InfoHub Logo

Obektıvti túrde baılanysty áleýmettik qubylys retinde taralǵan basqarý, al onyń quramdas bóligi bolyp áleýmettik basqarý sanalady. Sonymen, latyn tilinen shyqqan «administratio» (ákimshilik basqarý) termıni belgili qyzmet túrin sıpattaıtyn qural bolyp sanalady, ıaǵnı qoǵamdyq maqsatqa jetý úshin jasalynatyn áreketter jıyntyǵy keń maǵynada basqarý, nege (nemese bireýge) basshylyq jasaýdy bildiredi. HH ǵasyrdyń 60-shy jyldary jańa ǵylymı baǵyt-kıbernetıka paıda boldy, onyń oqý páni bolyp ár túrli oblystardaǵy basqarý prosesteri sanaldy. Matematıkalyq apparatty, matematıkalyq logıka jáne fýnksıa teorıalaryn paıdalana otyryp, avtomatıkalyq retteý, aqparattyq jáne kóptegen basqa daǵylym salalarynyń teorıalary jetistikterin biriktirýge qol jetti. Bul ǵylym basqarý, baılanys, baqylaý, retteý, qabyldaý, qıyn dınamıkalyq júıelerdegi aqparattardy saqtaý jáne óńdeý suraqtaryn qarastyrady. Qazirgi kezde jalpy tanylǵan kelesi basqarý túrlerin ataýǵa bolady, olar: mehanıkalyq, tehnıkalyq (mashınalardy, tehnologıalyq prosesterdi basqarý), bıologıalyq (tiri organızmderdegi prosesterdi basqarý), áleýmettik (adamdardyń jáne olardyń ujymdarynyń minez-qulqyn basqarý). Atalǵan árbir basqarý tıpteri óziniń taǵaıyndalýymen, sapalyq ózgesheligimen, ereksheliktik belgilerimen, basqarýshylyq fýnksıalar men operasıalardy júrgizý qarqyndylyǵymen aıryqshalanady.

1. Basqarý — ár túrli tabıǵat júıeleriniń bıologıalyq, tehnıkalyq, áleýmettik uıymdasqan bútindigin qamtamasyz etetin fýnksıasy, ıaǵnı aldarynda turǵan mindetterge jetý, olardyń qurylymyn saqtaý, olardyń qyzmetiniń jaǵdaıyn tıimdi qalypta ustaý.
2. Basqarý — qandaı da bir júıeniń elementterin quraıtyn ózara árekettik múddesine qyzmet etedi.
3. Basqarý — bútin júıeniń ishki salasy, onyń negizgi isin uıymdastyrý (ózin basqarý) bastaýynda, ózara árekettik etetin elementteri sýbekt (basqarý elementi) jáne nysan (basqarylatyn element) bolyp sanalady.
4. Basqarý — qyzmet, ákimshilik — bul qyzmettiń negizgi sýbektisi, bılik — ony júzege asyrýdyń negizgi quraly, atqarýshy bılikti júzege asyratyn sýbekt. Bul ózine úsh negizgi belgini quraıtyn túsinikpen baılanysty. Basqarý (atqarýshy, ákimshilik), apparat (qyzmetkerler organdar jıyntyǵy), atqaratyn qyzmeti (basqarýshylyq, atqarýshy, ákimshilik) jáne osyǵan baılanysty qoldanatyn basqarý (atqarýshy ákimdi bılik).
5. Basqarý — is mánisi jaǵynan sýbektiniń nysanǵa basqarýshylyq áser etýi, onyń mazmuny bolyp júıeni retteý, onyń qyzmet etýin qamtamasyz etý. Bul maqsatta baǵyttalǵan retteýmen áser etý — sýbekti men nysannyń arasyndaǵy baılanys jáne ony basqarýdyń naqty sýbektisi júzege asyrady.

