir, biregeı de bir,

Shúrshit te bir, shúregeı de bir.

Biz kóńirsitip júrgen Neoınternasıonalızmniń bir syqpyty osy bolyp júrmesin...

* * *

Shirkin-aı, Demokratıa degenińiz rahat bir dúnıe eken ǵoı: kapıtalızmniń shekpenin kıip, sosıalızmniń sózin sóılep júrmiz!

* * *

Oıdan qashqan Otyzbaı, qyrdan qashqan Qyryqbaı, elden qashqan Elýbaılardyń esep-qısabyna eligip, erip ketkisi kelip júrgen “elıtalarymyz” qanshama... Olar úshin erlik — ertegi, eldik — ańyz.

* * *

Bas bolmasa aıaq saıaqtyń kúıin keshedi. Basqany qaıdam, osy meniń basym keıde bar, keıde joq sıaqty. Basym barda — oıaýmyn, basym joqta — qaıaýmyn. Meniń azabym da, ǵazalym da osy.

* * *

Sheneýniktiń shekpenin kıip, shegirtkeshe bılep júrgen qazaǵyma qaıranmyn!..

* * *

...Áli kúnge úki kózdi úreıden aryla alar emespin. Kimnen, neden qorqam — bilmeımin. Kózdiń jaltaq, qulaqtyń qalqaq, tildiń tantyq, jannyń Jantyq bolǵanynan jaman nárse joq eken...

* * *

Baıaǵyda bir ǵulama qasyndaǵylarǵa: “Dúnıede ne qatty, ne tátti?” dep saýal tastapty. Bireýi “jut qatty, sút tátti” dese, ekinshisi: “qarǵys qatty, alǵys tátti” depti. “Joq, taba almadyńdar, — depti sonda ǵulama, — tis qatty, til tátti. Al endi osy ekeýiniń qaısysy ómirsheń?” “Árıne, qattysy” depti qasyndaǵylar. Ǵulama basyn shaıqap: “taǵy da taba almadyńdar, qatty bolsa tisteriń qaıda? Al tilderiń áli kúnge saırap tur!” degen eken.

* * *

Adam taǵdyry oıynshyqqa aınalǵanda — arǵa daq túsedi, aramzaǵa baq tústenedi.

* * *

Saýaty shala, kóńili bala, beıili dala keshegi qyr qazaǵy men búgingi biri zıaly, biri qıalı, biri qaltaly, biri alqaly, biri oıshyl, biri toıshyl, biri daryndy, biri qaryndy, biri Shyǵaıbaı, biri qudaıdaı, biri Jantyq, biri tantyq, biri Batyrash, biri Qotyrash, biri dańǵoı, biri sánqoı... qysqasy, san túrli, san qyrly qazekemdi salystyryp kórgen jerińiz bar ma? Aıtary joq, búgingi qazaq bárine beıim, bárine daıyn. Shamasy, Ol qazaq bola-bola qajyǵan, qartaıǵan, zerikken, jalyqqan. Ózine — jappaı qasqyr, ózgege — “lábbaı, taqsyr”...

* * *

Záýide áıel júregine zer salǵyńyz kelse, sizge ne attan túsýge, ne kókke ushýǵa týra keledi. Meniń boz basym da, kóz jasym da, baqytym da, sorym da, aqıqatym da, aqyretim de, muńym da, syrym da... áıel zatynyń tylsym tabıǵaty men tolaıym taǵdyr-talaıynda.

* * *

Aqyn úshin erkindik pen azattyqtyń tórkini — ońashalyq! Maǵan ońashalyq syılaǵan adam-meniń eń jaqsy kóretin janashyrym.

* * *

Ana besikti terbetse, án álemdi áldıleıdi!

* * *

Sezimshil ánniń ózimshil janǵa jany qas.

* * *

Sanasyz satqyndyq, ospadar oısyzdyq, jalań jadaǵaılyq, jetesiz jeńildik — ásire áýestikpen, elp etpe eligýmen etene egiz.

* * *

Keshirersiz, sizge daryǵan óner, shyntýaıtynda, sizdiki emes.

* * *

Qul pulǵa emes, pul qulǵa quldyq uryp qyzmet etpeıinshe Qudaı bergen ónerdiń quny jurt aldynda quldyraǵany quldyraǵan.

* * *

Keńpeıildilik pen keshirimshildik kemeldigimizdiń belgisi emes pe edi, “bas-basymyzǵa bı bolǵymyz” kep turatyn keselimizden qulan-taza aıyǵatyn kún qaıda? Nege bı ekeý bolǵanda daý tórteý bolmaqshy? Daýlaspaýdyń, jaýlaspaýdyń amaly bar ma?

* * *

Egesti elemeseń — eregeske, eregesti elemeseń — tóbeleske, tóbelesti elemeseń — tóńkeriske aınalady.

* * *

Oshaqtyń úsh buty birigip ortaq qazyna — Taıqazandy kóterip tur. Túrkistanda. Al úsh júzdiń uldary birigip nege Uly jurtqa uıysa almaı júr? Qazaqıada...

* * *

Sóz astary maǵynasynda,

Oı astary qaǵıdasynda.

* * *

“Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy”. Ádetten ádepke kóshýdiń aıla-amalyn el-jurt ózgeden emes, ózinen izdesin.

* * *

Er sanatyna enip, Pyx qanatyna mingen elgezek jan jaqsyny da, jamandy da, qıanatty da, zıanatty da elden buryn tanıdy.

* * *

Búgingi qaımana qazaqtyń peshenesinde “balapan basymen, turymtaı tusymen” degen jazý battıyp tur.

* * *

Eseri elirgen, essizi semirgen qazekemniń esi-derti — birin-biri, áli kelse — shalyp qalý, amalyn tapsa — qaýyp qalý. Bir-birine Qarashanyń qara sýyǵyndaı qatygez. Ult taǵdyry ýystan sýsyp, qaraqan bas qaraqshynyń qaraýylyna ilikken shaqta “bas-basyna bı bolý” — aıaq astyna ılený emeı nemene?..

* * *

“Uıyqtap jatqan júrekti án oıatar” — muny keshe Abaı aıtqan. “Qalǵyp ketken Rýhty qan oıatar!” — muny búgin biz aıtýǵa tıispiz!

* * *

Náýetek uldan, jeletek qyzdan aq jelkenin jel kergen jetkinshek, týyrlyǵyn tý etken “Turymtaıdaı” Abylaılar týmaq emes!

* * *

Qaıraýy kelse, shyńdaýy kelisse, qalam qarýy almas qamal bar ma?!

* * *

Óz mısıasyn umytqan synshy — ádebı qylmysker.

* * *

Taǵdyryna nalyp, óngen-ósken kezeńin jazǵyrǵan jasta daýsyz daryn, daýasyz daralyq bolady degenge senbeımin. Sebebi, óz álemin jasaı almaǵan adamnyń ádebıette de tyndyrary shamaly.

* * *

Ólsheýsiz baılyq joq, taýsylady.

Mólshersiz ýaqyt joq, qaýsyrady.

* * *

Jadygóımen eseptes, jezókshemen tósektes, jaǵympazben ósektes saıasatyńyz, áli kóresiz, talaılardy talma tustan tas qaptyrady! Buǵan kúdigińiz de, kúmánińiz de bolmasyn.

* * *

Senim — Úmit pen Kúdiktiń álimsaqtan bergi ara aǵaıyny. Al Qanaǵat, Táýbe, Shúkirshilik — Adam ata, Haýa ananyń úshemi.

* * *

“Altyn kórse, Perishte joldan taıar”... Jalt etpe jaltyraqqa janaryn jumsaı berse, Perishtede ne sán, ne mán qalmaqshy? Teginde, búl ózin perishte sanap júrgen “perýaıymdardyń” oılap tapqan sandyraǵy bolsa kerek.

* * *

Jany názik, jazmyshy ozyq, jalbaǵaıy tozyq Aqyn azaby aıtyp taýysqysyz. Taǵdyrmen egeske túsetin de, tamshydaı ý ishetin de, qıly-qıly taǵdyrdyń qıýyn tabamyn dep Qylkópirden ótetin de, Qylýetke túsetin de sol!!!

* * *

Aqyndyq — Táńir syıy, taǵdyr sybaǵasy. Táńir syıy bolǵan soń da ekiniń birine Qydyr-qonaq bola bermeıdi. Qona qalǵannyń ózinde qadyr-qasıetine jetpeseń, jelmen ushyp ketedi. Jete qoıǵannyń ózinde azabyna azan shaqyryp, tozaǵyna toba aıtyp, qulqyna qulsha jegilý — qylyqty qyzdyń da, quzyrly bıdiń de, bazarly baıdyń da, qazynaly hannyń da qolynan kele qoıatyn sharýa emes.

* * *

Alla men Aqyn arasynda anaý-mynaý ańǵara almaıtyn tylsym-ǵaıyp bir uqsastyq bar. Men bilsem, eń alǵashqy aqyn — Allanyń ózi!!! Buǵan tıtimtaı da kúmánińiz bolmasyn!

* * *

Arýaqty, arqaly Birjandy “elirme esýasqa” balap, aıbozym Aqandy “peri shalyqtap, jyn ıektegenge” sanap, serilik pen saldyqtyń qudaıaqy qunyn kók tıynǵa túsirgen nákás nadandyqqa ne dersiń?..

* * *

Rýh álsizdigi ult dármensizdiginiń birden-bir belgisi. Dármensiz, áljýaz adam dert pen naýqasqa tez boı aldyrady. Dert qaıǵyǵa, aýrý aıyqpasqa aınalyp ketse, jaryq dúnıeńiz jalǵan dúnıege aınalady. Jalǵan dúnıeden kim baqytyn taba alsyn? Janaryńyzdyń jaryǵy men jarqyly da, jaryq dúnıeniń jaqsylyǵy men jasampazdyǵy da júregińizdi meken etken uly Rýhtan nár alady. Rýhyńyzdy óltirip almańyz!

* * *

Jel ótine kók baıraǵymyzdy qansha jelbiretkenimizben, ondaǵy bádizdelgen Qyran keıpine jan bitirmesek, uranymyz da, “jumaǵymyz” da jalǵan áýezege aınalady.

* * *

Dramatýrgıa qalypqa salyp qatyryp tastaıtyn, nemese mýmıalap saqtaıtyn mysyrlyq múlik emes, kerisinshe, tirshilik qany alpys eki tamyrynda týlap turǵan naǵyz ómirdiń ózi!

* * *

Erte eseıgen inilerim erte qartaımasa eken,
Erte tolysqan inilerim erte ortaımasa eken...

* * *

Qısyq aǵashty tez túzetedi,
Qısyq minezdi sóz túzetedi.

* * *

Saıasat — oıyn. Oınap júrip ot basý op-ońaı. Al men oıyn balasy emespin. Otaǵasymyn...

* * *

Bizder — aqyndar Antıkalyq álemdegi Anteı tektilermiz. Kókten shýaq, jerden qýat alamyz. Bizdiń kúresten jyǵylmaıtynymyz da, jeńilmeıtinimiz de sodan!

* * *

Men saıasatqa emes, saıasat maǵan qyzmet etsin.

* * *

Eri azaıǵan, ezi kóbeıgen el uly kóshke ilese almaıdy. Qudaı ilbigen men múlgigennen saqtasyn!

* * *

İrilikke búıregiń bursa, ishińdi irińge indetpe, sanańa sary sý uıalatpa. Eń jaqsysy, elge jaq ta esen júr.

* * *

Mádenı-rýhanı ónim berýshi at tóbelindeı azamattaryn ardaqtaı almaǵan qoǵam — náýetek, nárkúmán qoǵam. Adam eńsesi rýh álsizdiginen eńkish tartady. Al án — rýhtyń zamanaýı azyǵy.

* * *

Poezıanyń tabıǵaty tarpań, taǵdyry tylsym, minezi minsiz, jany názik, kóńili kirpıaz. Ony tolǵandyratyn da, tolqytatyn da — tóltýma sulýlyq, pákıza-pák jaratylys.

* * *

Alapat aýrý, joıqyn jemit alys qurlyqtan jer-jahanǵa Jahandaný jamylǵysyn kıip, qara kóleńkedeı qaptaı jaıylyp keledi. Oǵan qarsy qam-hareket alázirge pende tarapynan taq-tuq. Táńirıa qudireti bolmasa...

* * *

Uryssa da uıqas izdep, talassa da taýyp aıtýǵa áýes qazaq úshin óleńsóz qashannan beri qát bolyp edi, táıiri?..

* * *

“Mahambettiń basyn báske salǵan, Abaıdy qamshynyń astyna alǵan, Musany jaıaý qaldyrǵan, Shákárimdi shyńyraýǵa tastaǵan... dóıiń men doıyryń myna biz bolamyz!” dep keýde qaqqan qazaqty qazirshe kezdestire qoıǵan joqpyz. Kezdespesin, jolyqpasyn... Alaıda... “aqynnyń sóziniń ólgeni — óziniń ólgeni” degendi qaıda qoıamyz?

* * *

Ósken el, órkenıetke kóshken el eń áýeli óz ul-qyzyn ulyqtar bolar. Ózińdi tárbıeleý — ózgege tanylýdyń álimsaqtan bergi úlgisi.

* * *

Anasyn aıalaǵan adam ǵana

Allanyń ushpaǵyna qol arta alady.

NAZYM

Azaıdy kóshti bastar eski dostar,
Kóbeıdi keshti bastar eshkibastar.
* * *
Múıizi qaraǵaıdaı,
Minezi Qarabaıdaı...
* * *
Sý tórkini — áýiz,
Sóz tórkini — aýyz.
* * *
Tabanynyń búri joq,
Barmaǵynyń móri joq.
* * *
Sana sardary — Abaı,
Sana sarbazy — halyq.
* * *
Rýhanı qazyna han saraıynda emes,
Halyqtyń jansaraıynda!
* * *
Kúlimdegen kózińniń sadaǵasy
Dirildegen kóp juldyz aspandaǵy!
* * *
Ittiń úrgeni úırenshikti,
Abalaǵany bolmasa.
Dushpannyń kúlgeni úırenshikti,
Tabalaǵany bolmasa.
* * *
Sóz sóıleý de bir óner:
Bireý kestelep aıtady,
Bireý destelep aıtady.
Kestelep aıtqan — janǵa azyq,
Destelep aıtqan — malǵa azyq.
* * *
It úrmeıtin jerde úredi,
Bıt júrmeıtin jerde júredi.
* * *
Bóriniń balasy — bóltirik,
Ósektiń balasy — ótirik.
* * *
Ótirik ózimshil keledi,
Shyndyq tózimshil keledi.
* * *
Kórshi janyńda,
Aǵaıyn jadyńda.
* * *
Japyraq — taldyń kórki,
Abyroı — ardyń kórki.
* * *
Aspanda shyraq bolmas, Aı bolmasa,
Qańbaqta turaq bolmas, saı bolmasa.
* * *
Qýdyń quryǵynan saqtan,
Sýdyń jylymynan saqtan.
* * *
El bolmaǵy basshydan,
Jol bolmaǵy qosshydan.
* * *
Jaqsyǵa sózim batpaıdy,
Jamanǵa sózim ótpeıdi.
Jamandar maǵan jaqpaıdy,
Jaqsylar maǵan jetpeıdi.
* * *
Tólegen, sende arman joq!
Don Jýan, sende uıat joq!
* * *
Jer ajary jabylmas,
Qarashada qar qonbaı.
Jan azaby jazylmas,
Jappar ıem jar bolmaı.
* * *
Allanyń bir esimi — Halyq bolar,
Halyqta ǵarip te bar, alyp ta bar...
Kónege kózin salǵan kósem jigit
Ónege ótken kúnnen alyp qalar.
Sanaǵa Saıtan kelip álek salsa,
Arada Ar men Namys nabyt bolar.
Táj ben taq, at pen baqtyń tasasynda
Pendeniń bir násibi — Tabyt ta bar...
* * *
Batyrlardyń kegi qaıtar berenmen,
Aqyndardyń sheri tarqar óleńmen!
* * *
Keshegi kórikti baq
Búginde — kólikturaq.
* * *
Kózine kúıe jaqqanǵa
Kóriner qara aq tań da.
* * *
Jazýshynyń bári myqty,
Jaman kitap qaıdan shyǵady?
* * *
Aqsha dańqymen pul óter,
Patsha dańqymen ul óter...
* * *
Kóz jabyqqa qumar,
Kóbelek jaryqqa qumar.
* * *
Qar ketedi,
Jer qalady.
Han ketedi,
El qalady.
* * *
Baq pen taq patshaǵa laıyq,
Bar men joq barshaǵa laıyq.
* * *
Unatpaıtyn usqynsyzdarym:
Kósheniń tuıyǵy,
Kójeniń suıyǵy,
Kóseniń mıyǵy.
* * *
Alǵansha ajal — sur mergen
Aqynǵa Alla til bergen.
Talaıdy kórdim túrlengen,
Talaıdy kórdim syr bergen...
İrise ishiń, ne qaıyr,
Syrtyńdy sylap júrgenmen,
Alshaıyp atqa mingenmen,
Taltaıyp taqqa mingenmen!
* * *
Saýda júrgen jerde
Saýǵa kem bolady.
Saýdager júrgen jerde
Táýba kem bolady.
* * *
Adamnan qaıyr, meıir qashqan kúni
Kóbeıer jer qaıǵysy, aspan muńy...
* * *
Jaqsyǵa kóz qanbaıdy,
Jamanǵa sóz qonbaıdy.
* * *
Betin bult japqanmen,
Kórinbeı qalmas Aı bolmas.
Erteli-kesh baqqanmen,
Esek atqa aınalmas.
* * *
Saǵynyp kútý — sertke syn,
Zaryǵyp kútý — dertke syn.
* * *
Jibekti túte almaǵan jún etedi,
Júırikti kúte almaǵan júdetedi.
* * *
Qyzdyń kórki — qundyz bórki.
* * *
Qaıyńdar kóktem saıyn kesh búrleıdi,
Órikke ósken saıyn es kirmeıdi.
Shyrshalar kónermeıdi, eskirmeıdi,
Emenge munyń bári estilmeıdi.
* * *
Shetimizden irimiz, ulymyz,
Ónerdiń qulymyz deıtin bireý-mireý bolsaıshy!?
* * *
Adamdy aldaǵan — azaly,
Allany aldaǵan — jazaly.
* * *
Pendeliktiń kúni úshin,
Kendeliktiń quny úshin
Arysyńdy daýǵa berme,
Namysyńdy jaýǵa berme, Ulysym!
* * *
Taqıańdy aspanǵa atpa beker,
Jerge tússe kóringen taptap óter.
* * *
Kóliginen aırylǵan adam
Jeliginen aırylady.
Seniminen aırylǵan adam
Ómirinen aırylady.
* * *
Kúdik-kúmánshil adamnyń aıran-asyry:
— Áýeli men eshkimge senbeýshi edim,
Endi maǵan eshkim senbeıtin boldy.
* * *
Eki shoqyp, bir qaraý
Qanattynyń ádeti.
Eki nuqyp, bir qaraý
Jaraqtynyń ádeti.
* * *
Bolmashyǵa syr aldyra berseń,
Kósemdigiń qaıda qalady?
Bolymsyzdy uran qyla berseń,
Sheshendigiń qaıda qalady?
* * *
Jas kezimde “Perýaıymǵa” saldym,
Qartaıǵanda saryýaıymǵa salyndym.
* * *
Tamyrsyz aǵash kóktemes,
Táńirsiz adam kóbeımes.
* * *
Jatyryna qaraı balasy,
Aqylyna qaraı danasy.
* * *
Serkesi joq mal qasqyrǵa jem bolady,
Serkesi joq el “taqsyrǵa” jem bolady.
* * *
Bozbalaǵa jarasar
Serilik pen serkelik.
Qyz balaǵa jarasar
Estilik pen erkelik.
* * *
Burynǵynyń maqaly:
“Qyzdy jeńge buzar,
Jeńgeni teńge buzar”.
Búginginiń maqaly:
“Peıildi pende buzar,
Pendeni teńge buzar”.
* * *
Qazaǵań sózge qumar,
Ózaǵań bózge qumar.
Sózge qumar aýzymen oraq orady,
Bózge qumar qolymen oraq orady.
Aýyzben oraq orǵan baryn jeıdi,
Qolymen oraq orǵan bárin jeıdi.
* * *
Dushpanyńnyń saqylyqpen mysyn bas,
Ol da, bálkim, saǵan ýyn usynbas.
* * *
Bul jalǵanda ne kórmeıdi jazǵan bas,
Biter istiń mashaqaty az bolmas.
* * *
Saqysyz — adam sarań,
Aqynsyz — qoǵam qarań.
* * *
Jelik kóbeıse azǵynnyń,
Jemtik kóbeıse, quzǵynnyń joly bolady.
* * *
Suńqardyń muńyn Surqyltaı qashan túsingen?!
* * *
Dúnıe — qoldyń kiri, jýsań ǵaıyp,
Dúnıe — qyzyl túlki, qýsań ǵaıyp.
Ashylǵan alaqanda Alla yrzyǵy,
Yrys-qut judyryqty jumsań ǵaıyp.
* * *
Bir jazýshynyń esteliginen:
— Áńgimemiz kóbine syr ashýmen emes, syra ishýmen aıaqtalýshy edi.
* * *
Bar aıtqanyń — qur maqtaý,
Qur maqtaýyń qurǵaqtaý.
Odan góri kerek edi til qatpaý.
Til qatpaýyń —
Qur maqtaýdan qymbattaý.
* * *
Tolqyn jartasqa soqsa,
Keri qaıtady.
Jańǵyryq jartasqa soqsa,
Óli qaıtady.
* * *
Kún bola ma bultsyz,
El bola ma ǵurypsyz?
Taı bola ma tańbasyz,
Jan bola ma úmitsiz?
* * *
Aqyn júregińizde bolsyn,
Alla tilegińizde bol syn.

Iman

Paıǵambarymyz Rasýlýlla s.ǵ.s. hadısteriniń birinde: “Kel, bizben birge otyr, Iman haqynda suhbattasalyq” degen sóz bar.

Adamnyń ár basqan qadamyna Iman tarazy. Qarǵystyń jamany — “ımansyz”. Jan — Iman úıi bolsa, Tán — onyń esigi. Abyl men Qabyl Adam uldary bolsa, Adal men Ádil — Iman perzentteri. Munymen qosa Imannyń Iba men Uıat degen ǵusnıjamal qyzdary bar ekenin de esten shyǵarmaǵan abzal. Bazar narqy sıaqty adam parqynyń da árqalaı bolmaǵy ımandylyq ólshemine saıady. Jaqsylar nege syrlasýǵa dilger, suhbattasýǵa qumar? Jamandar nege órkókirek, ózimshil? Mal alasynyń syrtynda bolýy beseneden belgili, al adam alasynyń ishte bolý sebebi nede? Ekeý de tek uryqqa, tekke baılanysty bolǵany ma? Sonda tárbıe taný, ǵıbrat alý qaıda qalmaqshy? Kez kelgen adam ózin-ózi Iman tarazysyna salyp ólsheı ala ma? Kóńildiń tezi, júrektiń kózi degendi qalaı uǵynsaq kerek?..

Ia, Iman ıesi osynyń bárine jaýap izdeıdi. Eń áýeli ózinen, sonan soń ózgeden!..

Iman daraǵy

Imannyń múkámal (tolyq( bolmaǵynyń úsh sharty bar eken. Olar:

— aınymaıtyn, týra, berik senimde bolý;

— adamdarmen jaqsy qarym-qatynasta bolý;

— Adamnyń ózin-ózi tárbıeleýi, ǵıbadat pen kishipeıildikke beıim bolýy.

Birinshi shart eń aldymen adamnyń ózine qajet. Ekinshi shart óz syıyń men ózgeni syılaı bilý qasıetińe qatysty. Úshinshi shart, ásirese, úlkenderge tıesili. Kez kelgen adam ózin-ózi tárbıeleı ala ma? Qasıet qanda, qasiret qanypezerlikte jatsa qaıtemiz? Aldyńǵysy tekke telinip, keıingisi jetesizdikke jegilip, qara jol qaırylmastaı qaq aırylyp ketse, tárbıe tálimi qaıda qalmaqshy?

Uıat

Ǵıbadat — kıeli jaı, qasıet mekeni. Tektilik tórkininde kishipeıildilik jatady. Momyn (mýhmın), músápirlik uǵymyn qaımana qazaq óz kereginshe qarabaıyrlandyryp alǵany bolmasa, musylmandyq túsiniginde olar ımandylyq ısharasyna ıe. Al ımandylyq daraǵy, anaý-mynaý emes, alpystan asa butaqtan turady. Abaılańyz, ol sizdiń aǵzańyzdaǵy alpys eki tamyryńyz bolyp júrmesin... Alla taǵala men onyń pendelerinen uıalý — osy butaqtardyń tek bireýi ǵana ekenin eskersek, Abaı aıtpaqshy, kemel adam bolý ekiniń biriniń qolynan kele me? Alla taǵalanyń perishtelerine: “Júreginde zárredeı ımany bar adamdy tozaqtan azat et!” dep ámir berýinde keńpeıildilik pen keshirimdiliktiń shynaıy úlgisi jatqan joq pa?

Eı, jer basyp júrgen (jetesiz) pende, osydan keıin sizge endi ne kerek?!.

Tarydaı taǵylym

Sahabalarynyń biri Paıǵambarymyzdan: “Eı, Rasýlýlla, qaısy qasıetter ıslamda eń úlgi hám qadirli sanalady?” dep suraǵanda: “Ash-aryqqa taǵam bergeniń, tanıtyn-tanymaıtynǵa sálem bergeniń” degen jaýap alady. Hadıste buǵan qosa: “Óziń toıa jep, kórshiń ash-jalańash otyrsa, Alla aldynda da, adam aldynda da kúnáǵa batqanyń” degen sóz bar.

Bizdiń qazaqy ortada buǵan kerisinshe “tanymasty syılamas” degen uǵym ornyqqan. Bul ne — ulttyq minez ereksheligimiz be, álde ıslamı ıbaǵa ısine qoımaǵanymyz ba? Jaraıdy, burynǵyny burynǵy delik, qazirgi qazaq qandaı? Aramyzda, Qudaıyn bylaı qoıǵanda, ákesin tanymaı bara jatqandar az ba? Qulqyn meshitke emes — meshkeılikke, ash-aryqqa emes — ashkózdikke, darqandyqqa emes — daraqy dańǵoılyqqa jeńdirgenderdiń álgindeı ataly sózge, bataly baılamǵa qulaq aspaýy qalaı? “Qudaıdan qoryqpaǵannan qoryq” degendi qazaq ózine emeı kimge aıtqan? Álde... “Aıtyp istegen urlyqtyń aıyby joq” pa?

Jıyrma birinshi ǵasyrdyń qazaǵy qandaı bolar eken?..

Rýh

Rýhtyń on eki múshesi bar. Olar: qajyr, qaırat, ojdan, ar, namys, uıat, abyroı, senim, tózim, úmit, ıba, ıman.

Qajyr qajysa, qaırat qartaısa, ojdan ortaısa, uıat urlansa, abyroı tonalsa, senim semse, namys ólse, ar azsa, tózim tozsa, úmit úzilse, ıba óshse, ıman kóshse — Rýhtan ne qalady?

Sana sabaǵy

Sana-sezimnen ada-kúde adam bolmaıdy. Ol týabitti qasıet.

