InfoHub Logo

Tuqym qýalaýdyń ekinshi zańyn qaraı otyryp, biz genderdiń taralýy táýelsiz sıpatqa ıe ekenine jáne ártúrli gametalarda meıoz prosesinde ár jup hromosomalardyń atalyq jáne analyqtan týyndaıtynyna baılanysty bolatynyn kórdik. Iaǵnı genderdiń táýelsiz taralýyna jáne rekombınasıaǵa ártúrli hromosomalarda ornalasqan gender jaýap beredi. Mundaı rekombınasıa erkin rekombınasıa dep atalady. 1910 jyly T. Morgan bir hromosomada ornalasqan gender bir-birimen tirkesken jáne olardyń tirkesý jıiligi genderdiń ornalasqan araqashyqtaryna baılanysty dep tujyrymdaǵan. Osydan, T. Morgan tuqym qýalaýdyń 2 zańyna ártúrli hromosomalarda ornalasqan gender ǵana baǵynatynyn anyqtady. Biraq-ta bul zertteýler bolashaqta T. Morgan jáne onyń qyzmetkerlerine hromosomada genderdiń túzý syzyq boıyna boılaı ornalasatyny týraly tujyrymdamany usynýyna sebep boldy. Osy tujyrymdama arqyly olar tek drozofılanyń hromosomasynyń genetıkalyq kartasyn ǵana emes, basqa da organızmderdiń de genetıkalyq kartasyn qurdy.

Genderdiń tirkesi qubylysy kóptegen janýarlar jáne ósimdikter túrlerinde jaqsy zerttelgen, ol atalyq jáne analyq organızmderde birde kórinedi. Bul qubylysty jaqsy túsiniý úshin shved genetıgi Hachınsonnyń sıpattaǵan júgeri dániniń túsine baılanysty mysalyn alaıyq. S áripi arqyly dánniń túsine jaýapty domınantty allel belgilinedi, al s áripimen resessıvti allel belgilendi. S eripi, domınantty allel, dánniń tegistigine jaýap beredi, al s áripi, resessıvti allel, dánniń budyr formasyna jaýapty. Eger de genotıpi CS/CS jáne cs/cs organızmderdi bir-birimen shaǵylystyrsa, onda F1 urpaqta paıda bolatyn gıbrıdter CS/cs genotıpimen sıpattalady jáne dánniń pishini qalypty jáne túsi boıalǵan bolady. Tuqym qýalaýdyń ekinshi zańy boıynsha Ǵ1 urpaqta S jáne S genderiniń taralýy bir-birine táýelsiz bolady jáne teń jaǵdaıda CS, Cs, cS jáne cs gametalaryn beredi. Birinshi urpaqtan shyqqan gıbrıdterdi ccss genotıpti organızmmen shaǵylystyrsa, onan shyǵatyn urpaqtardyń fenotıptik qatynasy 1:1:1:1 teń bolýy kerek. Biraq-ta F1 gıbrıdterin osylaı shaǵylystyrý arqyly alynǵan urpaqtarda basqalaı qatynas alyndy:

    — CS/cs ósimdikteri (dáni boıalǵan qalypty pishin) — 4032,
    — Cs/Cs ósimdikteri (dáni boıalǵan budyrly pishin) — 149,
    — cS/cs ósimdikteri (dáni tússiz qalypty pishin) — 152 jáne
    — cs/cs ósimdikteri (dáni tússiz budyrly pishin) — 4035.

Shaǵylystyrýdan alǵan 8368 ósimdikterde belgilerdiń taralýy dáni boıalǵan qalypty pishin jáne dáni tússiz budyrly pishin berdi (4032 + 4035 = 8067, nemese 96,4%), ıaǵnı ata-analyq belgilerdi qaıtalady. Ósimdiktiń dáni boıalǵan budyrly pishin jáne dáni tússiz qalypty pishin (149 + 152 = 301, nemese 3,6%), rekombınantty belgilermen sıpattaldy. Eger de bul tórt tıpti ósimdikter birdeı qatynasta kezdesse, onda ol S-s jáne S-s gendik juptardyń táýelsiz taralýyna (rekombınasısyyna) ákeler edi. Biraq ta alynǵan nátıjelerden bul gendik juptar bir-birine táýeldi bolyp turǵanyn kórýge bolady, ıaǵnı ata-ana genderiniń kombınasıasy jıi kezdesip tur. Basqasha aıtqanda tirkesý 96,4% kósetkishke teń boldy.

Bul gen juptary bir-birine táýeldi, ıaǵnı tirkesip tuqym qýalaıdy. Bul tujyrymdama basqa da ósimdikterdegi belgiler arasynda dáleldendi. Osydan, bir hromosomada ornalasqan qandaı da bolmasyn ata-analyq juptar geniniń eki jup kombınasıasy tirkesýge baılanysty gametaǵa birdeı sandyq qatynasqa túsedi.

Eki genniń tirkesýine keltirilgen bul mysal óte qarapaıym. Ári qaraı úsh genniń mysalyn qarastyrýǵa bolady, ıaǵnı A geni V genimen tirkesken, al V geni S genimen tirkesken. Genderdiń tirkesýin kóptegen organızmderde shaǵylystyrýlar arqyly zertteý jáne olardyń táýeldi jáne táýelsiz tuqym qýalaýyn anyqtaý, tikesý toptaryn qarastyrý kóptegen genderdiń arasynda tirkesý bolatynyn jáne ol tirkesýler tirkesý toptaryn quraıtyny anyqtaldy. Osydan, genomnyń tirkesken gender toptarynan nemese jaı tirkesý toptarynan turatyny anyqtaldy, jáne ár tirkesý toptary hromosoma juptarynyń sanyna saı keledi. Drozofılada 4 jup hromosoma bar jene onda 4 tirkesý toby anyqtaldy, júgeride 10 hromosomalyq jup bar, sáıkesinshe, onda 10 tirkesý toby belgili, al burshaqta 7 jup hromosoma bar jáne 7 tirkesý toby anyqtalǵan.