Basqarýdyń mánin ashatyn «júıe» uǵymy, mynadaı kelesi belgilerdiń bolýymen sıpattalady: mindetter men maqsat; basqarýdyń sýbektisi men nysany; fýnksıalar; uıymdyq qurylymy; birligi; júıe elementteriniń derbestigi jáne ózara baılanystylyǵy; qyzmettiń belgilengen ádisteri men nysandary. Jalpy maǵynada basqarý, basqarý sýbektisiniń basqarý nysanyna aqparattyq baılanystar men qatynastar negizinde, júıeniń qyzmetin tıimdi jasaý maqsatynda baǵyttalǵan áser etýi dep túsinýge bolady. Basqarý anyqtamasynyń eń dál túsinigin reseılik ǵalym G.V. Atamanchýk berip otyr: basqarý — bul adamdardyń qoǵamdyq ómir tirshiligine maqsatty, jasampaz, oılastyrylǵan, uıymdastyrylǵan jáne de arnaýly qurylǵan organdar men qurylymdar (memlekettik organdar, saıası partıalar, qoǵamdyq birlestikter, kásiporyndar, qoǵamdar, keńester jáne t.b.) arqyly júzege asyrylady.

Basqarý máni kóptegen jyldar boıy ózgerissiz kele jatqandyǵyn atap ótýge bolady. «Basqarý» anyqtamasy túsinigin anyqtaı otyryp, menejment klassıgi A.Faıol kelesi alty fýnksıany kórsetedi:

1. tehnıkalyq operasıalar (óndiris, óńdeý);
2. komersıalyq operasıalar (satyp alý, satý jáne aıyrbas);
3. qarjylyq operasıalar (qarajattardy tartý jáne olardy ıelený);
4. saqtandyrý operasıalary (adamdar men múlikti saqtandyrý jáne qorǵaý);
5. eseptik operasıalar (býhgalterıa, kálkýlásıa taýar jáne basqalardyń ózindik baǵasyn jáne satyp alynatyn, satatyn baǵasyn eseptep shyǵarý), esepke alý, statısıka jáne t.b.;
6. ákimshilik operasıalar (aldyn ala boljaý, uıymdastyrý, basqarýshylyq, úılestirý jáne baqylaý).

Ákimshilik operasıalar maǵynasyn asha otyryp, ǵalym mynany túsindiredi: «Basqarý — aldyn ala boljaý, uıymdastyrý, basqarý, úılestirý jáne baqylaý»;

—  aldyn ala boljaý, ıaǵnı bolashaqty eskerý jáne áreket baǵdarlamasyn óńdeý;
—  uıymdastyrý, ıaǵnı kásiporyn organızminiń materıaldyq jáne áleýmettik qurylysyn jasaý;
—  basqarý, ıaǵnı qyzmetkerler quramyn tıimdi jumys isteýge májbúrleý;
—  úılestirý, ıaǵnı barlyq áreketter men barlyq kúshti baılanystyrý, biriktirý, úndestirý;
—  baqylaý, ıaǵnı barlyq is-áreketter belgilengen erejeler men berilgen ókimderge sáıkestikte istelýiniń qamyn oılaý.

Ádebıetterde júıeniń birneshe túrleri qarastyrylady: tehnıkalyq júıe (energıalyq júıe, aqparattyq-esepteý jelisi, tehnologıalyq proses jáne t.b.); áleýmettik-ekonomıkalyq júıe (salalar, jkelegen kásiporyndar, turmystyq qyzmet kórsetý jáne t.b.); uıymdastyrýshylyq júıe, onyń negizgi elementi — adam. Adamdar uıymǵa basqarý kómegimen mindetterdi sheshý úshin kiredi. Uıym — adamdardyń sanaly túrde birigýi, ıaǵnı júıeliligimen, qurylymdylyǵymen sıpattalynady, belgilengen maqsattarǵa jetýdi jetýdi kózdeıdi jáne qoǵamdyq mańyzy bar mindetterin sheshý úshin basqarýshylyq prosester oryn alady.

Qandaı da bolmasyn basqarýshylyq proseske kelesi sıpattamalyq erekshelikter tán: aıaqtalynǵan júıeniń qurylý qajettiligi jáne qyzmet etýi; júıege maqsatty baǵyttalǵan áser etý, onyń nátıjesi bolyp, qoıydǵan mindetterdi oryndaý qabilettiligine qajetti qatynastar men baılanystardyń rettelgendigine qajetti qatynastar men baılanystardyń rettelgendigine qol jetkizý sanalalady; basqarýdyń naqty qatysýshylary retinde basqarý sýbektisi men nysanynyń bolýy; basqarýǵa qatysýshylar arasynda negizgi baılanystyrýshy zveno retinde aqparattyń bolýy; basqarý qurylymynda tómen shendilerdiń t.b. joǵary shendilerge baǵyný tártibiniń bolýy; basqarý nysanynyń basqarý sýbektisine baǵynýshylyǵynyń ár túrli formalarynyń bolýy.

---