Alǵashqy áni — ana áldıi, alǵashqy dámi — ana súti, alǵashqy dáni — ana meıiri. Óse, eseıe kele bul mindet qoǵam moınyna júkteledi. Eger aramyzda ata-anany, úlken-kishini syılaýdan qalǵan adam bolsa, oǵan kináli qoǵam. Boıymyzdaǵy rýhanı múgedektikti tıptik qubylys dep túsinsek, qateleskenimiz. Tán múgedektigi taǵdyrdan, jan múgedektigi qoǵamnan! Alǵashqysynan jeke adam zardap shekse, sońǵysy qoǵam aǵzasyna asa qaterli kesel! Onyń qaýip-qateri burynǵy oba, búgingi SPID-ten de artyq ekenin bir sát te esten shyǵarmaǵan jón.

Sabaý

Bala kezdiń bir kórinisi kóz aldymda. Anam marqum qara jumystan sharshap kelgenine qaramaı, qara shaıǵa qanyp alǵan soń qara ińirde buryshta búkteýli jatqan jabaǵy júndi qoı terisine jaıyp salyp, qolyndaǵy qos sabaýmen ońdy-soldy sabalaıtyn da otyratyn. Sabaý sartyldaǵan saıyn jabaǵy baıǵusta jan qalmaıtyn — kúpsinip, qobyrap, qoı terisine syımaı kir-kústen, shań-tozańnan arylyp, maqtadaı mamyqtanyp, úkideı úlpildep shyǵa keletin.

Jabaǵydaı jabysqaqtanyp, jamaýdaı jalbyrap, tigisinen sógilip, astarynan ajyrap, qojyrap, bojyrap bara jatqan jurtty qaǵyp-silkip, oǵan kónbese, sabaýdaı sabap sanatqa endirmeske, saýapqa kóndirmeske amal joqtaı kórinedi. Saıazdy sanǵa, saıaqty malǵa qosatyn qos sabaý kimniń qolynda bolmaq sonda? Tútilgen jún ıirilip jip, jip toqylyp kıim bolǵansha qaı zaman? Ol kıimdi kim kıer? Ol kúndi kim kórer?..

Jalańash qoǵam

Jalańash urǵashy keıpin ekrannan, ıakı gazet-jýrnaldan kóre qalsaq, uıalǵansyp, qyzarǵansyp qalatynymyz bar. Onymen turmaı kóptiń kózin ala berip urlana úńilip, suqtana qaraıtynymyzdy qaıtersiń?! Bul ne? “Kórmegenge kóseý tań” ba, álde tán jalańashtanyp, jan shalamastanyp, lypa juqaryp, ıba azaıyp, esesine ımansyzdyq etek alyp bara ma? Qazaq úshin abyroı búrkeýli, uıat shirkeýli bolmaıtyn ba edi ejelden? Al ar-uıattan, abyroıdan ada-kúde aırylǵan myna qoǵamdy jalańash demeı ne deıik? Qysylmaǵan qyz, qymsynbaǵan urǵashy, táıiri-aı, kimge dári? Mundaıda Abaıshalap eriksiz:

“Betti bastym,
Qatty sastym,

Tura qashtym jalma-jan” deımiz be, qaıtemiz? Qashqanda qaıda barmaqpyz? Qoǵamnan tys ómir bar ma, zamannan tys qoǵam bar ma?..

Tártip tálimi

Ámir Temir bylaı deıdi: “Basynda altyn toly tabaǵy bar bala onyń náıeti tarydaı túıirin urlatpaı, túsirmeı men qurǵan ulanǵaıyr memlekettiń o sheti men bu shetin jaıaý aralap shyǵa alady. Men ornatqan tártiptiń taǵylymy men tıanaǵyn, mine, osydan-aq bile berińiz”.

Iá, tártip bar jerde artyq nárse jolda jatpaıdy. Úlkenniń de, kishiniń de nápsi tejegishi — uly mártebeli Tártip! Úırene bilgenge úlgi, jırene bilgenge nákástik jetedi. “Ózi bolǵan qyz tórkinin tanymastyń” kerin keltirip júrsek, sóz basqa.

Ári-sári

Túıequsqa: “Qanatyń bar ǵoı, ushsańshy?” dese, “Men túıemin” deıtin kórinedi. “E, endeshe jaqsy boldy, arqańa júk artaıyq” dese “Men quspyn!” dep kergıdi eken. Sol aıtqandaı, bizde nebir kerjalqaýlar bar-ay... Tipti, osy Túıequsyńyz tulaboıymen qazaq degen halyqtyń mentalıtetin meńzeı me, qalaı?..

Myń jyldyq arman

Paýstovskıı aıtady: “Ana tilin umytqan adam — Otanǵa asa qaýipti!” dep. Men aıtamyn: “Sol asa qaýipti adamdardyń qanshasy qazaqqa tıesili qara qazannyń qulaǵyn ustap otyr?..” dep.

Abaı tusyndaǵy “Qazaqtyń jaýy — qazaq” qazaqtyń sanasynan qashan sylynyp tastar eken?

Arambutaq

Júzimde kerekti jáne kereksiz butaqtar bolady. Kerektisi júzim salady. Kereksizi qorek sorady, ıaǵnı arambutaq. Ósimtal da ónimtal ózi. Peıili jaman, der kezinde otap tastamasa, jemisti butaqqa kesirin tıgizedi. Muny otap tastaý basqa emes, baǵbannyń ǵana qolynan keletin sharýa.

İndet pen dert jaılaǵan bizdiń qoǵamda da arambutaqtar az emes. Ásirese, a-an-aý joǵarǵy jaqta. Adam men zaman aǵzasyn azdyryp, tuqymyn tozdyryp jatqandar da solar. Qaýlaı ósip bel alyp ketpeýi úshin aýyq-aýyq qyrshynynan qıyp tastap otyratyn Baǵban kerek-aq, Baǵban...

Qatty men Jumsaq

“Jumsaq ómirsheń be, qatty ómirsheń be?” dep surapty bir danagóıden shákirti. “Jumsaq, — depti sonda ustazy tilin kórsetip, — al tisim joq”.

* * *

Konfýsıı: “Eń úlken saıasat — tárbıe” depti. Al biz: “Eń úlken tárbıe — saıasat” dep keri kergýmen kelemiz. “Aqymaqtyń aıtqany kelmeıdi, sandyraǵy keledi” degenge saı emes pe munymyz?

* * *

“Túske deıin halyqpen bol,

Tústen keıin Haqpen bol” deıdi Imam Buharı hadısi. Al qazekem: “Halyq — Haqtyń jerdegi aty” deıdi. Imammen ımandylyq jaǵynan úndes ekenbiz-aý! Tek sóz júzinde bolyp júrmegeı...

Aqıqat

Ýaqyt pen onyń shejiresi — Tarıh qana bárin óz ornyna qoıady. Máselen, Pýshkın dáýirinde Nestor Kýkolnıkti poezıa oqyrmandary alaqanǵa salyp, aspanǵa kótere dáriptep baqty. Áýeli muny dýaly aýyz synshylar bastap berdi. Kele-kele kerisinshe boldy. Aptyq basyldy, aqıqat ashyldy. Aqyldy alǵa salyp aq kúımege par at jekken Parasat “pah, shirkin” dep daýryqqan joq. Teńizdeı tolqyǵan, temirdeı balqyǵan poezıa óz degenin istedi — Ýaqyt jadynda, adamdar sanasynda Pýshkın qaldy. Obaly ne kerek, Kýkolnık te osal aqyn emes edi...

* * *

Tomas Djefferson 1816 jyldyń ózinde-aq: “Memleket neden turady? — sharyqtaǵan qorǵandar men qaraýyldy, qarýly qaqpalardan emes, munaralary kúmbezdelgen asqaq aıbyndy qalalardan emes! Joq, adamdardan — sanaly adamdardan turady. Óz mindetin biletinderden, óz paryzyn óteıtinderden turady. Olar tek paryz-qaryzdaryn bilip qana qoımaıdy, ózderiniń quqyqtaryn da biledi, ony saqtap, qorǵaı alady. Olar memleket qurady. Memleket solardan turady” depti. Buǵan alyp-qosaryńyz bar ma? Shynynda da, Jaratqannyń qulaqkesti quly, uly mártebeli Adamnan artyq qandaı qazyna-baılyq bar deısiz?! Patsha da, basqa da erte demeı, kesh demeı osyny oılasa, káni!..

* * *

Uly adamdardyń júregin qashanda uly armandar áldıleıdi. Arman áldılep, ana terbetken júrektiń keýdeniń tar qýysyna syımaı qashanda azat keńistikti, bostan bolashaqty ańsaıtyny osydan. Taǵdyrdyń jazýymen máńgi tutqynǵa túsken Júrektiń zar-muńyn, arzý-armanyn Táńirim bolmasa, pesheneli pende qaıdan uǵyp, sezinsin, táıiri!.. Armanshyl júrektiń taǵdyry aspanshyl qustyń talaıymen tabysyp jatsa, buǵan tań qalýǵa bola ma?!

Sonaý jıyrmasynshy jyldardyń ózinde: “Táýelsizdikke ıe bolar kún týa qalsa, men eń aldymen óz halqymnyń jáne ózge halyqtardyń tarıhy týraly kitap jazýǵa otyrar edim. Bul — ózara uǵysýǵa óte-móte kerek” depti Mustapa Shoqaı.

Uly qaıratkerdiń búgingi Táýelsizdik qadirin “kim bar-ay?” dep kezdeısoq kelip turǵan qudaıy qonaqsha emes, uly arman ıesinshe uǵyna alsaq, budan artyq baqyt ta bolmas edi-aý, shirkin!..

* * *

Mosarttyń tusyndaǵy bir kompozıtor áýeli: “Men ǵanamyn!” dep júripti. Bertin kele “Men jáne Mosart” deıtin bolypty. Taǵy birer jyldan soń “Mosart jáne Men” depti. Aqyr sońynda “Tek qana Mosart!” deıtin bolypty.

* * *

Kóne derekterge kóz qandyra otyryp keıde qyryq kez qudyqtan qaýǵamen sý tartqandaı áserde qalasyń. Shájiraı (shejire) “Nasabnamada” mynadaı joldar bar: “Raıs darıachasynyń boıynda qorǵan bına qylyp, jeti kúnde tamam qylyp, muǵ cherıkıdın habar aldyra ıýbargan ǵazılar (oǵyzdar, hallýktar degeni) 3000 tarsalar ichindakı musulmanlarny kochýrýb alyb keldilar...” Harsa hýshhal halqynyń ıoqsyzlyǵyny korýb, qorǵanǵa kochýrýb, Qalash at berib, ılgarı týshýb...”

Qalash qalasy haqyndaǵy maǵlumat qazaq arasyna taraǵan dinı dastandarda da kezdesedi. Mysaly:

“Noǵaıly degen el edi,
Qalash degen shahardyń
Padıshasyn Jamal der edi.
Atyraby qyryq kúndik,
Tóńiregi shól edi...”

“Muńly Seıil” dastanynan alynyp otyrǵan bul joldar neni meńzeıdi? Tarıhshylarymyzdyń budan habary bar ma? “Nasabnamadan” she?

Aıta ketetin nárse, áli kúnge deıin Arys temirjol stansasy men Badam arasynda Qalash degen shap-shaǵyn ǵana beket bar. Qupıa qulyptyń kilti osy jerde kómýli jatqan joq pa eken?..

* * *

Oıdy oı túrtip oıatady. Kúdikten kúmán úrkedi. Búrkeýli jatqan ýaqyt silemi tirkeýli turǵan muraǵat múlki emes. Máselen, qyzdyń jigitke aıtqan nazyn áspetteıtin el aýzyndaǵy myna bir nazymǵa nazar salyńyzshy:

Ergene tasty untap kel,
Eski ánińdi shyrqap kel.
“Eskendir qaıtqan” tóbeden
Esetin jeldeı burqap kel...

“Eskendir qaıtqan” tóbe neni meńzeıdi? Kóne tarıh kóshiniń bul da bir bizge beımaǵlum betteri bolmaǵaı...

Jigit qaıda, qyz qaıda? “Eren qabyrǵa”, nemese Táńirtaq (qazirgi Tán-SHan) sıaqty Ergene tastyń da tarıhy bolǵany ǵoı. “Eskendir qaıtqan” tóbe sol tarıhtyń kirer esigi emes pe eken?

Ótken ómirden ózek tarta otyryp tarıh tilin uǵyna almasaq, týǵan topyraq bizge syryn asha qoıar ma? Keler urpaqtyń saýal saýǵan kózine ne dep qaraımyz?

...Óz jerimizdiń ógeı uly bolýdan saqtasyn Qudaıym!..

* * *

Sóz — jannyń tili. Án — júrektiń muńy. Til — rýhtyń úni! Jan keýdeden ushqanda sóz óledi. Muńnyń aıasynda saǵynysh, ańsaý, aıaý, arzý, qaıaý, ýaıym, qaıǵy, zar bar. Muny jetkize almaǵan án júrekti qappaıdy, este qalmaıdy, esken jeldeı eleýsiz óte shyǵady. Qulaqta tek yzyńy qalady. Al rýhtyń jóni bir basqa! Óz tilinde sóıleı almaǵan Adam — rýh ataýlydan ada, múgedek bir beıshara. Ulttyq sana-sezimnen saıaq janda turaq ta joq, tıanaq ta joq. Rýhanıat — ulttyq úrdis pen dástúrdiń jıyntyǵy bolsa, onyń tegi de, tórkini de — Rýh. Óz rýhynyń únin óshirgen jan eshkimge opa bermeıdi. Satqyn da, opasyz da, ojdansyz da, otansyz da solardyń arasynan shyǵady! Táńirim teksizdikten saqtasyn.

* * *

Eger zalym adam bul dúnıede jazalanbasa, ózinen soń onyń azaby men zardabyn urpaqtary kóredi.

* * *

Taqqa otyrý ońaı emes, túsý odan da qıyn.

* * *

“Qaýysnamadan”: “Patshanyń qýattylyǵy óz jasaǵynyń kóptigimen, al baı-dáýlettilerdiń qadyr-qasıeti joq-juqanaǵa, qarip-qasirge, jetim-jesirge kórsetken septigimen artady”.

* * *

Buzyryjmeıir danyshpannyń bylaı degeni bar: “Tórt nárse aýyr báleket.

Birinshisi — jaman kórshi.
Ekinshisi — berekesiz otbasy.
Úshinshisi — júziqara qatyn.
Tórtinshisi — muqtajdyq”.

* * *

Fashegýrs (Pıfagor) danyshpan ózinen keıingige bylaı dep ósıet qaldyrypty: “On túrli qasıetke ıe bolǵyń kelse, mynalardy jadyńda saqta:

Birinshi — ózińnen kúshti, úlken ulyqpen uryspa.
Ekinshi — qyzylóńesh qyzbalarmen májilistes bolma.
Úshinshi — odaǵaı, ojar minezdi adamdarmen alysyp-julyspa.
Tórtinshi — nadan adamdarmen pikir talastyrýshy bolma, báribir jeńe almaısyń.
Besinshi — ekijúzdi adamdarmen dos bolma, qarym-qatynasty úzýdi keshiktirmegen jón.
Altynshy — jalǵanshyl jylpospen mámile qylma, ýaǵda baılaspa.
Jetinshi — baqylmen suhbattas bolma.
Segizinshi — qyzǵanshaq, ishi tar adammen sharap ishpe, dastarhandas bolma.
Toǵyzynshy — qatyn-qalashpen bir jerde kóp otyryp qalýshy bolma.
Onynshy — syryńdy eshkimge aıtpa, abaısyzda abyroıyń tógilmesin.

* * *

Jerdiń muzy qatady mamyrda da,
Sherdiń syzy batady qabyrǵama.
Kóńilimniń serigi — sabyr ǵana,
Ómirimniń senimi — Táńir ǵana!

* * *

Juqa boıaý juǵymdy,
Qalyń boıaý — juǵyndy.

* * *

Kóliktiniń qaltasy qalyń bolsa —
Kóriktiniń alqasy altyn.

* * *

Týǵanynan kim bezsin,
Týyrlyǵyn kim kessin!..

* * *

Men búgin eń sońǵy dosymdy óltirdim... tirideı. Qosh, “dos”, baqul bol...

* * *

Uryǵy semgen, únjyrǵasy túsken eldiń erteńi kóringen kókattynyń ermegine aınalady. Búgingi beı-jaılyǵymyz osy beı-berekettiń basy bolmaǵaı...

* * *

Qalypqa sımaǵan dúnıe qaýyzda qalaı qamalsyn?!

* * *

Zamannyń Zańyn saıasatkerler jasap, zaryn qaımana halyq tartady.

* * *

İshimdi iriń jaılap barady. Kúreserge dármen, alysarǵa pármen, egeserge járdem joq. Áttegen-aı, ashyǵan aıran bolsam, ashysyraǵan bireý-mireý simirip salar ma edi?! E elge sebim joq, e erteńge senim joq. Syrtym bútin, ishim tútin. Janartaý qusap jalyn búrkip, ot qusqanǵa ne jetsin, shirkin!..

* * *

Shekspırdiń taǵy bir keıipkeri Enobarb Antonııge: “Ol (Sezar) senen jıyrma ese baqytty” deıdi. Eriksiz eleń ete qalasyń. Eki ese dese de jetpeı me? Meıli, on ese deı-aq qoısyn. Al jıyrma esesi nesi? Antonııdi sonshalyq aýyr sózben sileıtip salmasa da bolatyn edi ǵoı? Sóıtsek, bul: “Sezar senen jıyrma jas kishi” degeni eken ǵoı. Báse deımin-aý, sarań sóılep, astarlap aıtpasa Shekspır Shekspır bola ma?!

* * *

Ormandaǵy órtti aýyzdaǵy sózben irkip, sýmen búrkip óshire almaısyń.

* * *

Marqum Máken apamyz (Abaıdyń nemeresi): “Meniń balalarym meniń Abaıymdy oqýdy kerek qylmaı qaldy” dep kúrsinip salyp edi...

Qandaı qasiret! Taǵdyryna nalyp otyrǵan jalǵyz Máken apamyz ba eken? “Meniń balalarymdy” “bizdiń balalarymyzǵa” aýystyra qoısaq, búgingi bir sumdyq shyndyqtyń beti ashyla túspeı me?

Qaıran, zaman-aı, Abaıdy oqýdan qalǵan urpaq qalǵanymyzdy qaıtsin. Uly aqyn bir óleńinde: “Keler kún keler eken ne daıyndap?..” dep ózine de, ózgege de saýal tastap edi.

...Denemniń túrshikkeni nesi eken? Kimnen? Neden?..

Eki kese, bir sháınek

Sháıhanaǵa bas suqtym. “Kelińiz, tórletińiz. Ne qalaısyz?” dedi Qyz qıylyp.

— Kók sháıdan bolsa...

— Qazir, aǵa...

Qyz qımyly yldym-jyldym eken, á degenshe aldyma eki kese, bir sháınekti qoıa berdi. Buldyryqtaı ǵana ystyq samsa býy burqyrap tábet shaqyrdy. “Eki kesesi nesi, bir kese de jetpeı me? Álde, qasyma kelip...”

— Myna keseniń bireýi... — deı berdim janaı ótip bara jatqan Qyzǵa, — men ózim ǵanamyn ǵoı?..

— Jalǵyz otyrǵan kisige jalǵyz kese ákelý jaqsy yrymǵa jatpaıdy. Muny maǵan anam aıtqan...

Perishte peıil, tátti jymıys. İshim ýyljyp sala berdi. “Anasyn kór de, qyzyn al...”

Áldenelerdi kúbirlep ketsem kerek.

— Aǵa, sháıińiz sýyp qaldy ǵoı, jańartyp ákeleıin be?

Taǵy sol máıin maqam, tátti lebiz... Janary jaýdyrap janymda tur.

— Jo-joq, rahmet, janym...

Taǵy da til ushyna áldebir sózder orala berdi:
Qalasam, sháı da daıyn, máı de daıyn,
Qarǵam-aý, qalaı saǵan jáı qaraıyn...
Beıishtiń samalyndaı sárýár beıil

“Anańnan seni tapqan aınalaıyn”!..

* * *

Janartaý júrek manartaý basqa maza bermeýge aınaldy. Jazmyshtyń bir kúninde jaryla ma, kim bilsin...

* * *

Jalǵandyq pen jasandylyq jasyrynǵan jerde jasampazdyqqa jaı joq.

* * *

Aqymaq ekesh aqymaq adam da aqyldy ıtke aıtqanyn istete alady...

* * *

Adam balasy anadan týǵannan beri mynaý alaqandaı jerde adasýmen keledi. Es jıyp, etek basqannan beri Shyndyqty izdeýmen keledi. Taptym degeni taǵy joq. Ómiriniń aıaǵyna deıingi áýre-sarsańy osy bolsa, adaspaǵanda qaıtsin?!

Iá, Shyndyq — ana eken de, Pende — jetim bala eken. Jer betinde qansha adam bolsa, sonsha jetim bar. Myna Jer — jetimder mekeni! Ata saqalym aýzyma shyqqandaǵy kórgenim men kózimniń jetkeni osy. Kesh, óte kesh. Qandaı ókinishti? Jetim ekenimdi bilgenim de ǵoı, keler me edim ómirge, kelmes pe edim...Keldim eken, amal joq, tabaıyn-tappaıyn, Shyndyqty shyraq alyp izdeýim kerek. Ol, bálkim, shyńyraýda ma? Bálkim, shyńda shyǵar?.. Taba almaıtynyńdy kúni buryn bile turyp izdegen bolýyń — ári kúná, ári aqymaqtyq! Jaryq dúnıege keldiń eken — kúnálisiń. Sebebi sen — kúnáliler perzentisiń! Al aqymaqtyǵyń... Allaǵa jáne ózińe ǵana aıan.

* * *

Bylaıǵy jurtqa aqyldy bolyp kóriný kez kelgen adamnyń ádeti. Ózgeni aldaý arqyly óziń de sony aldanysh tutasyń. Áıtpese, dúnıede senen artyq aqymaq adam joq!

Iá, Ómir degenińiz adasý men aldanýdan turady. Al Shyndyq pa, Shyndyq — siz týa salysymen-aq ólgen!..

* * *

Qazaqtyń tamaqqa tábeti taqýanyń namazǵa uıyǵanyndaı, ishtegi jylannyń basyn keri qaıtarǵansha qulqy beri burylmaıdy.

Arǵy-bergimizge kóńil aýdaryp, kóz salsaq, — Kókbóriniń áýletinen ekenbiz. Ol da myna biz sıaqty as dese aranyna ıe bola almaı qalatyn tejeýsiz nemeniń biri me edi?.. Olaı deıin desek, Kókbóriniń julymyr juraǵatynan sanalatyn qasqyrdyń qoıǵa shapqany bolmasa, qyltamaqtan alǵanynyń bárin qylǵytyp salǵanyn kóre qoıǵan joqpyz. Qaz ekesh, qaz da toıǵanyna emes, orǵanyna semiredi.

Tábet te Nápsiniń bir nyspysy. İshtegi jylan — ashqaraq ylań. “İshten shyqqan jaý jaman” demekshi, nápsisin tyıa almaǵan qý pendeshilik Qudaıdyń ulynan qulqynnyń qulyna deıin quldyrasa kerek. Syrt kóz — synshy. Ózimizdi bir sát ózgeniń kózimen ólshemdesek, Tábet degen táp-táýir sózdi Tóbet degen taptaýryn sózge aıyrbastaı salmas edik qoı. Áıtpese, iship-jeý de maqtan ba, táıiri?! Bárinen de paqyrǵa parymaǵan, daraqyǵa darymaǵan sóz obalyn aıtsaıshy...

* * *

Osy ıt ataýly bir-birine nege ósh? Ásirese, qoradaǵy ıtekeńder. Bosatyp jiberseń, bir-birin tútip jeýge bar! Aýyz jalasyp, bir-birine ólip-óship jatqan tumsyqty tuqymdastardy áli kúnge kórmeppiz. Iá, qaısybir ýaqyttarda, kóktemde bolsa kerek shamasy, urynshaq bir urǵashynyń sońynan urdajyq bes-altaýynyń súmeńdep júretini bolmasa... Sonyń ózinde de kelisýdiń ornyna keńirdegin sozyp kerildesip jatady. Aıtpaqshy, anaý bir jaqyndasyp-jandaılasyp... qara basyp qalǵanda da bir-birin endigári kórmesteı eki jaqqa shatqaıaqtaıtynyn qaıtersiń?! Qaısybir bilgishter aıtqandaı, osy shirkinder shynymen-aq Qasqyrdyń azǵyndaǵan túri-aý deımin? Qasqyrdyń arjaǵynda Kókjal arlan... Onyń arjaǵynda Kókbóri... Kókbóriniń arjaǵynda... Ne bop barady ózi? Qoı, dolbarlamaı osy aradan doǵara qoıaıyn...

* * *

Mynaý mazasyz mezgil, tynymsyz tirshilik taýqymetinde júrip aıaýly bir sátin óz júregine ózi úńilýge jumsaıtyn janǵa jan-tánimmen taǵzym eter edim!

Úshjúzdilik

Basyna qıyn-qystaý is tússe boldy, el-jurt eriksiz ekige bólinip ketedi. Biri — naqurys pen nadan. İshinen irip, ishimdikke salynady. Ekinshisi — estisi men eresegi. Dinge dilin aýdaryp, dilmarlyq jolǵa túsedi.

Rýshyldyqtyń túp-tamyryna deıin quldyrap, úshjúzdiliktiń (ekijúzdilikten qudaı saqtasyn) ushar basyna shyqqan qazaq qazir osylaısha ekige aırylý kezeńin basynan keshirip jatyr. Alǵashqysy azǵyndyq jol-daǵy, keıingisi az kúndik aldanysh. Áıtpese, qazaq dinshil bolsa, buryn qaıda júrgen? Kim bilipti, erteń qarnymyz toıyp, qaltamyz tompaıyp qaz qalpymyzǵa qaıta kelgendeı bolsaq, Alla jolynan aınyp shyǵa kelmesimizdi?.. Barynsha ásireshil (ásershil emes), áýleki, áperbaqan, qıt etse Qudaıdy qarǵap-silep shyǵa keletin qazaqtyń, basqasyn qaıdam, bul qolynan ábden-aq keledi!

Al, ishimdik pe? Ol — talǵamsyz, tábetshil jurttyń obyryna orystan juqqan oba ǵoı.

Kim bar-aý?

Bir maqaldyń údesinen shyǵa almaı-aq qoıdym: “Malym — janymnyń sadaǵasy, janym — arymnyń sadaǵasy”.

Aldyndaǵy malynan aırylǵan aǵaıyn qazir aýzyndaǵy nanynan aırylyp qalmaýdyń qamynda. “Aıdaǵany bes eshki” bolsa da buryn qazekem qarasha úıdiń shańyraǵynan aspanǵa qarata shyrt túkirip jatýshy edi. Amal ne, ol kún kelmeske ketti. Mal joqta jan saqtaý qıyn eken. Qıyn bolǵany sol, qazir qam-harekettiń qanbazarynda qazaqtyń Ary da, Arýy da saýdaǵa túsip jatyr! Shynymen-aq hannan qaıyr, qarashydan zaıyr ketkeni me?

Qazaq degen halyqtyń qasıetin qapysyz ańǵartatyn atalmysh maqaldyń astaryn aqtaryp, tysyn sógip, ishine úńile qaraıtyn azamat búginde aramyzdan tabyla qoıar ma eken? Áı, qaıdam...