Jynysy genetıkalyq determınasıalanatyn janýarlarda jeke tirkesý toptary retinde jynys, X jáne Ý hromosomalarda ornalasqan genderdi qarastyrý kerek. T. Morgannyń tujyrymy boıynsha gender tek bir hromosomada ornalasqanda ǵana bir-birimen tirkese alady. Hromosomalar gametalarǵa ajyraǵanda ıntaktyly túrde bolady jáne onda ornalasqan genderdiń barlyǵy birge tuqym qýalaıdy. Bul jaǵdaıda olardyń tolyq tirkesýi júredi. Biraq-ta júgeridegi genderdiń tirkesýin qarastyrǵanda tolyq tirkesýdiń bolmaıtynyn kórdik. Onda tek eki ata-analyq gametalar túzilip qana qoımaı, sonymen birge rekombınantty tıpter de túzildi. Tolyq tirkesýdiń bolmaýy basqa da organızmderde kórsetilgen. Kletkada hromosomalardyń gametogenezi prosesinde olar bir nemese birneshe jerden úzilip bólikter túzýi, kelesi rette bul bólikter basqa gomologty hromosomanyń sondaı ajyraǵan jerine baryp jalǵasýy múmkin. Nátıjesinde jańa kombınasıalar túziledi. Bizdiń júgeri mysalynda, ıaǵnı S jáne S genderi 97% jaǵdaıda tirkesken kúıde boldy da, al shamamen, 3% jaǵdaıda olar rekombınantty túrde boldy. Gomologty hromosomalar arasyndaǵy tirkesken gender rekombınasıasymen júretin bólik almasýlar krosıngover (T. Morgan) dep ataldy, al bul qubylysty genetıkalyq rekombınasıa dep atady. Eki gen kombınasıasynyń rekombınasıasy nátıjesinde taǵy jańa kombınasıa túziledi. Júgeridegi rekombınasıa mysalyna keletin bolsaq, krosıngover prosesi S jáne S genderiniń ornalasqan jerindegi hromosoma bólikteri arasynda júrgen, ıaǵnı hromosomanyń eki jerinde ajyraý paıda bolǵan.

Krosıngover gomologty hromosomalar bir-birimen jabysqanda týyndaıdy. Ári qaraı hromosomanyń ár gomology sentromerasy arqyly ustalyp turatyn jeke eki hromatıdaǵa ajyraıdy. Munda tórt hromatıdanyń ekeýiniń arasynda hıazma dep atalatyn baılanys túziledi (H-tárizdi pishin nemese aıqas). Ári qaraı osy eki hromatıdada úzils paıda bolady jáne kelesi rette úzilgen bólikter jańadan qaıta jalǵanady. Osyndaı jolmen júrgen úzilý jáne qalpyna kelý nátıjesinde jańa hromatıda túziledi. Aıta ketken jón, bul jerde hıazma tórt hromatıdanyń tek ekeýinde ǵana bolady, ıaǵnı olar basqa eki hromatıdanyń qurylymyna áserin tıgizbeıdi. Nátıjesinde krosıngover tek eki hromatıdada ǵana júredi. Osyǵan baılanysty meıoz prosesinde qalyptasqan hromosomalar gomologty hromosomalar juptarynda qalyptasqan ártúrli genderdi alyp júredi. Tirkesýdi anyqtaýdyń klasıkalyq ádisi bir nemese birneshe tirkesý toptarymen ajyratylatyn organızmderdi bir-birimen shaǵylystyrý arqyly alynǵan Ǵ1 gıbrıdterdi (mysaly, AV/av nemese Av/aV) osy gender boıynsha gomozıgotaly resessıvti (av/av) belgisimen shaǵylystyrý arqyly alynǵan urpaqtardy sanaý jolymen sıpattalady. Iaǵnı alynǵan urpaqtardaǵy ata-analyq kombınasıalar men rekombınasıalyq kombınasıalardy sanaý arqyly paıyzdyq mólsherde olardyń kóriný jıiligin anyqtaıdy (keri shaǵylystyrýdan shyqqan daralardy jalpy sanyna shaqqanda). Tirkesý toptaryn anyqtaýdyń basqa ádisteri somatıkalyq kletkalardy gıbrıdteý jáne genderde klondaýǵa negizdelgen.

Genderdiń tirkesýine ártúrli faktorlar áser etedi. Mysaly, organızmniń jasy ulǵaıǵan saıyn, ıondaýshy radıasıanyń áserinen jáne basqa da faktorlardyń áserinen krosıngover jıiligi de tómendeıtini anyqtalǵan. Krosıngover tek meıoz prosesiniń gametogenezinde ǵana júredi. Keıde ol somatıkalyq kletkalarda da júrýi múmkin. Somatıkalyq krosıngover kóptegen janýar jáne ósimdik túrlerinde anyqtalǵyn. Jynystyq jolmen kóbeıetin organızmderde somatıkalyq krosıngover nátıjeleri tuqym qýalamaıdy.

---