Zaýal

Nostradamýstan bastap Vangasy bar, óńgesi bar kóripkelderdiń sáýegeıligine kóńil aýdarsaq, álemdik Apokalıpsıs, ıaǵnı Zamanaqyr zaýaly qyltıyp qyr atsynda turǵanǵa uqsaıdy. “Myń asqanǵa bir tosqyn” dep qazekem de asyp-tasý aıaǵynyń ne bolmaǵyn áýelden-aq eskertip qoıǵan. Áıtkenmen, aıta otyryp aınıtyn da, seze júrip semiretin de, bile júrip búlinetin de aldymen sol qazaq. Musylmanshylyq jolyna baqsaq, budan asqan kúná joq. Ásirese, ásire-bılik ıeleriniń bul baǵyttaǵy “eńbegi” eren. Asaýdy momynǵa, momyndy tobyrǵa aınaldyryp jibergenderge erte me, kesh pe, bir jazanyń bolary haq. Biraq... “Eki ortada shybynnyń óletini” jaman da.

Minez

Dala, dala, dala! Shalǵyny shash etekten! Joldyń qaı qaptalyna qarasań da, saıaq júrgen biren-sarany bolmasa, tigerge tuıaq kórinbeıdi. Buryndary otar-otar qoı, úıir-úıir jylqy bolýshy edi. Az jylda aıdahar asap, jalmaýyz jutyp qoıǵandaı. Aýylǵa kireberiste ǵana bir shoǵyr mal kórindi. O, toba! Eshkisi de, qoıy da, sıyry da, jylqysy da — bir shopannyń yǵynda! Mundaıdy kim kórgen? Úıir aıǵyrynan, sıyr buqasynan, qoı-eshki serkesinen aırylǵanda óstedi eken-aý!.. Onysymen qoımaı bir qoıdyń ústine qoqıyp qarǵa qonyp alypty! Boztorǵaı bolsa bir sári... Ústime qarǵa qondy eken dep qaǵynyp-silkinip jatqan qoıdy kórmedik. O, mojantopaı momyn bıshara-aı...

Qazaqty birde qoıdaı qońyr, birde jylqy minezdi deýshi edi. Qazir, ıá, dál qazir biz sonyń qaısysymyz? Jalyna jan, saýyryna shań jýytpaıtyn tekti jylqy tuqymy qanda týlap jatsa, ústimizge qarǵa, quzyrymyzǵa quzǵyn qondyra qoıar ma edik?!

Men myna zamannyń surqynan shynymen-aq qorqaıyn dedim.

Qıametqaıym

Bir mýhmın baıǵus Muhammed paıǵambarymyzdyń aldyna kelip:

— Aıtyńyzshy, adamzatqa Alla tarapynan Aqyrzaman qashan kelmek? Álde, ol ár pendeniń basynda bolatyn zaýal ma? dep suraǵan kórinedi. Sonda Rasýlýlla s.ǵ.s. oǵan:

— Adam óz kórshisin, aǵa-inilerin, odan qala berdi áke-sheshesin óltiretin kún kelmeıinshe Qıametqaıym bolmaıdy, — dep jaýap beripti.

Árbir sumdyq ólim, sýmaqaı sýyq habardy estigen saıyn júregim sýyldap, eriksiz esik jaqqa qaraımyn — Qydyr emes, Qıametqaıym kelip qalmady ma eken dep...

Qazaqy poshym

Keıde oılaımyn: “Osy qazaqtyń Alla aldynda da, adamzat aldynda da nendeı jazyǵy bar?” dep. Kóńili daladaı, minezi baladaı. Aýzynan áni, dastarhanynan dámi úzilmeıdi. Bir asym etinen bastap bir atym nasybaıyna deıin qonaǵynyń aýzyna tosyp otyrǵany. Jaqynyn jatqa qımaıdy, qudasyn qudaıyndaı syılaıdy. Dalasy da keń, tobasy da mol. Ne kerek, bári de bar. Talaı el taqyrda otyryp ta talqanyn taýyp jep júr ǵoı...

“Otarshyldyń ozbyrlyǵy” dedik, “Keńestiń kesirinen” dedik, jaraıdy. Endi bizdi kim keshirer? Asa bir náýetek naqurys, namaqul noqalaı bolmasaq, es jınaıtyn kez keldi emes pe? Baǵzybireýlerdiń: “Besikten beldi endi sheship jatyrmyz emes pe, álem alpaýyttarynyń aldynda biz degen áli balamyz ǵoı, balamyz...” degenine qaradaı qanym qaınaıdy. Qudaı-aý, qashanǵy bala, qashanǵy shala kúı keshpekpiz? Qazaq qazaq bolǵaly qaı zaman?..

Al jaraıdy, bala ekenbiz delik, sonda deımin-aý, aınaldyrǵan az ǵana jyl ishinde jámıjahandyq jahıldikti, jaldaptyqty, jamandyqty qalaı boıǵa juqtyryp ala qoıdyq? Jetesiz jemqorlyqty, ordashyl ozbyrlyqty, otaýsyz obyrlyqty, mataýsyz mafıany aıtam da...

“Qaıyrymsyz qaýym, meıirimsiz patshaǵa Alla taǵalanyń rahymy buıyrmaıdy” dep hadıste aıtylǵandaı, ana jatyrynda bala, bala baqyrynda bále jasyrynyp jatqan joq pa eken osy?..

Kúnániń eń aýyry

Qaısybirde kiná men kúnániń arajigin ajyrata almaı jatamyz. Kinálini keshirýge bolady, al kúnálini... İlýde bireýi bolsa da nazarǵa iler degen úmitpen musylmanshylyq uǵymyndaǵy eń aýyr kúnáǵa jatatyn jaıttardy jipke tizýdi minájip kórdik:

— Alla taǵala atyna kir jaǵyp, kúmán keltirý:

— Adam óltirý,

— Maıdan (urys-soǵys) alańyn tastaı qashý

— Aq-adal urǵashyny jezókshe dep kústanalaý

— Aram jolmen aqsha tabý, dúnıe-mal jınaý

— Jetim-jesirdiń nesibesin jeý

— Adamnyń aryna tıý, kemsitý

— Ata-anaǵa jábir-japa kórsetý.

Jumaqqa jol

Kimniń jumaqtan dámesi joq deısiz. Ásirese, ne istep, neni búldirse de “Qudaıdyń ózi keshiredi” dep júre beretin qazekemniń bul máselede talaby taýdaı, tanaýy úıdeı. Tamuq onyń túsine de kirmeıdi. Bilmegenge, bilgisi kelmegenge obal-saýap birdeı. “Oıbaı, eser qazaqty esikten syǵalatpańdar, — depti esti ebekeń, — qazaq esikten endi degenshe, Jumaqtyń tórinen bir-aq shyǵady”.

Sol aıtpaqshy, bir beıbaq (sirá, qazaqtyń túpatasynyń biri bolsa kerek): “Eı, Rasýlýlla, maǵan Jumaqqa barýdyń joly men jónin aıtyńyzshy?” dep ótinipti. Sonda oǵan Rasýlýlla s.ǵ.s: “Sen suraqty tótesinen qoıyp otyrsyń. Adasyp júrgen pendeniń birisiń ǵoı, aıtsam-aıtaıyn: birinshiden, jan-janýarlardy qamqorlyqqa ala júr — olardyń tili joq. Ekinshiden, azap shekken, qorlyq kórgen adamdardy quldyqtan qutqar — olardyń kúni joq. Úshinshiden, jetim-jesir men kárip-kásirge pana bol — olardyń dymy joq. Osy aıtqanymdy múltiksiz atqarsań, bálkim, Jumaqqa jolyń ashylar” depti.

Ia, Jumaqqa barar jol jaryq kúnnen bastalady. Biraq jol-jónekeıgi jyltyraqqa altyn eken dep buryla bermegenińiz jón...

Qýyrshaq qudaılar

Áldeneden túńilip, kúıingende úlkenderdiń aýzynan: “Qudaıyn umytqan neme!” degen aýyr sóz shyǵyp qalady. Menińshe, qarǵystyń eń jamany osy. Qudaıdy umytqany úshin Shaıtan da Peıishten qýylǵan. Peıishten qýylǵan Shaıtan qarap júrmeı ósip-ónip, qara kóbeıtip, endigi birazy adamdardyń qýys keýdesine enip alǵan. Keýde qýysy keptelip, sana sańlaýy bitelip qalǵandar Qudaıdy esten shyǵarmaǵanda qaıtsin?..

Mezgilsiz bosana beretin megejinder sıaqty Shaıtan áýleti de tym ósimtal. Biri Ázázil keıpinde, biri Jantyq beınesinde júrip Qudaıdyń eki aıaqty qulyn azǵyrýmen álek. Árli-berli azǵyrystan keıin onsyz da kekirigi aınyp júrgen nemeler Shaıtan jolyna túspegende netedi? Aramyzda júrgen “qýyrshaq qudaılar” osylar. Taqtan tússe de attan túspeıtin atamzamanǵy shendi, shekpendi sheneýnikter, shala qazaqtar men “jańa qazaqtar”, máńgúrtter men kózqamandar jáne erteńgi “sýperqazaqtar” — atalmysh “qýyrshaq qudaılar” áýletiniń kórnekti ókilderi. Qazir olar patsha men bátshanyń, han men qarashynyń arasyndaǵy “Qytaı qamalyndaı” berik beldeýde bekemdenip otyr. Han sóziniń halyqqa, halyq sóziniń hanǵa jete almaı jelkesiniń qıylyp jatýy da osy beldeýdiń “berekeli qyzmetiniń” arqasy.

“Qýyrshaq qudaılar” qatary kóbeıgen saıyn hannan pármen, halyqtan dármen qashady.

Afsana

— Taqsyr, men ómirimde kóp qylmys-qıanat jasadym. Sol kúnálarymnan aryltyp, Allanyń keshirimin áperińizshi? — dep qıylypty bir beıbaq Imamnyń aldyna júginip.

— Seniń janyń bes birdeı aryqtan laı, qoqys sý aǵyp kelip, qosylyp jatqan bir toǵanǵa uqsaıdy eken, — depti sonda Imam. Birinshisi — seniń kózderiń. Musylmandyqta áıelge kóz súzý, suqtaný, iship-jeý ábestikke jatady. Ekinshisi — seniń aýyzyń. Oraza ustap, duǵa oqyp júr, qaraý oıdan qash, jaqsy sóz aıt. Sharıǵat qalamaǵandy iship-jeme. Úshinshisi — seniń sana-sezimiń. Ádepsizdik pen zulymdyqtan, menmendik pen órkókirektikten aryl. Tórtinshisi — seniń qulaǵyń. Ósek-aıań men kesir-kesepat sózdi terme, estimegen bol. Tek sonda ǵana álgi aryqtaryńnyń sýy tunyqtalady, janyń da, tániń de tazarady. Eı, beıdaýa, pende, óziń bolmasań, seni kúnálaryńnan men arylta alar halde emespin, Allaǵa jalbaryn, Allaǵa!..

* * *

Buryn kezikken jurttyń bári maǵan oqympaz, izdempaz, bilimpaz bolyp kórinýshi edi. Al qazir sol adamdardyń aq-qarasy aıqyndalyp qalǵandaı. Qaısybireýi detektıvtiń sońynan dedektep júr. Júrip te, turyp ta oqıtyny — oqıǵasy oıǵa opa bermeıtin, jelisi jeleń, jalǵasy jalań birdeńeler. Sary saǵyzdaı sozylǵanymen sanańda sarqyty da qalmaıtyn sabynnyń alqyndysy aqylyńa aqyl qosa ma? Endigi bireýleri erteden keshke deıin skanvord sheshýmen álek.

Qaıran, meniń qarakóz oqyrmanym,
Qanbazarǵa qaıdan kep topyrladyń?
Standartqa eshqandaı sımaıdy eken,
Skanvordqa shuqshıyp otyrǵanyń.

Saǵyz demekshi, qansha shaınasań da ol shirkinniń aýyzǵa bás, aǵzaǵa as bolǵanyn kim kórgen? “Kúbisine qaraı pispegi” degen osy. Naǵyz kitaptyń ornyn saǵyz kitap basty.

Bózdiń bási ozyp, sózdiń náshi ketip bolǵan zamanǵa tap keldik. Obalyń kimge, Oqyrman?

Úrgen shar

Bizdiń ákimderdiń birazy Elbasynyń enshi bólip bergen eresek uldaryna uqsaıdy. Bar bilgeni — baqyr bastyń qamy. Óıtpegende she! Búgin bolmasa erteń munyń ornyna basqa bireý keledi. Keledi de: “Áı, bátir, qaıqaı!” deıdi. Birer jylda jemsaýy bultıǵan bul da: “Ýá, kimsiń, baıqa, áı!” demeıdi. Óstip júrgende aı ótedi, jyl jyljıdy... Ýaqyt ozdyrǵan, eldi tozdyrǵan “júgermekterin”, árıne, Elbasy basynan sıpap, áýkesinen qasymaıdy Aıtylǵan sóz — atylǵan oq, qaısybireýleri asyn urttaı iship otyryp murttaı ushady. Endigi bireýleri Úlken úıden elge “úles” alyp qaıtady. Qaıtady da biraz kún qopańdap qol-aıaǵyn jınaǵan bolady.

Osy bir oraıda bala qolyndaǵy úrgen shar kózge eriksiz elesteıdi. Úrgen shardan úmit bar ma — ushady da ketedi. Keıbir shar birer kún sheńbirek atyp turǵanymen, birte-birte jeli shyǵyp búrisip, tyrysyp tynady. Al qaısybiri qaradaı tars etip jarylady. Jarylǵan nárseden nájis bolmasa, jaǵymdy ıis shyǵýshy ma edi, táıiri...

“Semizdikti qoı kóterediniń” bir keri osy-daǵy.

Qaıran, Abaı!..

Qazaqy qaýymda áleýmettik belsendilik buryn da ońyp turmaǵan edi, qazir atymen joq. Teatr men kınodaǵy kórermen, kórkem ádebıettegi oqyrman belsendiligin aıtyp áýre bolmaı-aq qoıalyq. Kitap túgili bir-birine úńilýge ýaqyty da, shamasy da joq jurttyń qazirgi kórgen-baqqany — qara bastyń qamy, qara bazardyń mańy. Erteden keshke deıin seńdeı soǵylysyp, silesi qatqan, sińiri shyqqan el “óz úıi — óleń tósegine” súrine-qabyna qulaıdy. Erteńine taǵy osy. Mımyrt tirliktegi mılaý qyrtty, mylqaý jurtty basqarý ıtten de ońaı! Patsha taqta, kózqaman atta, máńgúrt qapta! “Elý jylda el bolmaqtyń...” qazirgi qam-hareketi ázirshe osylaı, erteńin qaıdam...

“Adam bir — boq kótergen boqtyń qaby...” — qaıran, Abaı-aı, taǵy da aldymyzdan shyǵa keldiń-aý!..

“Bilemiz...”

— Aǵa, biz sizdi jaqsy bilemiz, — dedi bir inim qoldy-aıaqqa turmaı, — o, siz degen... qalaı aıtsam eken, siz degen... bylaı, maqtanysh etemiz, aǵa, biz sizdi... Siz degen, álgi, anaý...kim bar ǵoı...

— Kimdi aıtasyń? — dedim men de aýzyna túsip álginiń (maqtaǵandy kim jek kórsin).

— Kim she, álgi, anaý... Biraq, aǵa, siz bárinen de myqtysyz! Siz bizdi bilmeısiz, biraq biz sizdi bilemiz... Bilgende qandaı!..

— Oı, aınalaıyn, bilgeniń jaqsy. Bilgisi kelmeıtinder, kózge ilgisi kelmeıtinder qanshama... Sen olarǵa qaraǵanda... Aıta qoıshy, aınalaıyn, qaı kitabymdy oqyp ediń?

— Aǵasy-aý, sizde kitap saban emes pe?! Kóp degenim ǵoı, aǵasy... qaısy biri este qalýshy edi...

— Sonyń qaısysy qolyńa ilikti dep jatqanym ǵoı, inim...

— Asa qarajaıaý emespiz, aǵasy, biz de kitap oqımyz... bilemiz, bilgen soń da...

— Nemdi bilýshi eń, aıtpaısyń ba endi?!

Daýysym qattyraq shyǵyp ketti bilem, anaý jan-jaǵyna alaqtaı berdi.

— A-a-ǵasy, ana bir kisini de... jaqsy bilýshi em. Aldynan shyǵyp, sálem berip degendeı...

Tura júgirip, quraq ushqan “inimniń” jaǵy tynar emes:

— Assalaý, aǵa! Biz sizdi jaqsy bilemiz, aǵa. Bilgendikten de... aldyńyzdan shyǵyp, sálem berip degendeı...

Deshti qypshaqtar

Taq taıǵanaq, baq baıansyz. Ámir Temir ajal qushqan soń-aq urpaqtary uly ımperıany ýysynda ustap tura almady. Kók kúmbez, kógildir munaralar kóp uzamaı kózden ushty. Biren-sarany ǵana búgingi Samarqan sánin keltirip turǵany bolmasa, shahardyń ishi-syrtyndaǵy jasyl jumaq, sansyz saıabandardyń biri de joq. Munyń sebebin árkim ár saqqa júgirtedi. Sonyń biri mynaý: Samarqan taýlarynyń arjaǵynan beri aýǵan Deshti qypshaq kóshpendileri mal-janymen qala irgesin jaılaǵan. Janǵa turaq, malǵa quraq kerek — jasyl jumaq, mamyr mańaı az ótpeı-aq taz taqyrǵa aınalyp shyǵa kelse kerek.

Taýly jer baýly, sýly jer nýly. Samarqannyń qazirgi kórki de kóz toıarlyqtaı. Áıtkenmen, álgi saıabandar...

...Ózimmen-ózim oısha syrlasyp, muńdasyp kele jatqanda Tashkennen asyp, Kelesti basyp kele jatqanymyzdy jalań jol, jartykesh tóbelerge qarap ańǵara qoıdym. Jasyratyny joq, osydan birer jyl buryn sırek te bolsa jol qaptalynda qalqaıǵan qaraǵash pen qaratal qarǵa da, qarǵaǵa da pana bolyp turýshy edi. Biri de qalmapty...

...Esime álgi Deshti qypshaq kóshpendileri túse ketti. “Uqsamasań týmaǵyr-aı” deseńshi?!

Daýysym qattyraq shyǵyp ketse kerek, qasymda qalǵyp-múlgip kele jatqan etjeńdi áıeldiń basy qaqshań, kózi baǵjań ete qaldy. Eki qoly birdeı aıaq jaqtaǵy qampıǵan qapshyqqa jarmasty. “Úh, ornynda eken ǵoı...” Qaıtadan kózin jumdy.

Iá, bizder — Deshti qypshaqtarmyz!..

Sheneýnikter shahary

Qaı keńsege kirsem de tumyldyryq kıgen qussha tumshalanyp alyp tuqshyńdap otyrǵan bireý. Bas kóterer túri joq. “Júzi tómen, kózi kógen adamnan jaqsylyq kútpe” dep otyrýshy edi jaryqtyq anam...

Syrtqa shyqtym. Kóshe kezip, Esil jaǵaladym. Qaıran, ózen qar jamylyp, muz jastanyp jatyr. Qar qashan erıdi, muz qashan jibıdi?..

Eki qoly qarmaqta, eki kózi oımaqta — qaba saqal qarıa qaıdaǵydan dámeli. Qalt-qult etken qarmaqqa jalt-jult etken jasymyq janar túbinen qaǵilez de shaldýar shabaq qashan iliger?..

Keshkilik poıyzǵa otyrdym. “Kez keldik, jyldam baryp tez keldiktiń” keri boldy. “Kisideginiń kilti aspanda” — sharýam bitpedi. Jolserigim qalamynyń jeli, qadamynyń ebi bar qarshadaı aqyn bop shyqty.

— Senesiz be, aǵa, — dedi ol, — aınaldyrǵan birer aıdyń ishinde Almatyny qatty saǵyndym. Ánsheıindegi “aýasy buzyldy, daýasy azaıdy” deıtinimiz beker-aq eken. Astanada, álgi... bir-ekeýlerdi eske almaǵanda, aqyn joq! Anasyz bala jetim, aqynsyz — qala jetim. Almatynyń aıbary Alataý bolǵanda, aıdary aqyndar eken ǵoı, shirkin!..

Oılanyp qaldym. Aqyn inim áldeneni astarlap otyr. Atadan qalǵan aýyzeki sóz bar: “Aqyn — Qudaıdyń quly, adamzattyń uly”. Aqyn júrgen jerge perishte úıirsek, Qydyr ata da ketári emes.

...Iá, aıtty-aıtpady, qar qashan erıdi, muz qashan jibıdi?..

Temir taýyq

“Tarydaı shashylǵan az qazaqty Jıyrma birinshi ǵasyrdyń tehnologıalyq temir taýyǵy túgel shoqyp jep qoıýy yqtımal...”

Aınalaıyn, Marat-aı (Marat Qabanbaev), qarshadaı basyńmen qazaǵyńnyń qamyn jegenińdi qaıteıin, qaramyzdy azaıtyp qara túnniń qoınyna qaırylmaı kete barǵan soń...

Jamaǵatyń jańa ǵasyrda da jaıbaraqat, jıarǵa esi, jabarǵa etegi joqtaı kórinedi... áli kúnge. Aıdyń kúni amanynda shańyraǵy ortasyna túsken Aýylyń anaý... Ajaldyń habarynan da, aıdahardyń aranynan da aıylyn jımaı dalıyp jatqan Dalań mynaý! Qabaǵyn qara bult basqan, jebir men obyr juptasqan, kózi úńgige, kirpigi súńgige uqsaǵan syrty bútin, ishi tútin qarajúrek qatygez Qalań, áne! Alla — Táńirimiz edi, Aýyl — tamyrymyz edi...

Tamyrsyz talshybyq ta kóktemeıdi,
Pendesi, Alla berse, kóp demeıdi.
Tal túste tamyrynan ajyrasa,
Bul qazaq endi kimge ókpeleıdi?

Tamyrsyz Táńirimizge qalaısha alaqan jaıyp, qol sozar ekenbiz?

Kókshildenip turatyn kózi kileń
Qala degen — molanyń ózi bilem?
Túnde taǵy aýylym túsime endi,
Kók tútinge tunshyǵyp kóz ilip em...

“Óletin bala molaǵa qaraı júgiredi” demekshi...

* * *

“Shekarany taspen qorshama, dospen qorsha”. Bul — burynǵylardan qalǵan sóz. Búgingi men burynǵynyń arasy bulyńǵyrlanyp barady. Kóz aldyń bulyńǵyrlansa, Taý ekesh, taý da kórinbeı qalady. Tas qalansa taý bolar, jas shylansa kól bolar. Úı bolǵan soń kese-aıaq syldyrlamaı turmaıdy. El bolǵan soń ósek-aıań arada júrmeı turmaıdy. Basy moınynda, tasbıǵy qolynda bola turyp tasy qoınynda júrse aǵaıynnyń anttan aınyǵany, adamdyqtan azǵany, Alladan bezgeni. “Bas-basyna bı bolǵan”, el atanyp enshi alǵan Túrki tuqymdas Alash azamattary aldymen osyny oıǵa alsa eken!..

* * *

Sokrat: “Ónerden jaqsy, bilimnen úlken, uıattan sulý nárse, qyzǵanshaqtyqtan asqan dushpan joq”.

* * *

“Eki nárseden saqtanǵan jón, — depti Patsha (“Qaýysnama”) ulyna, — biri — kúshti dushpan, ekinshisi — aılaly dos”.

Dushpannyń aty — dushpan. Atyna zaty saı, aıdan anyq, beseneden belgili. Qarý asynyp, qan ańsap qarsy aldyńda qasqaıyp tur. Qam qylmasań, qarsy qaırat kórsetpeseń, suryń sarań, kúniń qarań. Al dos... onyń ishinde aılaly dos. Abaı aıtpaqshy, “kún shyqqanda — moınyńda, kún batqanda qoınyńda”. Seniń qyr-syryńdy bes saýsaǵyndaı biledi. Qazekem bul týrasynda “astyńdaǵy atyńa, qasyńdaǵy qatynyńa senbe” dep aıtardaı-aq aıtqan. Bylaısha aıtqanda: dushpan syrtta, dos ishte. “İshten shyqqan jaý jaman”. Olaı bolsa, ońbaı opynyp qalmas úshin:

Qara jerge engenshe,
Dostan saqtan sen de, enshe!

* * *

Onyń iriligin kezinde ekiniń biri moıyndaıtyn. Al ulylyǵyn erte me, keshpe, tirilerge Ýaqyt moıyndatary haq!..

Men de tiri pendeniń birimin — inilik iltıpatymdy alǵa salyp búgin de palatasyna bas suqtym. Óń-túsi keshegiden edáýir solyp qalypty. Ólmeshi janaryn áreń aýdarǵany bolmasa, bálendeı beıil bildire qoıǵan joq. Men de sup-sýyq qolyn alyp, súlesoq amandastym. Denem dir-rr etti. Osy otyrysy ólgen adamdy oryndyqqa súıeı salǵandaı edi. Álden soń meniń bar-joǵymdy múldem umytty da aldyndaǵy qaǵazymen bolyp ketti. Saýsaǵy qalam ustaýǵa kelip- kelmeıdi. Dármensiz. Áljýaz. Qý súıekke nemene iligýshi edi, kózildirigi de kún saıyn qýsyrylyp bara jatqan murynynyń ústinen sýsı beredi. Túnimen uıqy kórmegeni qýqyl óńinen kórinip tur. Myna otyrǵan adam osy túrimen osy sátte kózime Sıasaýyt sıaqtanyp ketti. Qalam ushynan qan ba, sıa ma, qaǵaz betine ázirge maǵan beımaǵlum beder túsip jatyr. Saýyttyń sıasy taýsylyp, túbi aqyr-taqyr tartqandaı...

Aıap kettim. Kúni keshe Úlken bir Úıde, úlken bir keńsede Úlken bir adam bolyp otyrýshy edi. Endi eshkimge keregi bolmaı qalǵandaı. Sezetinmin, o bastan-aq kitap qotaryp, qaǵaz kemirip-aq otyrýǵa jaralǵan oqymysty jan edi. Taqqa otyrmasa da, atqa qonyp, sol sodan túspeı qoıdy. Bes jyl ótti, on jyl ótti... On bes jyl ótti... Endi, mine, tarydaı shashylǵan, talqandaı tógilgen, taramystaı sógilgen taǵdyry taýsylýǵa taıaý. Ataq ta, at ta, keńse de, kenish te jaıyna qaldy. Aıadaı qýys, salqyn palatada jalǵyz ózi. Halin suraı kelgen maǵan qaraıtyn emes. Qaramaıyn demeıtin shyǵar-aý, ýaqyty qurǵyr jetpeı jatyr emes pe... Jo-o-q, ótip bara jatyr, ýysynan ketip bara jatyr! Kelmeske!!! Aıalsyz, baıansyz Ýaqyt shirkinge kimniń ámiri júrip edi, osy kúnge deıin?..

...Ertesine úzildi. Kóz jumdy. Fánıden óshti. Baqıǵa kóshti. “Keńsaıdyń” qoltyǵy keń eken, Úlken aǵany da qushaǵyna aldy. Osy kúnge deıin sanamnan óshpeıtini — sarqylyp jazǵan sarqyty qaıda eken? Aıaqtalmaı qalǵan...

* * *

Qazaqtyń toıdaǵy lepirme, kópirme sózin keshirýge bolar, biraq kisi qazasyna jaıylǵan azaly dastarhanda asynyp-tasynyp, aýyzdyǵa sóz bermeýin qalaı qabyldarsyń? Sózdiń parqy men narqy sóılener jerine oraılas, qaraılas bolmaýshy ma edi? “Qazaqtyń ózge jurttan sózi uzyn” degende Abaı muny maqtan úshin aıtpaǵan shyǵar-aý...

* * *

“Sóz bir sharap sıaqty, odan bastyń aýyrýy da, jazylýy da múmkin, — deı kelip patsha (“Qaýysnama”) ulyna mynadaı ósıet aıtady: adam úsh túrli, sóz tórt túrli bolady, balam. Adamnyń birinshi túri — biledi jáne bilgen saıyn bile tússem deıdi. Ekinshi túri — biledi, biraq bile tura “bilmeımin” dep bultarady. Bular — qý, zymıan, zalymdar. Olardan meılinshe saq bolǵan jón. Úshinshisi — bilmeıdi jáne bilgenniń tilin almaıdy. Olar — essiz, esirik, naqurys, nadandar. Bulardan da alys, aýlaq júrgen durys. Al endi, ulym, mynany da uǵyp al: sóz — tórt topqa bólinedi. Birinshisi — bilýge de, aıtýǵa da qajeti joq sózder. Ekinshisi — bilýge de, aıtýǵa da qajetti sózder. Úshinshisi — bilýge qajeti joq, biraq aıtýǵa bolatyn sózder. Tórtinshisi — bilýge kerekti, biraq aıtýǵa bolmaıtyn sózder”.

Osy úsh túrli adamnyń, aıtyńyzshy, siz qaısysyna jatasyz? Sózińiz de soǵan baılanysty...

* * *

Qyz on besinde kózge iligedi. Onsegizinde boıjetedi. Jıyrmasynda tolysady, pisedi. Odan ári pisken jemis úzilip jerge túsedi.

Jigit — onúshinde otaý ıesi. Onúsh pen onbes arasy — bozbala bozym shaǵy. Jıyrma — der shaǵy. Jıyrmabes — er shaǵy. Otyz — orda buzar kez bolsa, Qyryq — ómirdiń beldeý tusy. Orys aqyny Evgenıı Evtýshenkonyń:

“Jızn do soroka — kak hmel,
Posle soroka — pohmele” deıtini osydan.
Muny qazaqshalasaq:
“Qyryqqa deıin urtyń maı,

Qyryqtan keıin qyrtylbaı” bolyp shyǵady. Áıtkenmen,

“Qyryqta qylshyldaǵan qylyshtaımyn,

Qyzdyryp otqa salǵan quryshtaımyn!” degen qanatty, qaıratty sózdi de qaperde ustaǵan durys-aý...

Aqtileý

Baǵbandaı kútip, baptaǵan,
Qyzym eń qolyn qaqpaǵan.
Ózińmen janym marqaıyp,
Ózińmen, janym, maqtanam.
Altynym ediń saqtaǵan,
Ananyń sútin aqtaǵan.
Aldyńnan baǵyń ashylsyn,
Tileımin saǵan sát qadam,
Aýmın!!!

* * *

Aıtys óneriniń alyp ta jyǵatyn, shalyp ta jyǵatyn aqyndarynyń biri Muhametjan Tazabekovtyń “Qyzym, saǵan aıtam, kelinim, sen tyńdany” meńzeıtin myna bir eki-aq aýyz sózi qarsylasyn ǵana emes, meni de eseńgiretip ketkendeı:

“Burynǵynyń Qurany — “Allahý akbar!”,
Búginginiń urany — “Ap qoıalyq”!

Eki sózdiń arasy tór men kórdeı. Biri — Jaratqanǵa jalbaryný, Táńirge tabyný. Ekinshisi — İbiliske izet, Ázázildi áspetteý. Eki aralyqta esi kiresili-shyǵasyly eseńgirep júrgen qandasymyz qanshama... Estiniń kóz aldyńda esýasqa aınalǵanyn kórgende óziń de kórge kire jazdaıdy ekensiń. Esýas — qulqynnyń quly, esti — ultyńnyń uly. Qul jıylyp el bolmasyn, ul jıylsa kem bolmasyn biletin qazaqtyń Quranǵa júginýdiń ornyna uranǵa jyǵyla beretini nesi eken osy?..

Kúlsheli bala

Ár ult-ulys óziniń balalyq, erke, eseıý, danalyq jáne qartaıý kezeńderin basynan keshiredi. Batys qazir danalyq dáýirin taýysyp, qartaıýǵa aýysyp otyr. Shyǵys óz tizginin Batysqa bergeli baǵytynan da, baqytynan da aıryldy. Endeshe ony da “iseginen qartaıý” sáti kútip tur. Óz taǵdyryna ózi ıe bola almaǵan adamnyń, ne eldiń qojaıyny kóp bolady. Ańyzdy aldanysh tutyp, ertegige uıyıtyn ańǵaldyǵyńyz, ári ketse, balalyqtyń bir túri.

Bizdiń de esimiz kiresili-shyǵasyly. Qashan kórseń barymyzdan aırylyp, joǵymyzdy túgendeı almaı júrgenimiz. Ata-baba dástúrinen baz keshýge aınaldyq. Al dástúr degradasıaǵa ushyraǵan jerde qoǵam aǵzasy azǵyn-tozǵynǵa boı aldyrady. Dástúr umytylǵan kúni ult ulttyǵynan aırylyp, dúbara-dúmshe kúı keshedi. Sharıǵat pen salt-dástúrdi biriktirgende ǵana qazaq — ári musylman, ári qazaq bolyp qalady. Salt-sana, úrdis-dástúr eshýaqytta da eskirmeıdi, jańarmasa, jańǵyrmasa. Al sharıǵat bastaýy qasıetti Quran-kárim.

Búgin, erteń dep júrip almaı, balalyq kezeńnen tezirek arylýymyz kerek. Shárkez sholjańdyq shalaǵaı balalyqqa ǵana tán. Balany kim kóringen basynady. Biz qazir óńgeniń kózimen qaraǵanda — “kúlsheli balamyz”. Al balanyń (qazaqtyń) qolyndaǵy kúlshege ıt te, dońyz da, túlki de, qarǵa da... kóz suǵyn salady. Aldymyzda eseıý kezeńi tur. Danalyqtyń aýyly áli alys. Al qartaıý degenińiz op-ońaı.

* * *

Alla taǵala buryn Jerdegi pendelerin úreımen úrkitip, ólimmen qorqytyp, jazamen jasqap, ajalmen aqyl-esin jıdyratyn. Endi ol da qaldy. “Kedeı baı bolsam deıdi, baı qudaı bolsam deıdi”. Jábireıil jamaǵattyń jadynan shyǵyp, Ázireıil de ádirem qaldy. Adam óziniń áýbastaǵy pendelik qalybynan, nemese qabyǵynan bezip, Alla shekarasynan attaǵaly tur. Qudireti kúshti Qudaıym endilikte osynaý maqulyǵyn nendeı sharamen táýbesine keltire almaq? Apyraı, aıaǵy nemen biter eken munyń?..

Quran kárimniń qulaǵyma qyraǵatty áýen-úni keledi: “Alla taǵalany eshkim de kóre almaq emes, biraq Alla bárin kórip, bilip otyr”.

* * *

Adam ata, Haýa ana jaralǵaly beri qansha zaman ótti... Qanshama urpaq jańardy, ósti, óndi... Allanyń bergeni men pendeniń peıiline saı Jer keń. Dúnıe shalqar.

Qansha adam bolsa, sonsha arman bar. Adamzattyń bir armany — Jaratýshy ıeniń múbárak júzin, ıaǵnı kórkem kelbetin kórý bolsa kerek. Árıne, Allanyń bar ekenine kúmán keltirmeıtinder ǵana.

Men de armandaımyn, Allanyń júzin kórsem dep. Sóıtsem, munym beker eken. Beker ekendigine sopylyq ilim-bilimge beıil burǵanda baryp kózim jetti. Kóbimiz ony kónergen, kóntaqy bolǵan kereksiz, qoreksiz sana sarqyty dep júrmiz. Beker-aq! Bastaýy bar dúnıeniń baıany bolmaýshy ma edi?! Onyń ústine ilim-bilimniń eskirgenin kim kórgen? Óleńmen jazylyp, qyraǵatpen oqylatyn, Alla taǵalanyń qudiretimen Jerge túsken qasıetti Quran kárimdi de dúnıáýı ǵylym-bilimniń bolymdy bitimi, boljamdy bastaýy dep júrmiz emes pe?!

“Táńiri — tylsym. Ol ashylsa, Qudaıda qudiret, adamda bet qala ma?..” depti aqyn Júmeken Nájimedenov.

Qudaıdyń qudiretine shák keltirmesek te, biz — adamdar áldeqashan betimizdi ashyp alǵanbyz. Jańa túsken kelin de betin ashqan birer kúnnen soń úlkenge de, kishige de týra qaraıtyn ǵadetke kóshedi. Munysyn jáne ersi kórmeıdi. Kúnderdiń kúninde, áldeqandaı sebeppen Alla dıdaryn kóretindeı bolsaq, álgi beti ashyq, eti qalyń kelin sıaqty Onyń kózine týra qaraýdan eshqaısymyzdyń da ımenbeıtinimizge ımandaı senimdimin! Odan da Alla kórinbeı-aq qoısyn... arzý-armanymyzǵa aınalyp júre bersin...

* * *

Mahambetter qashanda ańdaýsyz ajal qushyp, mezgilsiz mert bolyp jatady da, Yqylastar naqaq qanǵa yndyn qandyrady. Dúnıejalǵannyń yqylym zamannan bergi ǵadeti osy. Keshegi Er babany eske túsirip, Aıbyndy atany aýyzǵa ala beretinimizdiń nelikten ekeni sóz uǵar kisige osydan-aq ańǵarylyp turǵan joq pa...

Ókinish pen Ónege

Adam balasy adym saıyn ókinishten ada emes. Onyń ózegi eń aldymen Ýaqyt aldyndaǵy áljýazdyq pen dármensizdikte jatyr. Es jıyp, etek basqaly bergi esepsiz, eleýsiz ótken kúnderimdi endi eske alsam, ózegimdi órt shalady. Áý bastan esim durys bolǵan da, bálkim, Alla taǵala bergen osynshalyqty yrzyqty qur bosqa rásýa etpes pe edim... Seıtnotqa ańdaýsyz túsip qalyp amaly quryp otyrǵan shahmatshynyń qasiretti hali ǵoı bul. Táńir bergen taǵdyrdy aıdyń kúni amanynda óz keregińshe uqsata almaý da bir beısharalyq emes pe?

Meni qoıshy, óz obalym ózime. Al Shahan aǵanyń — Shahan Mýsındeı abzal aǵanyń álmaǵaıyp taǵdyryna ne dersiń? Onyń obalyn kim kóterer? Ýaqyt pa? Zaman ba? Adam ba? Menińshe, qaı-qasysy da!

Olaı demeı qaıteıik, jıyrma jyldaı Kolymada ıt pen bıtke talanyp, qora-qopsyǵa qamalyp júrse. Olaı demeı ne deıik, jazarǵa qaǵaz taba almaı, aýzyna Alla salǵan óleńdi qaıyn qabyǵyna ádipteýge májbúr bolsa. Olaı demeı ne deıik, eń aıaýly da albyrt, asyl da asaý jyldaryn ıt arqasy — qıanda ótkizip, ózegin óksik býyp, ómirin órt sharpysa!.. Sondaǵy jazyǵy mynaý tórt-aq jol óleń bolypty:

Minerge at joq, isherge as joq, sendelip,
Oı-armanyn áldekimder óńgerip,
Kúlge aýnatyp, kúresinge tastasa,
Sen otyrsyń nemeneńdi meńgerip?

Muny aǵamyz qaı kezde jazdy deısiz ǵoı? 1932 jyly! Zorlyq pen zobalańnyń, qorlyq pen qýdalańnyń órtteı laýlap, qaýlap turǵan kezinde. Júrek jutqan adam dep osyny aıt! Basqany bylaı qoıǵanda, kúni keshegi 86-nyń sergeldeńinde talaı “tarlandarymyz” ben “arlandarymyz” syr bildirip alǵan joq pa?.. Qasqyr kórse ıt ekesh ıtińiz de butyna jiberip qoıady eken ǵoı. Qasqyrǵa qarsy shabar Syrttandy syrttan izdemeı-aq, ishten izdesek etti. Sol Syrttanymyz Shahań emeı kim edi?! At basy altynǵa bergisiz jıyrma jylyn ókimetke ótep kelip, qalǵan ǵumyrynyń bárin derlik sahna ónerine sarp etken osynaý ónegeli ǵumyrdan qaısymyz ǵıbrat alyp, tálim tanydyq?

...Ulaǵat ıesin umytyp bara jatqan joqpyz ba?..

Qumyradan shyqqan Qubyjyq

“Batysty komýnızm elesi kezip júr...” Bul — keshegi kúnniń eleń-alańdaǵy sandyraǵy bolatyn. Eldi kezgen sol Eles Edil jaqqa qaıtyp oralǵan joq. Kelmeske ketti bilem...

Búgingi úreı men dúleı basqasha: “Shyǵysty Batystyń Jyny kezip júr...” Iá, kádimgi, qumyradan shyqqan Qubyjyq!

* * *

Zamana qartaıǵan. Qartaıǵan zamananyń qulaǵy tas kereń. Zamana aljyǵan. Aljyǵan zamananyń aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵady. Máńgi jas jáne máńgi jasaıtyn — jalǵyz Jaratqan. Onyń qulqy men qulaǵy jerdegi qaısybireýlerdeı tas kereń emes. Onyń kózi kórgek, jerdegi qaısybireýlerdeı tumandy, kúmándi, býaldyr emes. Ol bárin kóredi, estıdi, sezedi, túsinedi...

Eı, pesheneli pende! Arzý-armanym Alla tarapynan jaýapsyz qalady dep qaıǵyrma. Búgin jylap, erteń jubanamyn deý ári ketse — ábestik, beri kelse — beısharalyq. Alla asyqpaıdy, ár nárseniń aqyryn kút, bar nárseniń baıybyn ańǵar. Sabyr saqta, san soqpa. Asyqqan — saıtannyń isi. Al Saıtan — Onyń, Allanyń eńbir juǵymsyz, juqsyz maqulyǵy. Maqulyqtyń qylyǵy men búligine boı aldyrǵanyń — adam qalybynan aınyǵanyń. Kúnániń eń úlkeni de, soraqysy da sol!

* * *

Ótken kúnniń bári esteliktiń enshisinde emes. Bárine ómirdiń ózi tarazy. Tarazynyń eki basyna túsken sózdiń qaısysy salmaqty, qaısysy ardaqty ekenin ýaqyt ólshep, ekshep otyrsa kerek. Adym bassaq nege Abaı aldymyzdan shyǵa keledi?:

“Árkimniń maqsaty óz kereginde,
Bilmedim pysyǵyn da, zeregin de...”

Dál búgingi qazaqy qaýmet-qareketimizdi dóp basqandaı! Áýlıelik pe, kóregendik pe, boljampazdyq pa, ne bul? Áıtpese, Sarysholaq jyraýdyń myna bir aýyz kesteli de kesimdi sózin alaıyqshy:

“Kúnde jasyp júrgenshe,
Kózdegi sherli jas kepsin.
Quldyqpen ómir súrgenshe,
Qanjyǵada bas ketsin!”

Munyń arjaǵynda “myń ólip, myń tirilgen” qazaqtyń qasiretti de qasıetti taǵdyry jatqan joq pa?! Keshegi Jeltoqsan jelekteriniń kókeıine qona ketken tastúıin sheshim, nartáýekel baılam da osy emes pe edi?! Bul az bolsa, myna tómendegi tórt jolǵa úńilińiz:

“Baǵymnyń nege qaıtqany
Táńirdiń kóńili qaldy ma?
Elimdi bılep kete me
Keshegi kelgen qańǵyma?..”

Jyraý Sarysholaq pen Áýlıe Móńke biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵan dersiń. Jyraý erlikke shaqyrsa, Áýlıe eldikke, esendikke eńsesin berip otyr. Qasiret-qaıǵymen, arman-ańsarmen, qanmen, termen kelgen teńdik, azattyqtyń parqy men narqy qymbat, aldy-arty abat bolsa ıgi degen kúdik-kúmán aralas qaýip-qater de joq emes. Qaı kezde de qalǵyp-múlgýge mursat bermeıtin, qas qaǵym saıyn qaperge alatyn qasterli sóz ǵoı bul!

* * *

Iasýnarı Kavabata: “Japon qolynan shyqqan árbir dúnıe — japon rýhynyń aıshyqty kórinisi”.

* * *

Mustapa Shoqaı: “Batys tárbıesin alǵan zıalylarymyzdyń aıanyshty jeri — rýhanı jaqtan óz halqyna ógeı bolyp qalýy”.

* * *

Ulyǵy kerdeń, uryǵy semgen eldiń erteńi kóringen kókattynyń ermegine aınalady. Qazaqy bolmysymyzdyń qazirgi ahýal-aýany osy beı-berekettiń basy bolmaǵaı...

* * *

Bir ret jiberilgen qatelik — myń jyldyq azap.

* * *

“Kúnám joıqyn, táýbem az,
Tirshilikten ne taptym?
Dúnıe — jemtik, men — tóbet,
Sony baqpaı, ne baqtym?
Yryldasyp árkimmen,
Ne qapqyzdym, ne qaptym...”

Durys-aq aıtqan ekensiz, Dýlat baba! Bizdiń de búgingi aýjaı osy. Kúnáǵa batqan qyrtta, saqalyn satqan qartta uıat pen ynsap bolýshy ma edi?!

Aıtpaqshy, Ynsap ta Nápsiniń náıeti bir nyspysy ǵana eken-aý! Keshegi izdegenimiz “joqtyq” edi, búgingi tapqanymyz “boqtyq” bolsa, ne shara. Joqtyqtan ábden zardap shekken baıǵus basymyz az jylda dúnıeqońyzǵa aınaldyq ta bir-bir boqtyqty órge de, kórge de domalatyp ala jóneldik! Hanymyz da, qarashymyz da! Bolǵandar men tolǵandar úshin “boqtyq” ta jemtik ekenin endi-endi bilip jatyrmyz...

Iá, jyltyraǵannyń bári altyn emes. Qumyrsqa basqa, qońyz basqa degendeı...

* * *

Shyndyqty bireý shyńda deıdi, bireý shyńyraýda deıdi. Shyńdaǵy Shyndyq shyrqyrasań da túspeıdi deıdi. Shyńyraýdaǵy Shyndyq shyńǵyrsań da shyqpaıdy deıdi.

Osydan myń jyl buryn Shyndyqty uly shaıyr, súleı sopy Jalalýddın Rýmı de izdepti. Sondaǵy aıtqany mynaý: “Men Shyndyqty shyraq alyp izdedim. Ol Krese joq bolyp shyqty. Men úndisterdiń hramyna kirdim, ol jerden de Onyń iz-túzin taba almadym. Men Gerat pen Qandaǵarǵa deıin bardym. İzdegenim Shyndyq edi. Ol kókten de, jerden de tabylmady. Men Qap taýyna jettim, Shyndyq ornyna aldymnan Anka qusy shyqty. Odan shyǵyp Qaǵbaǵa bardym. Onda da kózime túse qoımady. Men ol jaıynda Ibn Sınadan suradym, biraq ol Ábý Álı Ibn Sına iliminen de joǵary edi. Aqyrynda óz júregime úńildim. Ol sonda jatyr eken”.

Rasynda, Shyndyq odan basqa qaı jerde bolýshy edi?!

* * *

Qabyl Ábildi óltirdi. Julyn qurttaı zulymdyq osy kúnnen bastalyp búginge jalǵasty. Tań atyp, Kún shyǵary kámil bolsa, ol erteń de dúıim dúnıeni alataıdaı arandata bermek...

Qabyldyń qatigezdigi asqyndy. Esesine Ábildiń azasy artty. Dúnıe qaq bólindi. Adamzat ala-qula. Zulymdyq tóske órlep, basqa shapty. Batys-Qabyl Shyǵys-Ábildi aıamaýǵa aınaldy. Qansyraǵan Shyǵys jan suraǵan halde Haq taǵalanyń júzine jalynyshpen jalbaryna qaraıdy. Minájaty aýzynda, muń-azaby kózinde. Alla únsiz. Únsizdik sozylǵan saıyn jandy úreı bıleıdi. Úreıdiń kózi úlken.

Kún búgin de qyzaryp batty. Batys ishin tartyp tur, Shyǵysty jalyn sharpyp tur.

...Qabyl Ábildi óltirdi. Batysty Eles, Shyǵysty Árýaq kezip júr. Erteń ne bolar eken?..

* * *

Orystyń “Kogda govorát pýshkı, mýzy molchat” degen tiliptústi sózin ústinen júgin túsirmeı bylaısha qazaqshaladym:

Nysanany pergilep
Aqyrǵanda zeńbirek,
Mýza baıǵus muńdanar
Eki kózi móldirep.

* * *

Óleń — meniń qan tamyrymnyń búlkili, júregimniń yrǵaǵy. Qýana da, shattana da, qaıǵyra da, muńaıa da biletin sol júrektiń solqyldaı soǵýy men lúpil qaǵýy ár sátte árqıly. Iaǵnı, óleńimniń ishki áýeni, maqamy, yrǵaǵy, náshi — júregimniń kardıogramsy. Men eshkimge uqsamaımyn, maǵan da eshkim uqsamaıdy. Elikteý, elpildeý maǵan jat. Óz án-jyrym — óz taǵdyrym. Zaman qaı betin bursa da, endi ózgere qoıýym ekitalaı, óte qıyn, tipti, múmkin emes!

* * *

Uıqym qashqaly qashan. Aq tósekte ári dóńbekshımin, beri dóńbekshımin. Áldeqaıdan Áýpildektiń áýeni, áýeni emes-aý, úni keledi. Áýp-áýp... Meniń ájem de ós-t-e-p áýpildep otyrýshy edi — ishi sháıǵa ma, jelge me, tolyp ketkende. Záýza da tynym alar emes. Tilin tańdaıyna tósep tastap tátti túnge tamsanady-aı kelip, tamsanady-aı kelip!..

Tún jarymy aýyp barady, áli oıaýmyn. Juldyz bitken shaqyraıyp tur. Kirpigim ashyq, uıqy qashyq. Aı da baıqaýsyz jyljyp tóbeden aýyp barady eken. Kóldiń arǵy betinen be, áýpildektiń áýeni taǵy estildi. Áýp-áýp... Jarym túnde “áýpirim!” dep áldekim áldeneni kótere almaı álekke túsip jatqandaı.

Ornymnan turyp, jaǵalaýǵa jaqyndadym. Sap-salqyn saýmal lep kókirek saraıymdy aıqara ashyp jiberdi. Alqyndyrǵan alǵashqy legin ashyrqana simirip saldym. Kólge kóz tastadym. Bolmashy bir lep kóbelektiń qanatyndaı kóldiń betin aımalaı júgirip barady eken. Shym-shym tolqyn qumdaýytty shóp-shóp súıedi. Erni jup-jumsaq, jyp-jyly Erkem esime tústi... Júregim shym ete qaldy. Dál qazir kórpesin jartylaı jamylyp, jartylaı ashylǵan erninen aqyq tisi jartylaı kórinip tátti uıyqtap jatqan bolar ma...

Kúrsinip saldym. Kózim kólge tústi. Tup-tunyq, typ-tynysh. Aı sáýlesi aıaǵymnyń ushynan bastap so-n-a-aý arǵy betke deıin aqjolaq iz tastap tógilip-aq tur eken! Quddy kókten kól betine kerile, sozyla kelip kólbeı jata ketken kerbez Qus joly dersiń!

Qus jolymen qustaı jeńil denemdi degbirsiz kúı, degdar halde arǵy betke alyp ótkim keldi. Arǵy betke... Neshe kún, neshe tún maǵan maza bermegen mahabbattyń máńgi maqam Mýzasy — Arý álem, Armandaı óleńim kútip tur!!! Aı jolaǵy ústimen altyn arqaý, túskilem — Sol álemge jetsem, arman joq!..

* * *

Qanshama ómir súrdim — sonshama ajalmen alystym! Amal neshik, kúndi tún, jaryqty túnek jeńdi... Endigi úmit — Tańda!

* * *

He istese de óz-ózine keshirimpaz Adam — ne nákás, ne náleti!

* * *

Spınoza: “Úreı — rýhtyń dármensizdigi saldarynan paıda bolady”.

* * *

Qaıtsem syzdaǵan júrekti sylap-sıpaımyn, qaıtsem muzdaǵan júrekti eritem, qaıtsem qulazyǵan kóńildi qulantaza qýantam, qaıtsem jylaǵan jandy jubatam — meniń ómirim de, óleńim de osyǵan báıek. Munyń bári bir adamnyń qolynan qalaı kelsin. Jolyma serik, janyma kórik bolatyn adamdy izdeıtin sebebim sodan.

* * *

Jer-ananyń tynyshyn ala berdik-aý?.. Besik terbetip, áldı-ánin yńyldap aıtyp otyrǵan anany áldebir tosyn aıqaı qatty shoshytpaı ma? Tátti de jumsaq, sıqyrly da ǵajap áýenge erip-balqyp endi ǵana uıqy qushaǵyna ene bergen sábı-Tirshilik osynaý oqys daýystan shar-shar etip oıanyp ketpeı me? Shoshynǵan ana, oıanǵan bala...

Eı, qumyrsqadaı qujynaǵan Qabyldyń qubyjyq urpaǵy! Besik terbetken Ana qaı zamanda da ulyqtyń ulyǵy emes pe edi?! Haq-taǵaladan qalaýyń ne? Astamsyp aspanǵa shapshyp, Aıǵa sekirseń de, qaıtyp Jerge túsetinińdi bilmeıtin be ediń, sen jazǵan?!

...Jer-ananyń tynyshyn ala berdik-aý. Nalasyna qalyp, kárine ushyrap júrmesek netti?..

* * *

Ideal óldi. Ideal ólgen soń ásemdik ornyn eserlik, sulýlyq ornyn sumpaıylyq basty. Ideal ólgen soń senimdi sezik, úmitti kúdik basyndy. Ideal ólgen soń onyń jer betindegi jetim shaqalaǵy — Ideologıa ádirem qaldy. Ólgen ıdealdy jylap-syqtap joqtaı qoıatyn qoǵamyńyzdyń túri mynaý.

Idealdyń ákesi — suńǵyla Sýretker edi. Sol Sýretkerińiz búginde súlderin súıretip ár esikke bir syǵalap, ár tesikke bir telmirip júr. Esik degenimiz — Qoǵamnyń ózi. Tesik degenimiz — Qoǵamnyń kózi. Esigi qulyptaýly, tesigi biteýli Qoǵam aýzyn býǵan ógizdeı ózin-ózi órge tartýmen álek. Ógiz óle me, arba syna ma — ony bir qudaıym biledi...

* * *

Jeke bastyń baqyty... Siz qalaı oılaısyz, bul ózim-ózim degende emeshegi úzilip turatyn, ózgege kelgende óńi buzylyp turatyn egoızmniń syńary emes pe? Al adam balasynyń qam-hareketi úshin basyn báıgege tigip, óz baqytynan baz keshetin myńnan bireýlerdiń taǵdyryn kim tarazylaıdy? Bireýge densaýlyq, bireýge aq jaýlyq, endigi bireýge mol saýlyq kerek. Báriniń baılamy — Baqyt, aıǵaǵy — Ýaqyt. “Baqyt baıansyz” desek, menińshe, ol tek jeke bastyń “menshigine” ǵana qatysty. Ólisi bar, tirisi bar — álgi “myńnan bireýlerge” kelsek, ortaq baqyt dep atalatyn adamzat ıgiligine solar ıe. Buǵan qyzǵanbaý kerek, qyzyqqan lazym.

* * *

Ulǵa tentektik, qyzǵa erkelik jarasýshy edi... Qyzym, sen tentek bolyp barasyń. Ulym, sen erke bolyp barasyń. Erke ul erjetip jarytpaıdy. Tentek qyz boıjetip jarytpaıdy. Ulym, sen esińdi jı da tegińdi oıla. Qyzym, sen erteńgi barar elińdi oıla.

* * *

Teatr taǵdyryn túsinbeı-aq qoıdym: sahnada ártister ózin-ózi oınaıdy, zalda adamdar ózin-ózi kóredi. Ózin-ózi oınaıtyndar dana bolǵansıdy. Ózin-ózi kóretinder bala bolǵansıdy. Kúledi, jylaıdy, muńaıady, qaıǵyrady... Bar bolǵany birer saǵatqa. Aldanady, aldarqatady, jubatady, jubanady... Bar bolǵany birer mezetke. Sonsoń ekeýi eki jaqqa taraıdy. Qyzyq...

Pul men Qul

Adamnyń pendelik qalypqa túsýi asa qıyn emes. Óz qolymen kókqaǵaz deısiz be, kóbik qaǵaz deısiz be, aqsha jasap alady da onysyna qulsha júginedi hám jegiledi. Orekeńde “Monetnyı dvor” degen tirkes, “dengı” degen sóz bar. Monet — qyrǵyzdyń manaty, dengı — qazaqtyń teńgesi. Aınalyp kelgende báriniń nyspysy — Pul. Pulǵa qulqyn qulatqan pendeńiz óziniń Qudaıdyń quly ekenin umytady. Al Qudaıyn umytqan adamnan jaqsylyq shyqpaıdy. Sebebi ol — satqyn, haram, bıshara, beıbaq, miskin...

...Túgiń joq bolsa da mynaý mirkem dúnıede Qudaıdyń quly bop júrgenge ne jetsin?!

Málishquıryq

— Áke?

— Áý, Balam?

— Uryspaısyz ba?

— Qaradaı nege ursady ekem, álde, birdeńeni?..

— Búgin eki aldym...

— Nege? Neden?

— Neden deseńiz — tarıhtan, nege deseńiz — aǵaımen eregesip...

— Aǵaımen? Ustazyńmen?

— Iá, ustazymmen. Ol kisi “Eger Ámir Temir bolmaǵanda biz úıtpes edik, búıtpes edik...” dep...

— Iá, sonsoń... Anyqtap aıtshy, bylaı?

— “Eger Ámir Temir Ankarany shappaǵanda keshegi Eýropa búgin búıtip qutyrmas edi. Eger Ol jaýyz Toqtamystyń toz-tozyn shyǵarmaǵanda orys búgin ormandaı qaýlamas edi. Odan da bar kúshin myna qara qytaıǵa qaptatqanda ǵoı...” dep qaıta-qaıta qaqsaı bergen soń shydamaı...

— Iá, nemene, shydamaı shyǵyp kettiń be?

— Joǵa, aıtysyp qaldyq qoı.

— Aıtysqanda, bylaı, ne dediń?

— Aqan serini bilesiz be? — dedim aǵaıǵa.

— Al aǵaıyń ne dedi?

— Ol kisi me? Ol kisi tars ketti. “Oıbaı-aý, Aqan serini kim bilmeıdi? Bul qaı suraǵyń? Aqan qaıda, Temir qaıda?” — dep al kep shúıliksin, al kep kıliksin...

— Al sen?

— Men de qasarysyp: “Onda Aqan seri Ámir Temirdi nege “Jigittiń padıshasy” dep ánge qosyp madaqtaǵan?” dep edim, “Túsinigińniń túri osy bolsa, ákel beri kúndeligińdi, má saǵan Málishquıryq!” dep eńgezerdeı ekini kúndeligime qonjıtyp qoıa saldy.

— E-e, durys bolmaǵan eken...

— Kimdiki, áke, meniki me?

— Ekeýińdiki de. Ustazben eregespeýiń kerek edi, balam...

— “Ótkenge topyraq shashýǵa bolmaıdy, ólgendi ǵaıbattaǵan ǵazaýatqa ushyraıdy” dep ózińiz aıtýshy edińiz ǵoı, áke?

— Oqý kerek, oqyp qana qoımaı, oqyǵandy kóńilge toqý kerek, balam. Bilgenge, tarıhtan asqan ǵulama, ýaqyttan asqan ustaz joq. Aqan seri aıtsa, birdeńeni bilgen shyǵar. Káne, jáne bir tyńdap kórelikshi sol ándi (dombyrasyn kúılep “Maıdaqońyrǵa” qosylady).

— Túrkistanǵa baralyqshy, áke, Iassaýı babamyzdyń basyna?..

— Baramyz, balam, kóktem kelsin, jaz shyqsyn...

* * *

Seniń bir tamshy kóz jasyńnyń jerge túspeýin qalaımyn, janym, eger ol saǵynysh pen muńnyń jasy bolsa...

* * *

Ótkenin aýyzyna ala bergen, alǵa sala bergen adam aqyry qartaıyp tynady.

NAZYM

Minájatym jalǵanyp jerden kókke,
Aı astynda besigim terbelmek pe?
Jazmyshynan ozmyshyn jańyldyryp,
Ia, Jaratqan, pendeńdi shermende etpe.
* * *
Ár qabyrdyń aıasynda — Aıqulaq.
Bizden góri onda tynysh, jaılyraq.
Óneboıyn dert jaılaǵan qoǵamda
Janym jara,
Baǵym qara,
Qaıǵym aq...
* * *
Qaýmeti úshin az kúnniń
Qaı pendeni jazǵyrdym?
Kóp ishinde — jalǵyzbyn,
Jalqy ishinde — Májnúnmin.
* * *
Kók tútinge tunshyǵyp túıdektelgen,
Úrkip ushyp barady úırek kólden.
Qaı túıyqqa bir kúni tirelersiń,
Qaıran, meniń joldarym ırektelgen?..
* * *
Túzde — órisim,
Kúzde — jemisim.
Boıda — salmaǵym,
Oıda — kenishim.
* * *
Ómir — bazarym,
Ólim — ajalym.
Qaǵba — baǵytym,
Alla — nazarym.
* * *
Ólsem — Elespin,
Kómseń — dóńespin.
Kelsem, nege óldim?
Ónsem, nege óshtim?
* * *
İbilistiń jetegine ergendeı
Sheke tusty shertkileıdi shermende oı.
Jeligimdi basa alatyn emespin
Jelke úzilip, jeti qabat jerge enbeı!
* * *
Jumbaq arman jylatqan jesirdeımin,
Qumda qalǵan kerýenniń kóshindeımin.
Jaratqannyń daýa izdep dárgeıinen,
Qaı kúnámdi kesh deımin, keshir deımin?
* * *
Qansha aqyn qabirinde umyt qaldy?
Qansha asaý qý moıynnan quryqtaldy?
Qaı shortan qaraǵaıdyń basyn shalyp,
Qaı zaman qaıta týdy Ulyqpandy?..
* * *
Aýnaqshyp tóseginde aqyn dara,
Tórde otyr tós kemirip ákim-qara.
Salmaǵy sary altyndaı qara sózdiń
Qadirin qaıdan bilsin qatyn, bala...
* * *
Bura tartyp,
Buldaǵan birdeńesin
Kisimsingen nemeler kimdi elesin?
Saıasattyń sary ezý sabazdary,
Bir sózime tatı ma kúlli egesiń?!!
* * *
İshine quıylǵasyn aq qorǵasyn,
İlbıdi ıyǵymda batpan basym.
Jumaǵyn jut jaılaǵan myna jurtta
Syr, Amý — eki kózden aqqan jasym.
* * *
Jigittiń sertke serik sergektigi,
Kóriner kózge kórkem jer kóktigi.
Babanyń árýaǵy aýnap túser,
Balanyń — ýildese jórgekte úni.
* * *
Qaıyr, Meıir — emes pe edi eki ulym,
Samal jelpip,
Jel sıpaǵan kekilin?
Tór bermeıtin,
Jerge enbeıtin teksizge
Telmirip tur bosaǵada jetimim!..
* * *
Jyryndy men qul uqpasa qunymdy,
Kimge nalyp,
Kimge aıtamyn muńymdy?
Janartaýdaı óńeshimnen ot shashyp,
Men de bir kún aqtararmyn jynymdy!!!
* * *
Taǵy bir gúlim soldy ǵoı,
Taǵy bir kúnim óldi ǵoı.
Baıaǵy qazaq — sol qazaq,
Baıaǵy Qudaı — sol Qudaı!
* * *
Órt tamǵan ónboıyna ózeginen
Aqyndar keler, keter kezegimen...
Qamaldy qabaǵymmen buzyp-jaryp,
Jamandy jazalaımyn sóz oǵymen!
* * *
Aı jalǵyz,
Alla jalǵyz...
Men de jalǵyz.
Jaqsyǵa jarymaǵan kembaǵalmyz.
Jalǵyzdyń jaýy da kóp, “saýy” da joq,
Qudaı-aı, endi qashan el bolarmyz?..
* * *
Jalǵanda mynaý mináıim
Adamnyń bári armanda.
Qor qylma meni Qudaıym,
Qulqyny qudyq jandarǵa.
* * *
Júrse de juldyz benen Aı qasynda,
Qashanǵy qasiret pen qaıǵy osynda:
Áıeldiń — sulýlyǵy aınasynda,
Áıeldiń — ulylyǵy aılasynda!
* * *
Mahabbattyń ornyna
Mashaqatym bitpedi.
Ómirimniń sońyna
Alla qoıar núkteni.
* * *
Qaımanany qaıteıin kinárattap,
Qara sý da jylǵadan jylap aqpaq.
Men ólgende...
Qurannyń aıatyndaı
Óleńimdi oqyrsyń qyraǵattap...
* * *
Aq qaǵazdyń betindegi shımaıym
Kóbeıdi dep nege ózimdi qınaıyn?
Jannan artyq jalǵyz sáttik Jalǵanǵa
Júregimnen basqa nemdi syılaıyn?!
* * *
Qar jaýyp tur...
Babynda áli kári Aqpan,
Qansonarmen qanjyǵasyn qanatqan.
Kelte ómirdi ertegińmen uzartyp,
Erteńimdi esirkeı gór, Jaratqan!..
* * *
Jaý toryǵysh keledi jeri baıdy:
Tóri unaıdy,
Bireýge kóli unaıdy...
Esen bolsa el men jer,
Aıtpas pa edik
“Elimaıdyń” ornyna “Eligaıdy”?!
* * *
Tirligim tylsym, til maıda,
Tilimdi alar ul qaıda?
Jabaǵy bult japsa óńin,
Janaryn juldyz jumbaı ma?
Asyldan týyp jas ulan,
Basynan bulaq tunbaı ma?
Aq shashaq, altyn aıdarym
Abylaıdan qalǵan Tý qaıda?!
* * *
Jete týǵan ulyńyz —
Jetektegi qulyńyz.
Kete týǵan ulyńyz —
İshten shyqqan Jynyńyz.
Óte týǵan ulyńyz —
İnjý shashqan Kúnińiz!
Qulǵa quryq ustatyp,
Kúnge quldyq uryńyz!
* * *
Bir ulyńnyń bolǵany —
Shyǵar-shyqpas janyń.
Eki ulyńnyń bolǵany —
Jarqyraǵan shamyń.
Úsh ulyńnyń bolǵany —
Basyńdaǵy baǵyń.
Tórt ulyńnyń bolǵany
Astyńdaǵy taǵyń.
Bes ulyńnyń bolǵany
Asqar Alataýyń.
Alty ulyńnyń bolǵany
Baýraıdaǵy baýyń.
Hanym emeı nemene
Sony tapqan jaryń?!
* * *
Alshań-alshań attarmyz,
Arǵymaqty baptarmyz.
Qara jerdiń ústi keń,
Qaıda baryp toqtarmyz?..
Ana sútin aqtarmyz,
Baba saltyn saqtarmyz.
Áldeqandaı kún týsa,
Aldaspandy qolǵa alyp,
Aıbaltany saptarmyz!!!
* * *
Taǵdyrdyń jolyn taptamaı,
Arshyndap alǵa attamaı,
Atanyń saltyn saqtamaı,
Ananyń sútin aqtamaı
Erlerdiń isi biter me?!
* * *
Jaı ustap týǵan jatyrdan,
Ashynsa, ashý shaqyrǵan.
Shaldýarlarǵa shart synba,
Aldıarlarǵa aqylman.
Bándáýı mynaý tirlikke
Bádáýı-basyn qatyrǵan.
Zalalsyz, zilsiz Aqynǵa
Qaı zaman balyn tatyrǵan?!
* * *
Ia, Qudaı!
Perishteń em jerde júrgen,
Besigim keledi áli terbelýmen...
Ólmeıtin ónboıynda Rýh barda
Aqyndy kórgenim joq kórge kirgen!
* * *
Aldynan kútip júrgen kúndi ǵajap,
Qosylǵaı tilegime kúlli qazaq.
Ólmeıtin maǵan ómir bergeni úshin
Allaǵa myń bir quldyq!
Myń minájat!!!
* * *
Darıa — muz,
Qarıa — quz,
Dala — sur...
Al, alasur!
Armanyńdy tań asyr!
Adamǵa emes, arzýyńdy aıt Allaǵa,
Aq-adalǵa Alla ǵana janashyr!
* * *
Alla qosqan qosaqty
Adam bólse, bul aıyp.
Erke minez, esti qyz
Er jigitke laıyq.
* * *
Ómir júgin kóterdik,
Órge birge shyǵarda.
Ekeýmizge jeterlik
Ǵumyr bergeı bir Alla...
* * *
Bireýdi baq qımaıdy,
Bireýdi taq qınaıdy.
Eki ólim joq, bir ómir bar,
Eki juldyz bir mańdaıǵa sımaıdy.
Ol mańdaıdyń tarlyǵy emes,
Allanyń jarlyǵy.
* * *
Kek eken ǵoı arǵy atasy kesirdiń,
Kejir pendeń keri ketse, keshirgin:
Jappar ıem, jaryǵyńdy óshirdim,
Kókiregime Tamuǵyńdy kóshirdim...
* * *
Óńmenińnen ótedi jaman adam qarǵysy,
Ómirińe jetedi jaqsylardyń alǵysy.
* * *
Aqyly az, taqymy bos qatynǵa
Esiń bolsa, shatylma!
* * *
Qulan qumaı bolsam deıdi,
Qul qudaı bolsam deıdi.
* * *
Alladan kelgen parman —
Pendege arman.

* * *

Margarıta Atýod (Kanada jazýshysy): Men memlekettiń shekarasyn da, tólqujatty da, úkimetti de moıyndaı qoımaıtyndardyń birimin. Biz tek qana Jazýshy men Oqyrman degen júrattan turamyz. Bizdiń sanymyz sheksiz de shetsiz. Bizdiń qatarymyzdan adam balasynyń barlyq ókilderin taba alasyz. Bizde tek bılikke bas urmaıtyn, dara bıleýshilerdiń shashbaýyn kótermeıtinder ǵana turady, bylaısha aıtqanda, “Ádebıet respýblıkasynyń” turǵyndarymyz...”

* * *

Qyryq jamaý júregim
Emdeletin kún qaıda?
Barly menen jarlyny
Teńgeretin kún qaıda?
Jaqsylyqtyń jelkenin
Jel keretin kún qaıda?
Zulymdyq pen Julynqurt
Jerge enetin kún qaıda?
Qamsyz kúnin qazaqtyń
Men kóretin kún qaıda?..
* * *
Myna zaman — kórqaýlardyń zamany,
Myna zaman jemqorlardyń zamany.
Júrip tur ǵoı ákimderdiń ámiri,
Quryp tur ǵoı aqyndardyń amaly...
* * *
Baıý bolsa bar maqsatyń, armanyń,
Qaıda qalmaq ar-ımanyń — ardaǵyń?
Nege sonsha kúni qysqa Qyrannyń?
Nege sonsha ǵumyry uzaq Qarǵanyń?..
* * *
Ózgeredi bul ómir, ózgeredi,
Daýyldy da ańsaıtyn kez keledi!
Tilsizderge Táńirim til beredi!
Únsizderge Táńirim sóz beredi!
Ózgeredi bul ómir, ózgeredi!..
* * *
Aıǵa azý bilengen,
Kúnnen zaýal tilengen,
Shıbuttanyp shirengen,
Bılikqumar bul elden
Túńilgendeı túrim bar!..
* * *
Tuz ashshy da, til tushshy.
Tátti tildiń baǵzyda
Ashshy tuzdy jalaıtynyn qaıtersiń.
* * *
Baratyn jer qalmady,
Kiretin kór qalmady.
* * *
Ókpe basqa, baýyr basqa,
Jara basqa, jaýyr basqa.
* * *
Sálem bergenim — kishirgim kelgeni,
Saýal bergenim — túsingim kelgeni.
* * *
Qan tasynady,
Ashý basylady...
Bári kelip aqylǵa bas urady.
* * *
Janymdy jalyn qaqtady,
Jaryq kún shamyn jaqpady.
Pendeniń kúni batqanmen,
Táńirdiń tańy atpady...

* * *

Ótpeıtin nárse kóbeıgen saıyn qunsyzdanady. Jetpeıtin nárse azaıǵan saıyn qymbattaıdy. Bizdegi ótpeıtin nárse Sóz. Abaı aıtpaqshy: “Qazaqtyń ózge jurttan sózi uzyn” bolǵandyqtan. Nusqaly sóz qashanda qysqa, tuspaldy sóz qashanda uzyn.

Taǵy bir jetpeıtin nárse — Uıat. Uıattyń quny qazir aspandap, shyǵandap ketti. Jerge túspeı tur. Jerge tússe, bálkim, qolmen ustap, kózben kórer me edik. Kórip qana qoımaı: “Úıbúı-aı, mynaý, kádimgi, ózimizdiń Uıatymyz eken ǵoı, munsyz qalaı ómir keship kelgenbiz, uıat-aı?..” dep Táńirimizdi tanyp, táýbamyzǵa keler me edik. Áı, qaıdam, ketip qaldyq-aý biraz jerge... uıatsyz...

* * *

“Vremá podlesov ı poetov...” Orekem de ońdyrmaı aıtyp salady-aý, bet-júzińe qaramaı! Sol aıtqandaı, bizdiń qazirgi ahýaldy “Qaltalylar men qańǵybastar qaýymy” dese, qatyp ketkeli tur. Qańǵybastardy (aqyndar) qaıdam, Qaltalylardyń qatary adym saıyn, kún saıyn “podlestermen” kóbeıip keledi. Aıyrmashylyǵy sol: qaltaly teksiz, aqyn epsiz. Qaltaly kólikti, aqyn kónikti. Qaltaly tolyq, aqyn aryq. Ary qaraı tize berýge bolar edi, biraq áleýmettik jaratylysy jaǵynan ekeýi bir-birinen alshaq emes — qaltaly da qazaq, aqyn da qazaq. “Qazaqtyń jaýy — qazaq”... Osyny kim aıtyp edi, qudaı-aý?..

Já, jeter, qaıdaǵyny qaýzaı berip qaıtemiz, “dúmshepatrler” taǵy da dúrse qoıa berer. “Bir eli aýyzǵa eki eli qaqpaq” degen...

* * *

Án men óleń — júrektiń egiz perzenti. Birinsiz biriniń kúni joq. Ekeýi de suńǵyla sulýlyqqa, álemish ásemdikke qumar, qushtar, ińkár... Bireýi kózden sál tasa bolsa, ekinshisiniń qabaǵyna qar qonady, kirpigine kirbiń uıalaıdy.

Óleńniń óz basynda da kóldeneń kózge shalyna bermeıtin, tek oqyǵanda ǵana oıǵa qanat, kóńilge qanaǵat syılaıtyn ǵajaıyp ta tylsym áýen, saz, ıirim bar. Onyń sózben aıtyp jetkisiz rahaty da, lázzaty da osynda. Óleń taǵdyryn tanymaıtyn, tilin uǵyn-baıtyn jandar osynyń bárinen syrteki ǵumyr keshedi. Qandaı ókinishti hám aıanyshty?!

* * *

“Erkin óleń” men “prozadaǵy óleńdi” mansuqtaýdan aýlaqpyn, áıtse de, ár jolynda mýzasy muńaıa qarap, áni úzilip, sazy úzdigip turatyn, barynsha áýezdi, nazdy óleń órimine ne jetsin?! Abaıdyń, Naýaıdyń, Túchevtiń, Esenınniń óleńderine nege ánder men romanstar kóp jazylady? Tipti, olardan tym-tym beridegi Muqaǵalıdyń she?!

Egizdiń syńaryndaı, emshiniń tumaryndaı ǵashyq-mashyq ekeýdi, múmkindiginshe, ajyratpaǵan, jetimsiretpegen jón-aý. Óz basym osylaı oılaımyn.

* * *

“Anasyn kórip qyzyn al,

Aıaǵyn kórip asyn ish”

— deıdi bizdiń synshyl halyq. Dál osy talap-tilekti aqynǵa, nemese onyń óleńine tańyp kórsek qaıtedi?

Birinshiden, óleńniń adamı-qoǵamdyq, ómirlik-ónegelik mısıasy aıtyp jetkisiz. Ol — ar men uıattyń joqtaýshysy. Ol — jetim men jesirdiń qorǵany. Ol — ojdan men namystyń naızageri! Ol — muńlyq pen mýzanyń syrlasy Ol...

Ekinshiden, Aqyn — óz dáýiriniń ókili, óz eliniń azamaty, áleýmettik sana-sezimniń qozǵaýshy kúshi. Aqynsyz Óleń joq, Óleńsiz Ómir joq!

Ras, mynaý alabajaq, ala ókpe, qym-qýyt tirshilikte óleńsiz de ómir súrip kele jatqandar az emes shyǵar-aý... Biraq Abaı mundaılarǵa mynany aıtqan:

“Mahabbatsyz dúnıe bos,
Haıýanǵa ony teńeńder...”

Dostoevskıı: “Dúnıeni sulýlyq qana ustap tura alady” dese, sol Sulýlyǵyńyz — mahabbat dúnıesiniń perishtedeı perzenti emes dep kim aıtady?!

Sózimizdiń “álqıssasyna” qaıta oralsaq, óleńine qarap aqyndy, aqynyna qarap óleńin tanysaq kerek. Áttegenaıy da osy. Qaısybir óleńshilerimiz “Dombyram ne deıdi, men ne deıminniń” kerin keltirip júrse, qalaı qynjylmassyń?

Úıde otyryp jurtyna ún tastaǵan
Jalqaý da aman, búginde jylpos ta aman.
Ózge túgil az ba aqyn aramyzda,
Ómirine óleńi uıqaspaǵan?

Aıtsa aıtqandaı, ózi bir basqa, sózi bir basqa ólermenderden saqtasyn qudaıym! Ekijúzdilik deıdi mundaıdy. Onyń arjaǵynda satqyndyq degen sabazyń tur...

* * *

“Dúnıe-baılyq — qoldyń kiri” deıdi qazaq. Sóıtedi de Qudaıdan kózin ala bere baıdyń aldynda qurdaı jorǵalaýdy sóket kórmeıdi. Óıtkeni “Kedeıdiń toıa jegeni — shala baıyǵany”. Qulqynǵa qulsha jegilgen baıǵus bir kúnniń bereshegi úshin myń kúnniń kóreshegin oılanbastan qurbandyqqa shalyp jiberýge quba-qup. Alty qat aspannyń arjaǵyndaǵy Allany ol naǵylsyn?!

Kóp qazaq, men bilsem, osylaısha ómir súrip keledi. Buryn da, búgin de. Erteńge kózim jetpeıdi...

* * *

Paýstovskıı aıtady: “Ana tilin umytqan adam — Otanǵa asa qaýipti” dep. Men aıtamyn: “Sol asa qaýipti adamdardyń qanshasy qazaqqa bitken qara qazannyń qulaǵyn ustap otyr...” dep.

* * *

Halyq eposynda (“Qyz Jibek”) Qyz Jibektiń synyn sıpattaı kelip:

“Keýdedegi qos anar
Nar túıeniń sanyndaı...”

“...Anar emes, keýdedegi qos anar —
Bekejandar buǵyp jatqan qos oba”

dep álgi gıperbolany odan ári ústeı, ásireleı túsedi.

Qaısysy qalaı aıtsyn, báribir, qyz balanyń boıyndaǵy artyqsha sulýlyqty “anar” sózi arashalap alady. Olaı deıtinim — “nar túıeniń sanyndaı”, nemese “qos obadaı” eken dep erkek ataýly áıel tánindegi Táńir ıe “tartýyn” osy kúnge deıin tárk etken emes, kerisinshe, kórgenshe yndyny kebedi, kórgen soń yntyǵy artady!..

* * *

Farıdaddın Attar aıtady: “İshińdegi asyl jaýharyń — adamı aryń. Odan — aırylǵanyń — qadyr-qasıetińdi joǵaltqanyń. Allanyń nury — keýdeńdegi jaryq shamyń. Keýde shamyń óshse, beıneń qarakóleńkeden kórinbeıdi. Qara túnektegi miskindi kim eleıdi, kim esirkeıdi deısiz?! Dúnıe-múlkińdi, altyn-kúmisińdi joǵaltsań da, keýdeńdegi asyl jýharyńnan aırylma! Seniń keýde-saraıyńdaǵy sol jaýharǵa kim qyzyqpaıdy? Qyzǵanyshpen qaraıtyndar qanshama?.. Alla nuryn urlatyp alǵan adam Shaıtan jeteginde ketedi. Al shaıtanı bolmys jaryqtan bezedi, nurdan qashady. Túnek tún onyń jaıly da saıly mekeni. Keýdeńdegi shamyńmen ózgelerdiń janyna jaryq túsir, nur syıla, sáýle sep! Eń úlken paryz-qaryzyń osy!”

* * *

Kimniń basyna is túspeıdi, kimniń taǵdyry tálkekke ushyramaıdy... Asanbaı Asqarovty aıypqa tartý jónindegi qat-qat qaǵaz, tom-tom qujattardyń birinde álemge áıgili uly Muhańdy “Muhtar Áýezov degen bir aqyn...” dep súıkegen eken. Ony jazǵan kim deısiz ǵoı? Kádimgi, “tergeý isiniń arhıtektory” atanǵan “túkirigi túıme altyn, qaqyryǵy quıma altyn”, keńes dáýiriniń kerbestisi, tegeýrindi tergeýshi V.I.Kalınıchenko! Muhańdy “aqyn” dep júrgen myqtyńyz naq osynyń ózi!

Netken nadandyq, netken aqıkóz astamshylyq deseńizshi?! “Usaq” ulttyń irisi de, tirisi de, ulysy da onyń kózine kóbelek qurly kórinbegen-aý, shamasy. Bizdiń “saýatymyzdy ashyp, kókiregimizge sáýle quıǵan” órkenıetti el ókiliniń syqsıma sıqy osyndaı! Kúlesiz be, jylaısyz ba?

* * *

Qaı ulttyń da tólqujaty — Til. Ulttyq úni men “meni” óz tilindegi Ánuran (durysy Eluran) arqyly aıshyqtalady. Ar men Namys, Ojdan men Opa, Maqsat pen Múdde, Arman men Arzý ataýlynyń bár-bári osynaý asqaq ta aıbyndy áýensózdiń aıasynda.

...Kezinde, álemdik ortaq til qarym-qatynasyn qabyldaý, qalyptastyrý ráýishinde fransýz ben aǵylshyn tilderi taqasa, taıtalasa kelip tarazy basyn teń ustaǵan. Araǵa ýaqyt salyp qaıta sarapqa túsirgenge deıin ákki de ábjil aǵylshyndar mańǵaz da marǵaý fransýzdardan aılasyn asyryp ketken. Áıtpegende, bir kezdegi orys aqsúıekteri sekildi ásire áýleki atqaminerlerimizden bastap bylaıǵylarymyzǵa deıin óz tilimizdi kúresinge ıtere salyp búginde fransýzsha saırap júrer me edik, kim bilsin... Óz tilin ógeısinip, ózge tildi óńeshtep júrgenderge aǵylshynshasy ne, fransýzshasy ne, bári bir emes pe?

Alla bergeli turǵan súbeli sybaǵasynan aırylyp qalǵan álgi “mańǵazdar men marǵaýlar” áli kúnge deıin aǵylshyndarǵa ókpeli. Áıtkenmen, eýropalyq emeýrin men sıpama sypaıylyq muny ańǵartqysy kelmeı áýre.

“Aýyzy kúıgen úrip ishedi”. Sodan da bolsa kerek, Senan de Meıan degen dýaly aýyz fransýz HVIII ǵasyrdyń ózinde-aq: “Ózge tilde sóıleıtin ult birtindep óziniń tól bolmysyn joǵaltady” dese, osy eldiń taǵy bir ókili P.A.Sımon: “Til — árbir ulttyń ún-úrdisin bildiretin, tarıhtaǵy ornyn anyqtaıtyn, ómirlik jáne shyǵarmashylyq qaıtalanbas qasıetin pash etetin qural, til — sol eldiń taǵdyry” dep taýsyla sóılegen.

Ashshy da bolsa, aıtaıyq — bizdiń tilimiz álemdik aýqymda ózge bir ómirsheń tilmen jýyq arada taıtalasa qoımas. Dozaqy tirlikte qazaqy kókirekti ekidaı teketires mazalaıdy: bireýi — kúdik, bireýi — úmit. Kúdik: kúndiz kúmán, túnde tuman kún keship jatqan qazekemniń til taǵdyryna degen sol baıaǵy salbókse salqyndyǵy. Úmit: ulyn Alpamys, Abylaı, Abaı, Mahambet, Baýyrjan.., qyzyn Tumar (Tomırıs), Jibek, Baıan, Álıa, Mánshúk.., qoıyp júrgen qazaq erte me, kesh pe, tiline de zer salar-aý!..

“Úmitsiz — Shaıtan” demekshi, Turan qaıta týylmaı ma, Túrki qaıta túlemeı me?!!

* * *

Burynǵy ata-babalarymyz mal jıǵysh edi, búgingi bizder mal jegish bop aldyq. Qyzyl kórsek qylǵytýǵa ázirmiz. Qandyaýyz qandasymyz hám qarsylasymyz — Qasqyr ekesh qasqyr da qanjyǵamyzda. Óıtkeni:

— Bir qazanǵa eki qoshqardyń basy sımaıtyny beseneden belgili;

— Bir toıda eki “jar” joq;

— Bir eldegi qosókimettiń de kópke barmasyn kórgenbiz...

Qasekeńniń bóltirigi kúshti me, qazekeńniń bópetaıy kúshti me — qazirdiń ózinde-aq belgili bolyp qalǵandaı. Biriniń aýyzy — aran, biriniń kúni — qarań, tuqymy tuzdaı quryp barady. Qarsylasyna “kres” joryǵyn jarıalaǵan qazaqtyń qarqyny, qudaı salmasyn, alabóten! Júgirgen ań, ushqan qusty qutaıtatyn emes. Qasqyrǵa qoı qalmaǵaly, túlkige taýyq tabylmaǵaly qa-sha-an... Sodan ba eken, qazekeń qazir bir-birimen “mal-jan aman ba?” dep amandaspaıdy. Nege deısiz be? Nege derińiz bar ma, bul sálem-saýqatyńyz jańa ǵasyrdyń kádesine jaramaı qalǵaly da biraz boldy. Maly ketip, jany qalǵan aǵaıyn qazir qalany jaǵalap, bazardy saǵalap, saýyryn sabalap álek. Jolyǵa qalsań, “izdirástińe” yzdıyp jaýap bergensıdi de óte shyǵady.

“Basqa tússe, baspaqshyl”. Aldynan maly, aýzynan sálemi qashqan qandasqa “qaıda asyqtyń?” deý de artyq. Janbaǵystyń jantalasyna túsken jalǵyz qazaq pa eken, táıiri?! Qalaı bolǵanda da bir uıqynyń kemip, bir qalǵýdyń ádirem qalǵanyn qapysyz ańǵarýǵa bolady. Oılap qarasań, “Oıan, qazaq!” dep ozan salǵannan góri “Qazaq, qaıda barasyń?” degen saýal áldeqaıda ótimdi de órkenıetti emes pe?

“Bastan qulaq sadaǵa” demekshi, meıli, endigi jerde qazaqtyń jaýy qasqyr-aq bola qoısyn, tek “qazaqtyń jaýy — qazaq” bolmasynshy!..

* * *

“Jazý, jańa dúnıe keltirý — Ajaldy óltirý!” deıdi Romen Rollan.

“Óle otyryp ómir súr” deıdi uly Gete.

Qandaı uly úndestik deseńizshi?! Alla jibergen ajaldy óltirý, jáne óltire otyryp ómir súrý, shynynda da, kimniń qolynan kelmekshi? Qarapaıym pendeniń be? Aıta kórmeńiz! Ólmeıtin kim bar deısiń bul fánıde?.. Al endi ólmeý úshin ne isteý kerek? Alla tarapynan Jábireıil perishte arqyly týralap kelgen ajaldan qutylý úshin Nil darıasy astynan jerkepe qazyp jasyrynǵan asqan ǵulama Arastul (Arıstotel) áreketin kim qaıtalaı almaqshy? Ol úshin Arastuldan asyp týý kerek qoı! Qansha qashsań da qutqarmaıtyn Ajal aqyry ony da alyp tyndy emes pe?..

Sol Arastuldy arǵy-bergi zamanda kim qaıtalaı aldy? Eshkim de! Endeshe, “óle otyryp ólmeý”, ómir súrý tek aqyly asqan, aıyryqsha jaralǵan Allanyń súıgen quldaryna ǵana enshi eken de. Amalyńyz qansha, olaı demeske áddińiz joq. Ál-Farabı, Ábý Álı Ibn Sına (Avısenna), Ferdaýsı, Nızamı, Fızýlı, Rýdakı, Iassaýı, Naýaı, Abaı, Eskendir Zulqarnaıyn, Edil, Shyńǵyshan, Ámir Temir, t.b. Kúlli adamzat qaýymy úshin bular az ba, kóp pe? Az, óte az. Azdyń ornyn, aman bolsa, keler urpaq toltyrar. Úmit te, Senim de osy oıdyń quldyǵynda.

Áıtkenmen... Bul Úndestik zańyn qoısaıshy?! Oǵan Ýaqyt ta, Keńistik te eshqandaı kedergi bola almaıdy eken.

“Óldi deýge syıa ma, aıtyńdarshy,

Ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan?..” degen Abaı sózi álgi ekeýdiń ómir men ólim týrasyndaǵy tujyrymyn túpkilikti túıindep, tıanaqtap turǵan joq pa?!

Iá, ulynyń aty — uly. “Aqynnyń aýzyna Alla sóz salady” degenge budan keıin qulaq aspaı kórińiz.

* * *

Meniń ańǵarýymsha, Allanyń eń jek kóretini — astamshyldyq. “Ulyq bolsań, kishik bol” degen ǵıbratpen qosa keıde: “mynaý Qudaıyn umytqan eken” degen renishti de esitip qalamyz. Biri yrzalyq, ekinshisi — narazylyq.

Kókiregine dán túskender kóbeıse, eldiń baǵy. Keýdesine nan piskender kóbeıse, eldiń sory. Qoryqsań, sońǵysynan qoryq. Osydan Abaı da qoryqqan. “Bas-basyna bı bolǵan óńkeı qıqym...” dep nalysa, bul — sonyń salqyny. Buǵan Murat Móńkeulynyń “Men qaýip etkennen aıtamynyn” qosyńyz. “Myń asqanǵa bir tosqyn” bolsa ekenniń qamy bul. Amal ne, mynaý jadygóı jalǵan, tirneki tirshilikte asqan da az emes, tasqan da tabylady. Olar keshe de bolǵan, búgin de bar, ókinishke qaraı, erteń de órken jaıa bermek.

Pende menmensigen jerden Perishte qashady.

* * *

Aqyny men Aqsaqaly qaǵajý qalǵan halyqtyń basynan shyraǵy óshedi, astynan pyraǵy qashady.

* * *

Qoǵamnyń tas qamaly men aqynnyń qas-qabaǵy qaı mezette de úılesim taýyp kergen emes.

* * *

Jyldar boıy qulqy qulyptalyp, yrqy tuıyqtalyp, rýhanı eńsesi qunys tartqan urpaq-býynnyń arqasyna amanat artý asa qaýipti — kez kelgen jerde aýnatyp kete barary haq. Olaı bolmas úshin endigi keler jas býyn, ýyz urpaqty Ana tilimen sýsyndatyp, sóz atasy — Óleńmen asyraýymyz kerek.

UIA

“Altyn uıa”, “Ushqan uıa”, “Uıalastar” degen uǵym bar. “Uıada neni kórseń, ushqanda sony ilersiń” deıdi qazaq. Qyran nege uıasyn qıaǵa salady? Qarlyǵash nege uıasyn úı ishine salady? Árkimniń óz úıi — óz uıasy. Álem-jálemge malynǵan han Saraıynan qashyp shyqqandaı bolǵan Jırenshe de “qaıran, meniń óz úıim, keń saraıdaı boz úıim!” demeıtin be edi qarasha úıine bas suqqanda.

Iá, Uıa men Úı tórkindes uǵym. Otaý men Otan da solaı. Osy ekeýi úshin talaı ómir qurban bolǵan, talaı taǵdyr tal qarmaǵan... Ar men Ojdan óre turǵan. Namys pen Qaırat qıanat pen zulymdyqqa qarsy maıdan ashqan!.. Uıaǵa jylan órmelese, balapan shyryldaıdy. Úıdiń shańyraǵy shaıqalsa, besiktegi bala sharyldaıdy. Uıadan qus túlep ushady, úıden urpaq ósip, erjetedi. Máńgiliktiń mekeni — Úı men Uıa.

Álimsaqtan beri kele jatqan mynadaı ańyz bar: bir Kókqutan balapandaryna jem tasyp júrip uıasyna qaıta ushyp kelse, onda qam-qapersiz jaıǵasyp alǵan Qarǵany kóredi. “E, adasyp júrgen bir baıǵus boldy ǵoı” dep alǵashynda muny elep-eskere qoımaıdy. Arada úsh kún ótedi, biraq álgi qarǵa kete qoımaıdy. Kókqutan da buǵan pálendeı mán bermeıdi. Tórtinshi kúni tórt júz kókqutan ushyp keledi de uıasyn qarǵaǵa bergen Kókqutandy túte-tútesin shyǵaryp shoqyp óltiredi. Muny kórgen Qarǵa da záresi ushyp uıadan beze jóneledi.

Namys taptalǵan jerde Ar aıaq astynda qalady. Uıasyn jat jaılaǵan qus pen Otanyn satqan ojdansyz ulda bul olqy soǵyp turady. Al olqylyq túbinde bir opyndyrady.

Atalmysh ańyz qaı urpaqtyń da jadynda bolsa ıgi...

Temir taǵylymy

“Eger memleket belgili bir tártip pen qaǵıdaǵa súıenip qurylmasa, — deıdi áıgili Jahanger Ámir Temir, — onda bıliktiń saltanaty uzaqqa barmaıdy, qudireti qum sıaqty úgitile beredi de aqyr sońy sý aıaǵy — qurdymǵa ketip tynady. Mundaı bıliktiń sıqy men syqpyty, túri men turqy jamylǵysyz, lypasyz tyr jalańash áıelge uqsaıtyn bolǵandyqtan, ony kórgen jurt jıirkenip teris aınalady. Ne bolmasa, ol memleket qaıdaǵy bir qańǵybastar kirip-shyǵyp júretin tóbesi ashyq, esik-terezesi joq, toz-tozy shyqqan úıge uqsaıdy. Sol úshin de men óz bıligim men ámirimdi ıslam dinine súıene otyryp belgili bir qaǵıdaǵa negizdep qurdym. Memleket basqarý barysynda kezdesken qandaı bir qıyn túıin máseleni de osy qaǵıdaǵa sáıkestendire otyryp sheshtim. Meniń urpaq aldyndaǵy paryz-qaryzymnyń abyroıly, ataq-dańqymnyń ǵumyrly bolmaǵynyń túp qazyǵy osynda...”

* * *

Sol Ámir Temir óziniń “Túzikterinde” bylaı dep aǵynan jarylady: “Shyn patshanyń quzyryna Ýaqyt qana baǵynbas. Óıtkeni ol da Adamnyń uly, Allanyń quly. Jaratýshy ıem maǵan da aqyr bir kúni taýsylar taǵdyr syılady. Qaramaǵymdaǵy halyq qarmaǵymdaǵy balyq emes ekenin erte uqtym. Ámirim de, ómirim de sol halyqtyń peshenesine jazylǵan. Qıametqaıym kúni solardyń tym bolmasa bireýiniń etegime jarmasyp qaıyr tilep, ne qarǵys aıtyp qyr sońymnan qalmaı qoıǵanyn qalamas edim...”

* * *

Ámir Temir: “Dúnıe shirkin qanaǵatsyz qatyn sıaqty — onyń oınasy kóp”

* * *

Ámir Temir (“Temir túzikteri”): “Eger patsha zalym, ýáziri ádil bolsa, Ol patshanyń zulymdyq áreket-pıǵylyna óz aqyl-aılasyn qarsy qoıa alady. Al eger ýázir zalym bolsa, memleket isteri kóp ótpeı-aq tyǵyryqqa tireledi”.

Káde

Aqyndy kórse, ákimder
“It kórgen eshki kózdener”...
Jatyrqaı bermeı jaqyn kel,
Ónege tutsyn ózgeler.
Jaqsy kór, meıliń, jaman kór.,
Umytpa eldik kádeńdi:
Atyńnan túsip sálem ber,
Bılep tursań da álemdi!
* * *
Nóserdeı qas qaǵymda tókpelegen
Ómirge kim bar, kim joq ókpelegen?..
Aqpandy shyń basyna shyǵaryp sap,
Keledi Kóktem túsip Kóktóbeden.
* * *
Abaı aýyly azaıdy,
Kópes úıi kóbeıdi...
* * *
Zamanǵa kózim jetpeıdi,
Adamǵa sózim ótpeıdi.
Kóntaqy mynaý tirshilik
“Kóresiń áli kóp...” deıdi.
Urpaǵym qashan kóbeıip,
Uryǵym qashan kókteıdi?..
* * *
Barar jerin, qonar kólin nusqamaı,
Bastan baqtyń, qoldan qustyń ushqany-aı...
Seni ómirden erte ketti demeımin,
Óleńniń de bas-aıaǵy qysqa ǵoı?!

* * *

Oıǵa oryn az kezde boıǵa dert juqqysh keledi.

* * *

Keshegi qazaq pen búgingi qazaqta aıyrma bar ma? Bar bolsa, qandaı? Joq bolsa, “It minip, ırek qamshylap” júrgenimizge jol bolsyn?

El qatarly eseıip, jurt qatarly kóbeıdik pe? Eseısek, kez kelgenge nege esemiz ketip júr? Kóbeısek, nege kósegemiz kógermeı júr?

Ár qazaq osyǵan bas qatyrsa qaıtedi?..

* * *

Baqa da batpaǵynda baqyldap baǵady, Qarǵa da qarqyldap Qaratalyna qonady, biraq peıish baǵyndaǵy párýana qusqa ne jetsin?!

* * *

Jaman aýrý — jaraqty jaýdan da qaýipti!

* * *

Oıdan saıǵa, gúlden gúlge qonyp-qonbaı tynymsyz tirlik keshken ebelekte de, kóbelekte de aıbozym aqynnyń mazasyz minezi, áýreshil áreketi bar. Onyń kóbine jarq etip janyp, jalp etip sónetini de osydan...

* * *

Óleń túgili qaǵaz betine qaramaıtyn, oıdy kúle, sózdi júre tyńdaıtyn dúıim bir urpaq dúrmegi qaýlaı ósip keledi. Jan azyǵyn jat kórgen, tán qyzyǵyn náp kórgen ul men qyzdy bala deısiz be, shala deısiz be, ózińiz bilińiz.

* * *

Meniń uqqanym — qazaq qashannan óleńge marǵaý.

Tyńdaýǵa bar da, qundaýǵa joq, shaınaýǵa bar da, oılaýǵa joq...

* * *

Pasternaktan:

Aqynǵa bolma samarqaý —
Ómirden osy bilgenim.
Jarylyp ketip Janartaý,
Janyńdy tappaı júrmegin!

* * *

Bir jaǵy — kúıki pendelik psıhologıa, ekinshi jaǵy — menmendik, ózimshildik, toǵysharlyq, máńgúrttik aýrý meńdegen ortadan ne nárseni de kútýge bolady.

* * *

Baýyrjan Momyshuly: “O, qudiretti poezıa! Men seniń qurbanyń bolǵym keledi!..”

* * *

Dúnıe dúrlikse — dúbir kóbeıedi.
Dúmsheler birikse — kúbir kóbeıedi.

* * *

Shala shapqyn, bos maqtanǵa boı aldyrǵan elde etjendi es, baıypty bátýá bolmaq emes!

* * *

Atty shobyrǵa, topty tobyrǵa aınaldyrǵan Áldekimge, átteń, atar oǵym joq!

* * *

Shekesinen qaraǵan shekpendige shendese almaı (beldesý bylaı tursyn) shıdiń qumalaǵyndaı árjer-árjerde shashyrap, shette qalǵannan jaman nárse joq eken...

* * *

...Bastan baq, qoldan qus ushty. Qoqıqazdaı qansha qoqańdaǵanymmen, eleıtin eshkim joq. Anda-sanda ata tegime tartyp Aıǵa qarap ulyp-ulyp qoıam...

* * *

Ákim, Ókim, Úkim — bári bir ákeniń “kerenaý, kerbez, bir kerim...” uldary.

* * *

Balam oqymaǵan dúnıege nemerem bas-kóz bolady deý — baryp turǵan aqymaqtyq!

* * *

Eı, qara tún, juldyzdardy qylǵytqan,
Qutqarsańshy qý tirlikti quldyqtan?!
Altyn aıdar týsa dep em bir Ulan
Aqıqattan,
Shyryldaǵan Shyndyqtan!
Qaıǵy qaqtap,
Qara jerde muń qaptap,
Qaıyrshynyń kúni ketti qymbattap.
Shyǵys jaqtan shyǵar ma eken Tań-Ana,
Altyn aıdar bir Sábıdi qundaqtap!!!

* * *

Saıasattan kekirik aınydy. Aıtys-tartystan da tapqanymyz shamaly. Batystyń “álaýlaıy” men “árıaıdaıyna” ábden boı aldyrǵan ádepsiz, kórgensiz porno-gazetsymaqtardyń da ásire sholjańyn short kesetin kez jetti!

* * *

Aqynnyń oryny taqta da emes, tabytta da emes, jurttyń júreginde!

* * *

Óleńniń ıesi — aqyn,
Kıesi — halyq.

* * *

Has ónerge ǵashyq bolý men mashyqtanýdyń arasy jer men kókteı!

* * *

Shúregeı men Biregeıdi birdeı baǵalaýdan artyq qasiret bar ma?!

* * *

Betke aıtqannyń aıyby joq: qazaq oqyrmanynda beıtaraptyq basym — shaınamaı jutýǵa bar da, kúıis qaıyrýǵa joq.

* * *

Materıaldyq kedeılikten rýhanı ógeılik áldeqaıda qasiretti hám qaýipti...

* * *

Kólden aqqý ushqaly, shólden aqbóken bezgeli qaı zaman!..

* * *

Sodyrǵa taıaq, solaqaıǵa soıyl, saıtanǵa saptaıaq ustatqan mynaý zántalaq zamanǵa ne dersiń?!

* * *

Kóregendik te, kóripkeldik te, jaqsylyq ta, baqsylyq ta aqyn jaratyly-synan alys emes.

* * *

Aqynnyń sezimtaldyǵy men sáýegeıligi Aıdyń qoralanyp, Kúnniń tutylýyn kúni buryn sezine alýymen astarly...

* * *

Dúnıe tek mahabbattan tursa, aqynnan artyq baqytty jan bolmas edi...

* * *

Ózin tanýdan buryn ózgeniń tamyryn tap basa biletin aqyn — naǵyz aqyn!

* * *

Ananyń aldynda barsha dúnıe — bala, sábı...

* * *

Aqynǵa jar bolý — Táńir ıeniń áıel adamǵa tartqan ilýdegi bir izeti.

* * *

Quryq kórmes, yryq bermes Ýaqyttyń qyr sońynan qýyp kele jatyp bir asýǵa aıaldaımyn dep at shaldyrǵan adamnyń sol jerde tóbeshikke aınalyp qalyp qoıǵanyn, aıtyńyzshy, qaıǵy deımiz be, qasiret deımiz be, táýbe deımiz be, shúkirshilik deımiz be?..

* * *

Emshekten shyqqan bala da, erkebulan qulyn da enesi men anasynyń baýyryna yntyǵa, omyraýyna umtyla beretini sıaqty, qalada júrgen qaı qazaq ta aýylǵa degen áýezesinen aryla almaq emes. Ýrbanızasıa úrdisi bel alǵan saıyn bul “aýrý” asqyna túsetin shyǵar!..

* * *

Dúnıe dúbirin qulaǵyńmen qosa qulqyńmen, júregińmen qosa yrqyńmen sezingen saıyn Jaratqanǵa maqul aıtasyń, Jaratylysqa jaqyn tartasyń.

* * *

Alýan-alýan adam bar,
Áline qaraı amaly.

* * *

“Qazaq” sóziniń bir balamasy — Aqyn. Aqyn joq bolsa, qazaq ta joq!

* * *

Janyńda Aqyn júrse,
Kózińe Perishte elesteıdi...

* * *

Aýyldan bezgen, qalany kezgen búgingi qyr qazaǵy keshegi “Aqtaban shubyryndydan” bir de kem emes!

* * *

Úıime ury túsipti. Kitaptarym ashylyp, jazbalarym shashylyp ár jerde jatyr eken. Aqymaq bolmasa, aqynnyń úıinen aqsha izdeı me adam?! Eger úıde bolsam, Qojanasyrǵa uqsap: “Tapsańdar, maǵan da birdeńe tastap ketińdershi...” der me edim, kim bilsin.

Meniń bar baılyǵym kitap ekeni qaperine de kelmegen-aý, áste!..

* * *

Qazir jurt bir-birine kúbirlegish, sybyrlaǵysh. Áldekimdi jek kóredi, áldekimge keıiıdi, kijinedi. Tipti, jerden alyp, jerge salady. Ásirese, monshada. Anadan týǵan qalpynda. Jalańtós bahadúr dersiń! Kıinip, bylaı shyqqan soń júni jyǵylady, júıkesi jýasıdy. Kıim, shynynda da, pendeliktiń qalyby bilem. Jańa týǵan shaqalaqty ǵoı anasy omyraýyn aǵytyp aq sútimen jubatady. Al jalańash adamdy she? Álgi, monshadaǵy?..

TÓRTTAǴAN

Onbesinde balqymasa, Aıǵa syn,
Kóńildiń de kir shalady aınasyn.
Tas ornyna Ar men Altyn tap kelse,
Tarazynyń tańdar ediń qaı basyn?
* * *
Shaıyryńnyń shaǵymhatyn tyńda, Alla:
Maza almadym máıdan, sháıdan, muńnan da.
“Patsha — Allanyń kóleńkesi” deıdi jurt,
Kóleńkesiz jaıma-shýaq kún bar ma?
* * *
Lebizińnen aınalaıyn aqtuma,
Seni kórmeý, seni súımeý — pák kúná!
Táńiriniń sendeı ǵajap syıy úshin
Tárk eter em tájben qosa taqty da!
* * *
Bul ómir — kózden tamǵan tamshy ǵana.
Pendege Alla bergen jan — sybaǵa.
Qalǵany jumyrtqanyń qabyǵy ǵoı,
Jumyrtqa balapansyz arshyla ma?!
* * *
Jaratqan ıem, ǵusnı jamalyń — arman,
Japager pendeń aýmaıdy jaraly jannan.
Ahdqa osy qazir-aq qamdanar ma edim,
Kel degen maǵan jetse eger habaryń aldan.
(Ahd — Alla taǵala óz rızashylyǵyna ıe bolǵan adamdarǵa aqırette dıdarymdy kórsetem dep ýáde etken)
* * *
Ajal bolsa túbinde alarmanyń,
Qaı qapshyqtyń túbinde qalar janyń?..
Sen de osal emessiń, ras bolsa,
Topyraq, Sý, Aýadan jaralǵanyń!
* * *
Kóp pe kúnám, bilmeımin, az ba kúnám,
Baz keshetin jaıym joq báz baǵymnan!
Jaryq dúnıe lázzatyn kóre júrip,
Kim qoryqsyn Tamuqtyń mazdaǵynan?!
* * *
Qazaqtyń eski óleńin — esti óleńin
Esikten tórge ozdyrdym, desteledim.
“Balaǵa áke júz jyl azyq” degen,
Qudaı-aý, ol bolmasa, ne ister edim?
* * *
Saǵan da maǵan “zarjaq” at berilgen,
Kel, Bulbul, “áý” deselik pák kóńilmen.
Sen gúlge báıit oqyp báıek bolsań,
Men tataıyn lázzatty tátti erinnen.
* * *
Jaryǵym, sen de jalǵyz, men de jalǵyz,
Jahanda biz sıaqty kem be jalǵyz?
“Jalǵyzdyń qudaıy bir” degen sóz bar,
Qosylsaq eki jalǵyz – el bolarmyz...
* * *
Jalǵyzdy eshkim, biraq, “joq” demeıdi,
Jalǵyzdyń jalǵasy de kóp kedeıdi...
Táńirsiz topyraq ta jaralmaıdy,
Tamyrsyz japyraq ta kóktemeıdi!
* * *
Arzý menen armannyń qaısybirin muńdarsyń,
Ótken-ketken aı-kúnniń qaısybirin qundarsyń.
Táýir tamaq, tátti uıqy tábeti ǵoı beıǵamnyń,
Mahabbatsyz dúnıe ol bolmasa, kúl bolsyn!
* * *
Bara jatyr qaı jaqqa tas tóbemnan zyrlap Kún?
Men de gúli emes pe em mezgilinde bir baqtyń...
Myńq etpeıdi-aý muńyma, Ún qatpaıdy-aý munyma
Qysyq kózdi quba tań, mysyq kózdi zulmat tún.
* * *
Qara kózdi qan etti, dárgeıimdi dal etti,
Qaıtsem eken náletti? Salsam ba eken álekti?!
Úzir surap halqymnan, alsam ba eken alqymnan
Altyndaǵan alqasyn arpyldaǵan Tóbetti!
* * *
Uıqy kórmeı... jar-tósekte jan qınap,
Júregime bolasyń-aý qan quımaq.
Quıtaqandaı qujyrańnyń qasynda
Qarań qalsyn altyn Saraı, sándi úı, baq!..
* * *
Kózden ushyp kókjıek pen jer shegi,
Bostan kóńil bola almadym men seri.
Qulan qashyp bara jatyr kelmeske,
Tuman basyp bara jatyr eńseni...
* * *
Jibekti túte almaǵan jún etedi,
Áıeldi kúte almaǵan kúń etedi,
* * *
Tabynba mingen taǵyńa,
Saqyǵa sardar saımyn dep.
Halyqtan asqan qazyna,
Adamnan asqan baılyq joq!
* * *
Til tamyry tilekte,
Dil táńiri júrekte!

* * *

Allasy jadynda júrgen adam bul fánıde jalǵyz da emes, japager de emes.

* * *

Eldik pen esendiktiń arqasy emes pe, Eýropa eli búginde shekarasyz, shekisýsiz aman-esen, áp-ádemi ǵumyr keship kele jatyr. Al biz... egemendik alǵan kúnniń erteńine-aq shekaramyzdy qytymyr kórshi, qazymyr qatyndaı tas bekitip aldyq. Bar bilgenimiz ázirge osy.

* * *

Sıseron: «Ózińe deıingi dúnıeden habardar bolmasań, ómir boıy náreste qalpyńda ótesiń».

* * *

Itten góri ıttikti ıt etinen jek kóremin!

* * *

Ár sózdiń qatańy, qasańy, jumsaǵy... demekshi, ózine laıyqty áýeni, yrǵaǵy, maqamy bolady. Áńgime — qaı júrekten shyǵyp, qaı aýyzdan esitilgeninde.

* * *

Baýkeńde mynadaı tórt jol óleń bar:
Ómirinde jetpis jasqa aqyn jetken,
Kóp jyldary aıdaý men qamaýda ótken.
“Ólmeımin, meniki de ólmeıdi” dep
Sal aıdap Enıseıde sýǵa ketken”.

Maǵjan taǵdyrynyń, aqyn tragedıasynyń anyq-qanyq dıagnozy emes pe eken bul? Endeshe, onyń ólimin ár saqqa júgirtip júrgenimizge jol bolsyn? Baýkeńniń aýyzynan shyqqan sózge qalaı ılanbassyń?!

* * *

“Únsizdik — eń eski ádis” degen sóz bar. Onsyz da ishqusta adamdy úndemeı óltirýge bolady. Jańǵyryq — Únsizdiktiń janama, jadaǵaı balamasy ǵana. Ásirese, japandaǵy jańǵyryq! Abaıdyń:

“Jartasqa bardym,
Kúnde aıqaı saldym

Odan da shyqty jańǵyryq...” degeni osydan. Jańǵyryqta tilsiz, tylsym úreı bar. Al Únsizdik — dúnıe dúmpýiniń alǵysharty. Aıtsań da, jazsań da, sóıleseń de, úıdeseń de, búıdeseń de... ún qatpaıtyn bizdiń Bılik te bir, qara jartas ta bir. “Eń eski ádisti” qaı kezde jón kórip, qaı kezde meńgerip alǵan bular? Eski ádistiń jańa ádetke aınalǵanynan jaman nárse joq eken!

* * *

Qoıdaı qońyr, momyn qazaq kóbeıip barady. Jylqy minezdi jigitterimiz, elik kóńildi erkelerimiz qaıda?

* * *

Áıeldiń tili júırigi emes, tigisi jatyǵy jaqsy.

* * *

Bir aıtqan sóz eki qulaǵy bar qazaqtyń sańylaýyna ene bermeıdi, esinen shyǵyp ketedi. Eki aıtqanda baryp ekinshi qulaǵyna jetedi. Al odan da shyǵyp ketse, sózdiń shyǵyn bolǵany.

* * *

Keshegi qymyzqumar, qyzqumar selteń-seri qazaq az jyl ishinde mynaý arsyz qoǵamnyń atjalmanyna aınalyp shyǵa keldi! Shynynda da, biz “Erteden salsa keshke ozǵan, yldıdan salsa tóske ozǵan” suńǵyla halyq ekenbiz-aý! Tań qalmasqa ne shara...

* * *

Urynǵanǵa urys, jumylǵanǵa jumys jetedi.

* * *

Quzyrly oryndarda otyrǵandardyń birazy ózderin qudiret sanaıdy. Atasynyń basy! Qudiret ıesi bireý ǵana! Ol — Qudaı. Úıdegi qatyn da, túzdegi ákim de osyny uqsa netti?

* * *

Áıeldi súıý kerek, biraq áýlekilený artyq — áýrege túsesiń, aqymaqqa aınalasyń.

* * *

Áıeldiń sulýynan súıkimdisi jaqsy. Sulý áıel — menmen, tákabbar. Súıkimdi áıel — qylyqty, erke. Alǵashqysy ósekke qaldyrady, keıingisi mósekte qandyrady.

* * *

Júrek taza bolmasa, kóńil qaza.

* * *

Aqyndy pir sanaıtyn — halyq,
Aqyndy tumshalaıtyn — tabyt.

* * *

Jigitke jyrqyldap kúlgen emes, jarqyldap júrgen jarasar bolar!

* * *

Erkekpen eregesken áıel de bir, er-toqymsyz Esek te bir.

* * *

Aıǵyrdyń azǵany — jaby,
Erkektiń azǵany — jabynyń qaǵy.

* * *

Jaqsy ul — ákeniń ekken dánegi,
Jasyq ul — ákeniń solǵan pálegi.

* * *

Dúnıe degenińiz — tozǵan kıim. Bir patsha kelip jamap ketedi, bir patsha kelip tonap ketedi.

* * *

Kórshiniń qaıǵysy arqyly ózine upaı jınaǵysy keletin ult ult emes, ultaraq.

* * *

Asan Qaıǵy:

“Teriskeıge barsań kúıshimin deme,
Tekege barsań kenshimin deme,
Tarazǵa barsań emshimin deme,
Arqaǵa barsań ánshimin deme,
Altaıǵa barsań ańshymyn deme.
Arǵynǵa jolyqsań aqyl aıtpa, amandyǵyńdy aıt,
Kereıge jolyqsań shejire aıtpa, sheshendigińdi aıt!”

* * *

Qaıǵysyz, muńsyz qaıda baq?
Jylaı da júrip kúlersiń.
Aq sháli arý Aıdy orap,
Aqshamym, meıli, túnersin, —
Qos ókpe qýnap,
Tósekke
Qulshynyp engim keledi.
Óleńge,
Órtke,
Ósekke
Tunshyǵyp ólgim keledi!!!

* * *

Túsinen shoshynatyn adam — óńinde óli.

* * *

Atqa mingen ekensiń — jerdi umytpa,
Taqqa mingen ekensiń — eldi umytpa.

* * *

Saıasatty saǵalaǵan Din — álsiz, ársiz, nársiz. Túptep kelgende, onyń ýaǵyzy — saıasattyń saǵyzy!

* * *

Kimniń soıylyn soqsań,
Sonyń soǵymyn soǵarsyń.

* * *

Umytmaǵan jón myna qaǵıdany:
Patshanyń qorǵaýshysy — ar, ımany.

* * *

Ózgeniń aldynda ózin myqty kórsetkisi keletin adam ózimshil. Kim-kimniń de ólshemi — halyq.

* * *

Qara túndi úreımen ótkizbes úshin kózimdi jumam. Kózimdi júmǵanym — ótirik bolsyn, shyn bolsyn, uıyqtaǵanym. Al uıqy — ólimniń elshisi. Atqan tań ǵana meni ajaldan qutqarady!

Tań — azat,
Tún — azap,
Kún — ǵajap!!!

* * *

Áıeldermen kóp otyrma —
Syryńdy aldyrasyń.
Erkektermen kóp otyrma —
Jynyn qozdyrasyń.

* * *

Jaqsy uǵymtal,
Jaman juǵymtal.

* * *

Halyqtan óz qadyryn arttyrǵysy kelgen han — ne ylań, ne Aıǵa shapshyǵan ań.

* * *

Bireý bireýge sóz aıtsyn, sóksin, balaǵattasyn, jábirlesin — meniń japager janymnyń, syzdaǵan júregimniń, muzdaǵan dilimniń nendeı jazyǵy bar edi? Aıasań etti, aǵaıyn!?

* * *

Qarǵa, Quzǵyn:
Talǵa da qonamyn,
Malǵa da qonamyn.
Tábetim bólekshe,
Tamaǵym — ólekse.
Aqqý, Qaz:
Qonarǵa kól tańdaımyn,
Usharǵa jel tańdaımyn.
Kókekte jeztańdaımyn,
Kúzekte el tańdaımyn.

* * *

Kópke ókpe júrmeıdi.

* * *

Óz taǵdyryna nemketti qaraıtyn halyq — sýdaǵy balyq. Birinshisi — únsiz, ekinshisi — tilsiz.

* * *

Áıel týraly: “Men onyń ózim biletin yshqyrlyǵynyń ystyǵyna emes, sergek seziminiń ushqyrlyǵyna tánti boldym”.

Qysqa qaıyrymdar

Shyǵys dúnıesiniń, onyń ishinde Sırıa ádebı-rýhanı dúrdanasynyń aıtýly ókilderiniń biri Abýl Faraj qalamyna tán taǵlımattar az emes. Olar kóbine qysqa da nusqa qaıyrym-ıirimderdiń basyn quraıdy. Birinde oı basym, birinde astarly, aıshyqty aforızm, endi birinde ótkir de utqyr ázil-ájýa alma-kezek astasyp jatady. Oqyp qana qoımaı, aıta júrýge de oń ıyǵyn berip turady. Taǵylymdy dúnıeni tárjimalaý qashanǵy qaryzymyz hám paryzymyz ekendigin eske alyp, olardyń qaısybirin oqyrman ıgiligine usynýdy jón kórdik.

* * *

Shákirtteriniń biri Sokrattan:

— Qaıǵyrý, muńaıý bylaı turmaq, qabaǵyńyzdy shytpaısyz. Ylǵı kóńilińiz kóterińki júredi. Munyń sebebi nede? — dep suraıdy.

— Óıtkeni meniń joǵaltatyn da, qol artatyn da túgim joq — depti sonda Sokrat.

* * *

Aǵashta asylyp turǵan áıeldi kórip qalǵan Sokrat, ázili me, názili me, kim bilsin:

— Apyraı, á, myna ǵajapty qarańyz, jemis aǵashynyń bári, káne, dál osylaı dáremet berse! — dep tańdanys bildiripti.

* * *

Bir ǵulamanyń qyzy boıjetip otyr eken. Oǵan biri baı, biri kedeı — eki kisi birdeı quda túsipti. Ǵulama oılanbastan qyzyn kedeı jigitke beripti. Kórshi-qolań tanys-panystary odan “munyńyz ne?” dep surasa:

— Dáýletti jigittiń kórkinen góri aqyl-esi kemdeý kórindi, ákeden qalǵan mal-múlik qashanǵy etegin japsyn. Al kembaǵal jigit odan áldeqaıda epti, elgezek, esti. Kedeılik kemtarlyq emes, esi bútin adam erteń-aq etek-jeńin tez jınap alady — degen eken.

* * *

Bir ǵulamadan jurt:

— Qandaı áreket pen bereket eldiń eńsesin kóterip, qýanysh syılaıdy? — dep surapty.

— Jaýyz patshanyń ólimi, — depti sonda ǵulama kidirmesten.

* * *

Bir esersoq bala kóshedegi árli-berli ótkenderge tas laqtyrýyn qoımaǵan soń Ǵulama qasyna kelip:

— Baıqa, balam, atqan tasyńnyń biri óz ákeńniń kózin shyǵaryp júrmesin? – degen eken.

* * *

Ǵulama kópshilik ishinde ǵusnı kórki men múlki-músini aıyryqsha kelisken kelinshektiń qasyna toqtaı berip:

— Qalqam, sen bul jerge tamasha kórýge keldiń be, joq álde ózgelerge kórkińdi tamashalatýǵa keldiń be? — degen eken.

* * *

Ǵulamadan saraı mańyndaǵylardyń biri:

— Baıqaımyn, Sultan ıemizdiń sizge degen kózqarasy onsha emes sıaqty, — dep jaqaýratqanda, Ǵulama da irkilmeı:

— E, olardyń ózinen óresi bir saty bıikterge degen ádet-ǵurpy osyndaı emes pe ejelden, — degen eken.

* * *

Pıfagordyń saýsaq júzigine tómendegi jazýlar bederlengen eken: “Bir ǵana sáttik baqyttan góri bir ǵana sáttik baqytsyzdyq áldeqaıda jaqsy emes pe?..”

* * *

— Aıtyńyzshy, minberdegi Sózmárdiń aıyryqsha mindeti ne?, – dep suraǵanǵa Ǵulama:

— Baqyrǵa arzymaıtyn adamdy baqan boıy kóterip, oıy oq boıy ozyqtardyń eńbegin joqqa shyǵarý, – dep jaýap beripti.

* * *

Kópshilik arasynda bireýge úńilip, bireýden túńilip otyrǵan Ǵulama bilaı depti:

— Aqyldy adam aqymaq, nadan nákásti birden tanıdy. Munyń sebebi, kezinde ózi de osy taqylettes bolǵan. Al, biraq, aqylsyz adam aqyldyny óle-ólgenshe tanı almaı ketýi múmkin. Munyń sebebi aıtpasa da túsinikti...

* * *

— Bul pende degenińizdi túsinip bolmaıdy, – depti Ǵulama, — baqyty bastan, dáýleti qoldan ketse, jata ǵap qaıǵyrady, al ómiriniń ótip, ketip bara jatqanymen múldem sharýasy joq...

* * *

Bir kúni Dıogennen:

— Adamnyń eń múshkil hali nede? — dep suraǵanda, danyshpan:

— Ózińdi bile turyp ózgege syryńdy saqtaı almaýdan múshkil nárseni kórmedim, –depti.

* * *

Qasyndaǵylar Arastýldan (Arıstotel):

— Seniń basqalardan aıyrmań nede? — dep surapty.

— Olar ishý, jeý úshin ómir súrse, men ómir súrý úshin tamaqtanamyn, — depti danyshpan.

* * *

Sokrat bir aýqatty adammen jolda kele jatsa kerek. Sholǵynshylardyń aýzynan: “Oıbaı, osy mańda qaraqshylar órip júr!” degendi estı salysymen álgi baı adam asyp-sasyp:

— Qudaı tas tóbeden urdy degen osy, olar meni tanyp qalsa qaıtpekpin? — degende, Sokrat ta qarap turmaı: — Qap, áttesi-aı, qudaı urǵanda, olar meni tanymaı qalsa qaıtpekpin? – degen eken.

* * *

Ótip bara jatqan bireý qatqan nandy qara sýǵa jibitip jep otyrǵan Ǵulamaǵa qaıran qalyp:

— Apyraı, qatqan nandy da rahattanyp jeýge bolady eken-aý, – degende:

— Ia, durys aıtasyń, munyń rahaty sol — túıir nan óńeshimnen ótip bolǵansha túıilip qalmaý úshin demimdi ishke tartyp otyramyn, – depti Ǵulama.

* * *

— Dúnıedegi eń jaqsy ilim-bilim ne? – dep surapty Ǵulamadan.

— Jamandar jaqtyrmaıtyn, nadandar namaqul kóretin ilim, — dep jaýap beripti Ǵulama.

* * *

Aplaton aıtypty deıdi:

— Nadannyń kim ekenin eki nársesi aıtyp turady: birinshisi, toqtaýsyz myljyńdyǵy, ekinshisi, oılanbaı jaýap berýge daıyn turatyny.

* * *

Ǵulama shákirtine bylaı depti:

— Jaýyńnan jasyrǵan syrdy dosyńa aıta górme, sebebi dosyńnyń dushpanǵa aınalýy ápsátte.

* * *

Bir patsha Dıogennen:

— El-jurt aýzynan tastamaıtyndaı seniń mal-múlkiń, jer-sýyń qaıda osy? – dep suraǵanda, danyshpan:

— Mine, mynalar! – depti qasynda qaz-qatar turǵan shákirtterin nusqap.

* * *

Arastý bylaı degen eken:

— Mac adamnyń aıaǵynyń astyndaǵy tikenekti sezbeı-bilmeı basyp ótetini sekildi, nadan da óziniń nadandyǵyna nalymaı ótedi.

* * *

Ǵulamanyń ulaǵaty:

— Nadanǵa jaqsylyq jasaǵan jan ne shoshqanyń moınyna alqa taqqan, ne ýly jylandy balmen baqqan adamǵa uqsaıdy.

* * *

Hýsraý Shahtyń zamanynda bir adam kóshede:

— Úsh ósıetim bar, kim myń dınar berse, soǵan aıtamyn! — dep jar salyp júrgen kórinedi.

Muny estigen Patsha álgi adamdy dereý Saraıǵa aldyrypty.

Al, qymbattym, nendeı ósıetter ol? — dep surapty Shah.

Áýeli aqysyn ákel, — depti anaý.

Quty toly dınardy aldyna ákep qoıypty.

— Birinshi aıtar ósıetim sol, “Seniń saltanatyńda kózge iler birer adam joq”. Ekinshi sózim mynaý: “Adamdardyń bári aqymaq bolǵan kúnde de olarsyz ómir súrý múmkin emes”. Al úshinshi ósıet sózim aldyndaǵy ekeýiniń paıymynan shyǵady: “Patsha bul aqymaqtardan birjola qutylýy úshin olardaǵy jaman ádetterden habardar bolyp otyrýy lazym”.

Úsh ósıetti de unatqan Patsha ony aıtýshyny alǵystap, álgi quty toly aqshany aldyna ysyrypty. Biraq qonaq usynǵan aqshany almapty.

— Almaıtynyń bar eken, nege “áýeli aqshańdy shyǵar” dediń? — depti Shah.

— Men patsha bolsyn, basqa bolsyn, aqyldy puldaıtyn, altyndy quldaıtyn adamdardyń qanshalyqty bar-joq ekenin baıqap kóreıin degen edim, — depti sonda álgi adam.

* * *

Buzurgmeıirden bireý:

— Nege dostyń dushpanǵa aınalýy op-ońaı da, dushpanyńnyń dosqa aınalýy qıyn? – dep surapty.

— Óziń oılashy, úıdi buzý salýdan, aınany syndyrý quraýdan, aqshany jumsaý tabýdan áldeqaıda ońaı emes pe?..

* * *

Buzurgmeıir patsha qaharyna ushyrap zyndanda jatqanda onyń kóńilin suraı barǵan dostarynyń biri:

— Hosh, endi osyndaı kúıge dýshar bolǵandaǵy kóńilge túıgeniń ne? – dep surapty.

— Tórt nárseni myqtap kóńilge túıdim, – depti Buzurgmeıir — birinshisi: munyń bári áýbastan pesheneme jazylǵan eken, sony kórip jatyrmyn. Demek, bul taǵdyrdan qashyp qutyla almaısyń degen sóz. Ekinshisi: bul azap qanshama aýyr bolǵanymen, shydamasqa, sabyr qylmasqa amalyń joq. Úshinshisi: bul bul ma, áli budan da aýyr kúnderge tap bolýym múmkin. Tórtinshisi: bálkim, bul páleden búgin, ne erteń qutylarmyn, nemese áldeqashan qutylǵan da shyǵarmyn, biraq muny men bilmeımin ǵoı...

* * *

Shahpýr Shah bylaı degen eken:

— Kez kelgen qalanyń kemelin keltirip, ajaryn ashyp turatyn bes nárse bar. Olar: bilimpaz ákim, ádil qazy, aǵyn-tógin bazar, tájirıbeli dáriger-shıpager jáne darıa sýy.

* * *

Buzurgmeıirdiń báıbishesi oǵan bir saýal bergen eken, ol tosylyp qalypty. Sonda áıeli:

— Seniń patsha keńesshisi ekenińdi qaıteıin, meniń bir ǵana saýalyma jaýap bere almadyń. Óstip te aqylyńa ájeptáýir aqy alyp júrsiń-aý,– degende, Buzurgmeıir:

— Men tek óz shamama qaraı bilgen-aıtqandarym úshin aqy alyp júrmin, Al bilmeıtinderim úshin aqy tóleıtin bolsa, oǵan patsha qazynasynyń bar altyny da azdyq qylar edi, – depti.

* * *

Buzurgmeıir myna tómendegi sózdi qaıtalaýdy unatady eken:

— Basyńdy bir-birine kereǵar eki pikir qatyryp, qaısysyn tańdaryn bilmeı tursań, onda qatynyńmen aqyldas ta, onyń aıtqanyna qarama-qarsy áreket iste!

* * *

Ǵulamanyń myna bir aıtqan sózi bar:

— Araǵy túspegir adamdy eń keminde tórt túrli jaǵdaıǵa dýshar etedi: balbyraı balqyp babyńa kelgen kezde aınalańa asqaqtaı qarap, kekilikshe kerdeń-kerdeń basasyń. Birazdan soń maımylǵa uqsap jurtty mazaqtaı bastaısyń. Odan soń kóp ótpeı arystansha aqyryp, jurtqa ses kórsetesiń. Aqyr sońynda shoshqa bolyp saz balshyqta aýnap jatasyń.

* * *

Esti adam aqyl-parasatyn qashan qalpyna keltirem dep qaıǵyrsa, aqymaq baıǵus asqazanyn qaıtsem toltyram deýmen álek.

* * *

— Alty nárse, qaladyń-qalamadyń, baıansyz, – depti bir danyshpann, – birinshisi — aqymaqtyń aqyl-esi, ekinshisi — áıeldiń mahabbaty, úshinshisi — bulttyń kóleńkesi, tórtinshisi — ynsapsyz patsha, besinshisi — esepsiz baılyq, altynshysy — ataq-dańq.

* * *

Bir danyshpannyń aıtqany:

— Ózin qaıdam, ózgeni azar-bezer etetin adamdardyń bes taıpasy bar:

1. Basqalarǵa aqyl aıtyp, tálim bergisi kep turatyn qas nadan.

2. Aty bar da zaty joq, turqy bar da turaǵy joq nársege bola ala shapqyn bolyp júretin adam.

3. Janyndaǵylarmen aqyldaspaıtyn patsha.

4. Qolynan kelmeıtin iske tis-tyrnaǵymen jabysatyn adam.

5. Qasyndaǵylardy toǵyshar, ózin aqyldy sanaıtyn qyzmetker.

* * *

— Aqymaq pen soqyrdyń arasynda qandaı aıyrma bar? dep surapty shákirti ustazynan.

— Soqyrdyń kúndizdi túnnen ajyrata almaıtyny sıaqty, aqymaq ta aqyl ıesi men beımaza myljyńnyń ara jigin paryqtaı almaıdy.

* * *

— Qandaı adamdy eń kúshti deýge bolady? – dep surapty shákirti ustazynan taǵy da.

— Nápsisin tıa alatyn, ózge úshin ómirin qıa alatyn jáne qaýip-qaterli joldan ózin saqtaı alatyn adam ózgege qadirli de qymbat.

* * *

Ǵulama aıtady:

— Qarsylasyń qanshalyqty qaýqarsyz bolsa da, sen ony myqty dep bil jáne odan únemi abaı bol. Kúshti dosyńdy, kerisinshe, álsizge sana. Jeme-jemge kelgende, oǵan arqa súıeımin dep dushpanyńnan ońbaı taıaq jep júrme.

* * *

Aılaly dushpan jalańash qylyshqa uqsaıdy: jalt-julttanyp kisini arbap qana qoımaı, abaılamasań, maıyp qylýy da múmkin.

* * *

Usaq-túıek bolmashy nárselerge mán bermeý aqyldy kisiniń isi.

* * *

Ózin-ózi ulyq tutqan adam eshýaqytta uıattan qysylyp-qymtyrylmaıdy.

* * *

Aýyzyńnan shyqpaǵan sóz — seniń tutqynyń, aýyzyńnan shyqty eken — sen onyń tutqynysyń.

* * *

Aýyl-aımaǵy unatpaǵan adammen et-jaqyn aralasa berme, sebebi seniń de synyń men miniń soǵan saı ólshenedi.

* * *

Harýn ar-Rashıdtiń eki áıelinen eki balasy bar eken. Óz balasy Amınnen góri Mamýndy jaqsy kóretinin bilip-sezip júretin anasy bir kúni halıfaǵa:

— Eı, Halıfam, ekeýi de óz uldaryń emes pe, nege balalardy alalaısyń? – dep narazylyq bildiripti.

— Onda ekeýin de synaqtan ótkizelik, sebebin sonda bilesiń, – depti Harýn.

Saraı qyzmetkerin shaqyryp Amın men Mamýnnan bir nárseni surap kelýge buıyrypty. Álgi adam Amınniń qasyna kelip:

— Eı, Mýhammed Amın, eger de ákeńniń taǵyna otyra qalǵandaı kún týsa, maǵan qandaı jaqsylyq jasar ediń? – dep surapty.

— Seni me? Ózime eń jaqyn keńesshi etip alamyn.

Saraı qyzmetkeri Mamýnǵa da osy suraqty qaıtalapty. Sonda Mamýn ashýǵa býlyǵyp, aldyndaǵy altyn saýytpen álginiń basyn jarypty. Onymen qoımaı:

— Ákemniń ólimi saǵan ne úshin kerek bolypty? Saraı qyzmetker-leriniń bárin onyń adal perzentteri dep júrsem, sen ońbaǵan onyń ólimin tilep júr ekensiń ǵoı? – dep aıdap shyǵypty.

Basyn jaryp, baqaıyn qanatyp kelgen Qyzmetker bolǵan jáıdiń bárin baıandapty.

– Kórdiń be, – depti sonda Harýn ar-Rashıd qatynyna qarap, — men perzentterimniń árqaısysymen aqyl-parasatyna saı mámile qylamyn...

* * *

Úlkenge de, kishige de birdeı qushaq jaıa berme. Úlkenderdi qaıdam, kishiler bul áreketińe qarap: «E, bul da ózimizben barabar eken ǵoı» dep mensinbeı júrmesin.

* * *

Eki nárse adamnyń qadyr-qasıetine zalal keltiredi. Birinshisi, suǵanaq ári suramsaq bolsań, ekinshisi, aqymaqpen mámilelesýge májbúr bolsań.

* * *

– Basyn tómen ıip, taǵzym jasap, saýǵa suramaǵan adam saýǵaǵa laıyq emes, – depti bir patsha. Buǵan jaýap retinde sol jerde otyrǵan danyshpan bylaı degen eken:

– Suraǵan adam alǵan zatynan da kóp nárseni joǵaltady. Shyn meıirban adam suramaı-aq beretinin beredi.

* * *

Bir danyshpan:

– Sóılegennen tyńdaǵan artyq, – depti.

– Nesi artyq? – depti otyrǵandardyń biri.

— Alla taǵala bir tilge eki qulaqty ne úshin bergen? – depti Danyshpan jaýabyn suraqpen qaıyryp.

* * *

Qarbyzdyń pisken-pispegenin shertip bilgen sıaqty, adam parqy da sóılegen sózine qarap baǵalanady.

* * *

Bir danyshpan Sultannyń áıeline:

— Meniń arzý-tilegimdi kúıeýińizge ońasha bir sátte jetkizińizshi? – dep ótinish bildiripti.

— Menen suraǵansha ózińiz-aq aıta bermeısiz be? – depti sonda Málıke.

— Málıkem! Máýeli daraqtyń ushar basyndaǵy jemisti alyp jeý úshin aldymen qol jeter butaǵyn ózińe qaraı ıý kerek emes pe? – depti sonda danyshpan.

* * *

— Paryqsyz dep kimdi aıtsa bolady? – depti bireý ǵulamadan.

— Maqtaýdy da, jamandaýdy da bilmeıtin adamdy.

* * *

— Kitap ishindegi oı-pikirler seniń túp negiz baılyǵyń, al kálláńdaǵysy sol baılyqtyń bir bóligi ǵana.

* * *

Bir qora nókerleriniń qorshaýynda kele jatqan patshany kórgen bireý: — Adamdarǵa jasaǵan jábir-japasy basynan asyp ketken-aý, áıtpese, jurttan munsha qorǵanyp, qorqar ma edi?! – degen eken.

* * *

Bir kórshiden bir kórshi:

— Adamdarǵa degen qaıyr-meıirińdi sonshama asta-tók etkeniń ne? –dep surapty.

— Jańa úıge kóshetin adam áýeli eski-qusqysynan qutylap almaıtyn ba edi?! – depti anaý.

* * *

Bir patsha aldyndaǵy qaıyrshyǵa:

— Káne, aıtshy, ne tileseń de yrza qylaıyn? – depti.

Qaıyrshy:

— Ólmes ómir, qartaımas jastyq, taýsylmas baılyq, alańsyz, armansyz baqyt... – deı bergende, patsha:

— Bular meniń qolymnan kelmeıdi, – depti.

— Onda qoldy óziń jaı, – depti qaıyrshy.

— Jaıdym, – depti patsha.

— Ýádeshil bolma, kádeshil bol! Aýmın!!!

* * *

Áıgili Iran shahy Ardasher jylan shaǵyp, odan aman qalǵan ákimdi ǵana Saraı esiginen attatady eken. «Jylan ýynan aryla, aıyǵa bilgen adam ǵana meniń qyzmetime laıyqty!» deıdi eken ol.

* * *

Bir ustaz shákirtteriniń qulaǵyna ylǵı da mynany quıyp otyrady eken:

— Qanaǵat — jamaǵattyń shyn janashyry. İshkende de, jegende de, tipti, sulýǵa ǵashyq bolǵanda da ony jadyńda usta!

* * *

Bir naýqas Táýipke kelip shanshýǵa qarsy em-dári surapty. Táýip ázilkeshteý eken:

— Taý dolanasynyń tikenin sháınap kór, – dep keńes beripti.

Naýqas qaltasynan qaǵaz, qalamyn alyp:

— Qaıtalańyzshy, jazyp alaıyn? – depti.

— Qos ýys arpa men taý dolanasynyń tikenin qosyp je! – depti Táýip.

— E, jańa arpa jaıynda eshteńe demegen edińiz ǵoı?

— Seniń esek ekenińdi alǵashqyda bilgen joq edim, – dep jaýap beripti Táýip.

* * *

Ájeptáýir-aq sýret salyp nápaqa taýyp júrgen jigit bul kásibin tastap, táýip bolyp ketipti.

— Nege óz kásibińdi tastap táýiptikke aýysyp kettiń, sony aıtshy? – dep suraǵandarǵa ol bylaı deıtin kórinedi:

— Salǵan-syzǵanymnyń qatesi men kemshiligin ekiniń biri synap-mineýi múmkin, al táýiptiń qatesin jer jasyrady.

* * *

Táýip aldyna kelgen naýqasqa:

— Et pen balyqty bir mezgilde jeme, – dep keńes beripti.

— Baýyrym-aý, et pen balyqty qosa satyp alýǵa shamam kelse, seniń aldyńda búıtip otyrar ma edim? – depti anaý.

* * *

Basyndaǵy isigine túz pen qalampyr seýip jatqan bir naýqasty kórgen Táýip:

– Ápendim-aý, munyń ne, álde, kálláńdi pisirip, káýáp jasaǵaly jatyrmysyń? – degen eken.

* * *

Ańshynyń qaqpanyna túsip qalǵan eki túlkiniń biri:

— Endi ekeýmiz qaı jerden tabylar ekenbiz? – dep kúrsinip salypty.

— Qaı jerde bolýshy edi, eki-úsh kúnniń arjaq-berjaǵynda teri- tersek bazarynan da!.. – depti ekinshisi muńaıyp.

* * *

Tóbege shyǵyp alǵan Eshki tómendegi Qasqyrdy balaǵattaı bastapty. Qasqyr muny tyńdap turyp:

– Eı, Eshki! Shikireıme, shirenbe! Mundaı sózder seniń aýzyńnan emes, anaý otyrǵan jerińnan shyǵyp jatyr! – degen eken.

* * *

Tazy kıikti kórgen boıda qýa jónelipti.

— Áýre bolma, báribir maǵan jete almaısyń, – depti Kıik.

— Nege? – depti ekpinin de, entigin de basa almaı kele jatqan Tazy.

— Nege deıtiniń bar ma, men ózimdi qutqarý úshin, al sen bar bolǵany qojaıynyńa jaǵý úshin jan salyp kele jatyrsyń, – depti Kıik alystaı túsip.

* * *

It Túlkini ustap alypty.

— Sen meni kúshtiligińmen emes, álsizdigimnen ustap aldyń, – depti sonda Túlki, — senbeseń, anaý Qasqyrǵa jetip kórshi?

It sonda Túlkini qoıa salyp Qasqyrdyń sońynan tura jónelgen eken.

* * *

Bir qus saıatshynyń qurǵan tuzaǵyna túsip qalypty.

– Meni qaıtpeksiń? – dep surapty sonda qus.

– Qaıtýshy edim, pisirip jeımin! – depti saıatshy.

Qus muny esitip jalynyp-jalbaryna bastapty:

— Eı, izgi jan! Qyrshynymnan qıyp qaıtesiń? Meni jegenmen qarnyń tompaımaıdy. Odan góri qoıa berseń, men saǵan bir emes, úsh birdeı paıdaly aqyl-keńes aıtar edim... Alǵashqysyn, qazir, men qolyńda turǵanda estısiń. Ekinshi keńesimdi anaý aǵashtyń butaǵyna qonǵanda aıtamyn. Al úshinshisin bıik jaqpar tastyń basyna baryp qonǵanda estıtin bolasyń.

— Jaraıdy, estisek estıik, aıta ber, – depti saıatshy.

— Birinshi keńesim — bolǵan iske eshqashanda ókinýshi bolma.

— Munyń kóńilge qonady, – dep saıatshy qusty qolynan bosatypty.

— Ekinshi keńesim — bolmaǵan iske eshýaqytta da senýshi bolma! – depti qus aǵash butaǵyna qonyp jatyp. Sonsoń qos qanatyn qaǵyp-qaǵyp jiberip bylaı depti:

— Eı, ana sútin shıki emgen ańqaý neme! Meni soıǵanyńda ǵoı, ishimdegi eki dana merýertke qaryq bolar ediń!

Muny estigen saıatshy aıaǵy kúıgen taýyqtaı tyzaqtaı bastapty.

— Ushyp ketpeı turǵanda úshinshisin aıt endi? – depti sharasyzdan-sharasyz mazasy ketip.

— Bir sátte eki birdeı aqyl-keńesti umytyp úlgergen adamǵa úshinshisiniń qajeti qansha? Sen baıǵus «ishimde merýert tas bar» degenime shynymen senip qaldyń. Qustyń ishinde asyl tas bar degendi kimnen esitip ediń? Bola qalǵan kúnde de ol bótekede emes pe?

Osyny aıtypty da qus shyrqaý ushyp, jaqpar tasty betke alypty...

* * *

Bir kembaǵal kisi tús kóripti. Túsinde túıeniń qumalaǵyn qazanǵa salyp qýyryp jatyr eken... Uıqysynan oıana salyp tús jorýshynyń aldyna barypty. Ol bolsa:

— Bir mir berseń, túsińdi ap-anyq joryp beremin, – depti.

– Oıbaı-aý, bir mirim bolsa túıeniń qumalaǵynda nem bar, balyq turǵanda? – dep kúıip-pisipti kedeı baıǵus.

* * *

Álgi tús jorýshy otyrǵan ornynan sý shyqqandaı, basqa shaharǵa kóshpekshi bolyp úıin jyǵa bastapty. Muny kórgen kórshi-qolańdary:

– Saǵan ne kórindi? Ol shaharda senen basqa da tús jorıtyn adamdar jetip-artady ǵoı? – degende, ol bylaı jaýap ergen eken:

— Myna qalanyń el-jurtyna shybyn-shirkeı uıqy bermese, kóshpegende qaıtýshy em? Uıyqtamaǵan adam tús kórýshi me edi?

* * *

Bir sarań baı kembaǵaldy jalǵa almaqshy bolyp:

— Eńbekaqyńa ne suraısyń? – depti.

Qarnym toısa bopty, – depti anaý.

Joq, bolmaıdy!

Nege?

— Tym qymbat!

— Oıbaı-aý, endi ne isteıin, apta boıy oraza tut demeseń?! – degen eken.

* * *

Bir dıqannyń, daýyl soǵyp, ekken-tikkeninen dym qalmapty.

— Eı, Jaratqan ıem, – depti sonda aspanǵa alaqanyn jaıyp, — «bir-birlerińe qıanat qylmańdar» dep pendelerińe aqyl aıtasyń, al endi myna áreketińe ne joryq? Óz sózińe óziń ıe bolmaǵanyń úshin ózińe qandaı jaza kesseń bolady, sony aıtshy?..

* * *

Aqshasyn urlatqan bir baıǵus:

— Búgingideı soraqy kún buryn-sońdy bolmaǵan shyǵar!.. – dep nalypty.

— Biraq ámbe úshin emes, – depti muny anadaıdan esitip turǵan ury.

* * *

Bir baýkeser sýǵa qarap turyp:

— Apa deımin, múnda kelshi, betine kón jamaǵan bireý maǵan melshıip qarap tur! – depti.

Qasyna kelip sýdan ózin kórgen anasy:

— Úıbúı, balam-ay, onyń qasynda albastydan aýmaıtyn bir kempir de qarap tur ǵoı? Qoı, qursyn, beti aýlaq, keteıik! – degen eken.

QOSTAǴAN

Óń-túsin Ýaqytqa aldyrmaıtyn, zamanalar kóginde juldyzdaı jarqyrap kóz tartyp turatyn jaýhar jyrlar qaı kezde de adam júreginiń rýhanı azyǵy, jan daýasy, kóńil sýsyny. Álisher Naýaıdyń álem halyqtaryna qaldyrǵan ushan-teńiz baı murasy, injý-marjan qazynasy bul sózimizdiń aınaqatesiz anyqtamasy. Ókinishke qaraı, osynaý asyl alqadan osy kúnge deıin bizder — qazaq oqyrmandary enshimiz ben úlesimizdi óz keregimizshe ala almaı kelemiz. Qolymyzdan qaǵyp jatqan da eshkim joq, ejelgi enjarlyǵymyz bolmasa...

Jazylý úlgisi, ishki mazmun-maqamy, qysqa qaıyrym-ıirimi qolyńyzdaǵy jınaqqa tıisinshe ár men nár qosa túsetindikten, Uly shaıyrdyń parasatty pálsapa men tereń oıǵa negizdelgen Qostaǵandarynyń ǵıbratty da úlpetti úlgisin tam-tumdap bolsa da ýsynýdy jón kórdik.

* * *

* * *
Asyl sózdi almastyrsań myljyńǵa,
Adam emes, aınalarsyń bir jynǵa.
* * *
Tyndyrǵan is opalyraq til-jaqtan,
Kimge abyroı ápermekshi qur maqtan?!
* * *
Qansha sheshen, bolǵanymen til sheber,
Dilsiz, qunsyz, qurǵaq sózge kim sener?
* * *
Qara basyp qapy qalma ańǵarmaı:
Qara tildiń ótkirligi qanjardaı!
* * *
Bir ǵajaıyp qudiret bar ǵazalda:
Qara sózden qaımyǵady Ajal da!
* * *
Aqıqattyń qazanynda qaınaǵan
Amal qansha, sózdi uqpaıdy-aý keı nadan.
* * *
Qulpyratyn Kún nurymen túrlenip,
Sóz ajaryn qaýyz ashqan gúl delik!
* * *
Bulbul ánmen áspettese tań gúlin,
Aqyn jyrlar jámı jurttyń jan-dilin.
* * *
Altyn degen, aqyq degen asyl ma,
San sıqyrly sara sózdiń qasynda?!
* * *
Túpki syryn turatuǵyn jasyryp,
Árbir sózdiń tamyryn bas, básin uq.
* * *
Sóz astary telegeıden tereńdeý,
Erdiń isi túpten marjan terem deý!
* * *
Sóz — teńdessiz! Bul — aqıqat, kúmánsiz!
Aldynda onyń bal qyshqyltym, gúl ársiz.
* * *
Adamzattyń gúlzar desek túr-óńin,
Alýan áýen qus sıaqty tili onyń.
* * *
Án men jyrdan nár almasa júregiń,
Osy bolar tirliktegi tiri ólim.
* * *
Ózgelerdiń qýanyshyn bólisseń,
Qara sý da bal tatıdy sen ishken.
* * *
Esep emes: kedeımisiń, baımysyń,
Qatar kóter qaımananyń qaıǵysyn.
* * *
Ataq, baılyq adal jolmen kelmegen
«Ýf!» demeı-aq ushyp keter jelmenen.
* * *
Alla barda tarylmaıdy kók pen jer,
Az bolsa da, kóp bolsa da, kóppen kór.
* * *
Tálimi joq tárbıesiz qas nadan
Aýyl-úıin aýlaq ustar basqadan.
* * *
Gúl óspeıdi kúnniń kózi jylymaı
Ata-anańnyń birin Kún de, birin Aı.
* * *
Allaǵa da, jaǵý úshin elge de,
Adam bolyp qalý paryz pendege.
* * *
Zattan góri qazynadan syıǵa alǵan,
Baqyr artyq taza eńbekpen jınalǵan.
* * *
Saqylyqtyń bir serigi — adaldyq,
Sarańdyqtyń bir serigi — jamandyq.
* * *
İshi-syrty turatuǵyn irińdep,
Jamandyq ta — jazylmaıtyn bir indet.
* * *
Máýe aǵashqa jelbiregen jelegi
Tas burshaqtap, taıaq tıgish keledi.
* * *
Sezim shirkin qutyrǵanda qanda oınap,
Aqyl qalar eleýsiz bir jandaı bop.
* * *
Súıý, kúıý — qas qaǵymy Jazmyshtyń,
Qaıran, Júrek, qalǵyp ketseń, hal múshkil.
* * *
Mahabbatsyz keregi ne Aı, Kúnniń?
Ol bar kezde lázzatyń — tún, Láıliń — gúl!
* * *
Tán qalaýy taldyrǵanmen tal boıdy,
Jan qalaýy jar qushaǵyn tańdaıdy.
* * *
Sen degende janyn qıar jan barda,
«Janym» degen jalǵan sózge aldanba.
* * *
Neǵylasyń táj ben taqty armandap?
Ol degeniń — aldamshy tús, jalǵan baq...
* * *
Ózgelerden artyqpyn dep asqynba,
Tańdaıynda «táýbe» jatyr tastyń da.
* * *
Ǵumyr shirkin ǵulama hám uly ana!
«Ulymyn!» dep batyp júrme kúnáǵa.
* * *
Artyq sóılep, arqan esken ósekten,
Ómirine ókinse etti bos ótken?!
* * *
Qumyradan qul bop shyǵý — Jynǵa arman,
Odan jaman qulqynyna qul bolǵan.
* * *
Shyndyq úshin shyr-shyr etseń bolǵany –
Toty qusqa aınalasyń tordaǵy.
* * *
Aqıqattyń dosy joq ta qasy kóp,
Ony armandap, oǵan jetý qasiret!
* * *
Adaldyqtyń ańsaǵany — ádildik,
Zulymdyqtyń barsha amaly — zálimdik.
* * *
Ashyq bolsa aradaǵy qas-qabaq,
Aýyl-úıde adaspaıdy as-tabaq.
* * *
Aıat qashyp, uıat ketse patshadan,
Qaıyr kútip áýre bolma basqadan.
* * *
Búginińniń túre berme irgesin,
Erteńińnen uıat bolyp júrmesin.
* * *
Qashty eken dep ala berme jaý mysyn –
Qara júrek qanisherden saýmysyń?
* * *
Sharap ýy mıdy meńdep, tándi alar,
Es jıa almaı, eseńgirep jan qalar.
* * *
Qaıǵy da bir kúshiktegish qanshyqtaı,
Kókiregińnen kóshe qoımas jan shyqpaı.
* * *
Qý tirliktiń qýa berme sońynan,
Qýamyn dep qumǵa aınalǵan kóp ulan...
* * *
Ótken kúndi endi bizge tosý joq,
Tirisiń be – tirshiliktiń qosyn jek!
* * *
Ómir shirkin bir kórmekke ǵajap-aq,
Aldyńda áli — Qylkópir men Ǵazaýat!..
* * *
Sendik ǵúmyr — bir-aq mezet, qas qaǵym,
Enshisinen dámetpe, enshe, basqanyń.
* * *
Sý betine úńil, meıliń, úńilme,
Telegeıdiń marjan jatar túbinde...
* * *
Qudaı bolmaq — qudaısyzǵa kúnde arman,
Pendeliktiń qalyby ǵoı bul jalǵan...
* * *
Dos ta izdemes, qas ta izdemes, tiri ólseń,
Tún-túnekten shyǵa almaısyń, bir enseń.
* * *
Qadyr tutsań, aıyp emes qarttyǵyń,
Marqaıýmen maqtanǵanyń — márttigiń!
* * *
Ajalyńnyń habarshysy aq samaı,
Artyq ta emes, kem de emes, tap solaı!
* * *
Kúlim qaǵyp keletuǵyn tań barda,
Kún qaıda dep kúrsinbe de, tań qalma.
* * *
Adym saıyn Ajal baryn umytpa,
Nápsińdi tı, qulqynyńdy quryqta.
* * *
Torǵa túsken saıraı ma eken torǵaı qus?
Zaryn aıtyp jatqan shyǵar ol baıǵus...
* * *
Tapqan jeri, jatqan jeri — tar meken,
Júregińnen sherli muńlyq bar ma eken?..
* * *
Ómir jalǵan sorlyǵa da, zorǵa da:
Keldiń — kettiń, óldiń — óshtiń... sol ǵana.
* * *
Kez kelgenge keýde qaǵyp, kerdeńdep,
Alla barda aıta berme «men, men!» dep.
* * *
Terek shirkin boıyn buldap tur bosqa,
Jerge ıilgen jemis aǵash bir basqa!
* * *
Baq pa, sor ma — ne kútip tur aldyńda?
Ne kútseń de, táýeldisiń taǵdyrǵa.
* * *
Baǵbansyz baq jemis berip jarytpas,
Uǵymtal ul ustazynan jalyqpas.
* * *
Taqıańa tar kelmeıdi kók pen jer,
Kógerseń de, kónerseń de kóppen kór.!
* * *
Mańdaıyńnan sıpaǵan bop syı kútken
Esiń bolsa, aýlaqtaý júr bılikten.
* * *
Bul jalǵanda biri — umyt, biri — Úmit,
Eki basqa ulyq penen ulylyq.
* * *
Kimge kerek asyp-tasyp tolǵanyń?
Eń durysy — elge jaqyn bolǵanyń.
* * *
Bazbireýshe jatpaıtuǵyn bal ashyp,
Týmysynan qoly ashyqtyń — joly ashyq.
* * *
Kúni-túni oılaǵansha bas qamyn,
Qaraılaı júr qas-qabaǵyn basqanyń.
* * *
Kúıdim-pistim mynaý jalǵan — bes kúnde
«Kúnásizbin» dep aıta almas eshkim de...

«An-a-ý jaq...»

Áńgime arqaýyna aınalyp, tilge oralǵy bolǵanda, Bıligińizdi qysqasynan qaıyryp «An-a-aý jaq...» dep jatamyz. Sol «an-a-aý jaqty» Qadyr aqyn bylaısha qatyrypty:

Jańǵyryǵy joǵaldy bıik taýdyń.
Qoıdym men de sol taýǵa jýyqtaýdy.
Estimeıdi,
Bir emes,
Mıllıondy,
«An-a-aý jaqtyń» qulaǵy qulyptaýly.
Baqalar máz,
Qudyqqa qulan qulap,
Kóbeıdi tez qumdy shól,
Jylandy baq.
Buzar edim qulybyn qulaqtardyń,
Barlyǵyn da tastaǵan plombylap!

Ádil de ashshy aıtylǵan aqıqat. Ár joly astarly. «Bıik taý» — ata-babalarymyz. Qadyr jýyqtaı almaǵan taýǵa qazirgilerdiń ıegi qyshymasa da bolady. Mıllıondardyń (halyqtyń), arzý-tilegin estimeıdi emes, estigisi kelmeıtinderdiń qulaǵy — qurysh, qubylasy — tynysh. Baqalardyń batpaqty kóldegi baqyryp-shaqyrýy olar úshin — «Baqyt sımfonıasy»! Qulandar men qulyndar qulaı bersin!.. Qumdy shólde qumyqqan daýsyń kimniń qulaǵyna jetip jatyr deısiń?! Qudyǵyńyz — obyr óńesh, apan aýyz. Al «jylandy baq»... Tozaqqa bergisiz jumaq jurtymyz bolyp júrmegeı?..

Netken qorqaý qoǵam, qorqynyshty áleýmet deseńshi?! Abaıdyń: «Qulyqsyz qulaq oıǵa olaq» degeni eske túsedi. Onda «qulyq», munda «qudyq», on da «olaq», munda «qulaq»...

* * *

Paryqsyzdyq boı kórsetken jerge Parasat jolamaıdy.

* * *

Aqyn betpe-bette, batyr jekpe-jekte tanylady.

* * *

Aqynnyń bar baılyǵy:
Qarasózdiń qaımaǵy,
Qara óleńniń baıraǵy! Az ba. Kóp pe?

* * *

Alýan-alýan pende bar, áline qaraı amaly.

* * *

Jumaqqa bir barsa, aqyn ǵana bara alady!

* * *

Naǵyz óner — Táńir syıy. Al Táńir syıyna eshkimniń de talasy joq. Shýaqqa shomylǵan, shuǵylaǵa kenelgen, shapaǵatqa bólengen Qudaıdyń súıgen quldary aramyzda az ba?

Bardy baǵalap, qadirine jete bilsek, káni?..

* * *

Bulbul ilýde bir saıraıdy. Onyń kóńil qoshy — tańǵy taza aýa. Baqa erteli-kesh kól mańaıyn basyna kóterip jatady. Has ónerdi ólermendik óńmeńdese, ómirden óń qashady, kóńildi muń basady. Amal ne, bulbul kózden ushsa, baqa bastan qarǵıdy. Átteń-aı!..

* * *

Siz Abaıdy bilem dep oılaısyz. Ánin shyrqap, óleńin jattap júrgen soń. Bilmeısiz. Keshe de, búgin de bilgen emessiz. Bilemin dep talaı jerde kókirek kergensiz. Anyǵynda, ol — ózińizdi-ózińiz áshkereleý. Eń jamany, uıalarǵa tıis ette sezim, bette qyzyl joq. Bul — jaman aýrý, jaramsyz qylyq. Jaman aýrý — jaraqty jaýdan da jaman!

* * *

Abaı men Halyq degen eki uǵym ózara birigip-kirigip ketpeıinshe, Abaıdy aýzymyzǵa alǵanymyz alǵan. Biraq ol kúnge kim jeter, kim jetpes... Óıtkeni:

... Ólgen soń aqyndardyń bári aıaýly,
Úırendik tirisinde aıamaýdy.
Kóbeıip bara jatyr kópes úıi,
Azaıyp bara jatyr Abaı aýly...

* * *

Ne aǵa býynnan, ne atqaminerden qaıyr-meıir bolmaǵan soń qazaqtyń qazirgi jas poezıasy ıesiz, júıesiz, baǵasyz, baǵdarsyz, jetim qozynyń kúıin keshýli. Biraq baıansyz emes! «Jetim qozy jetiler, jetiler de otyǵar»... Adamzattyq aıbyn-úni túgili azamattyq ahýaly almaǵaıyp aqynnan ne kútesiz? «Erim» degen el bolmasa, «elim» degen er qaıdan shyqsyn?! Búginginiń aqyny erteńginiń aqyly men naqylyna aınalmaq úshin birazymyzdyń bas qatyrýymyz kerek shyǵar!..

* * *

Bir jaǵy — usaq, kúıki psıhologıa, ekinshi jaǵy menmendik, ózimshildik, máńgúrttik aýrý meńdegen ortadan jaqsylyqtan ózgeniń bárin kútýge bolady.

* * *

Qasqyrdaı ulyǵan «ulylar», qaptaǵan «qaıratkerler», dáldúrish «danyshpandar», kisimsigen «klasıkter» kimdi tyńdasyn?! Bizdiń áljýaz ádebıetimizdi qazir osy qaterli qasiret meńdep alǵan. Rýhtyń baıraǵy qulasa, Namystyń qaıraǵy ketilse, Ojdannyń oırany shyqsa, kúniń ne bolmaq — kúnshil, kúńkilshil aǵaıyn?

* * *

Ár adam — óz oı-órisiniń quly. Al quldyq sanadan qutylý baqyty bul dúnıede kez kelgenge buıyra bermegen. Munyń ózi bir adamǵa emes, bir qaýym elge, tutas ult-ulysqa qatysty bolsa, ne shara...

* * *

Meıli, azapty bolsyn, meıli, lázzatty bolsyn, meıli, beınetti bolsyn, meıli, zeınetti bolsyn... aqynnyń jary bolý degenińiz — Táńirdiń taǵdyr ıesine degen ilýdegi bir izeti.

* * *

Boıdaǵy qadyr tutar qasıetimiz qalǵyp ketse bolǵany, aramza ázázil men pasyq pıǵyl, nákás nıet qarańǵyny maldanǵan qandaladaı óre túregeletinin qaıtersiń?! Kún men túnniń, ómir men ólimniń, qaryn men darynnyń... adam boıyndaǵy aıqasy men shaıqasy Aqyrzamandy jedeldetpegende qaıtsin...

* * *

Adam derti jazylar-jazylmas... qoǵam derti áriden berige sozylsa, sol qaıǵy.

* * *

Qaı zamanda da erdiń Temirqazyǵy, eldiń ómir azyǵy – Ana! Haýa ana bolmasa, Adam atańyz ishqusa indetke ushyrap baǵzydan-aq jaryq dúnıeden baz keship, baqı dúnıege attanyp keter me edi! «Qudaı — sheber» degenimiz, mine, osy.

Men aıtar edim, irgemizdegi myna qudaıy qońsymyz ormandaı orekeń bıdaı óńdi, arpa burymdy orys qyzy bolmasa, armandaı búginine aman-esen jete almas edi. Al bizdiń osy kúnge deıin óse almaı júrgenimizdiń eń negizgi sebebi — qadirli de qasıetti qazaq qyzynyń Qaǵbasyn qasterlep, Qubylasyn túzeı almaı kele jatqandyǵymyz. Qazaqtyń qyzy altyn da, jigiti kúmis. Osylaı eken, altyndy nege ardaqtamasqa, saqtamasqa, salmaqtamasqa?!

Paradoks! Qoǵamnyń dúnıe-múlkin shetel asyryp jatqan dúbara dúmshelerge dúrse qoıa beremiz de, bir-birlep, on-ondap Otbasyn da, Ordasyn da, Otanyn da tastap ózge elge astyrtyn da ústirtin aýa kóship jatqan arýlarymyz jaıynda jaq ashpaımyz. Qazirgi ashshy shyndyq — qazaq qyzdary qazaq jigitterin mensinbeýge aınaldy Munyń astary men tysynda áleýmettik hal-ahýal jatqanyn kim bilmeıdi? Endeshe, aǵaıyn, esińdi jı, etegińdi jap, esigińdi kúzet, besigińdi túze!!!

---