InfoHub Logo

Áleýmettik basqarý — jalpy basqarý tıpteriniń bir túri, ony zertteýmen kıbernetıka aınalysady. Basqarý — birinshiden, kúrdeli júıege maqsatty baǵyttalǵan áserli áreket etý, ekinshiden, ár túrli tabıǵı júıelerdiń (bıologıalyq, tehnologıalyq, áleýmettik) bútindigin qamtamasyz etetin uıymdastyrylǵan fýnksıasy, ıaǵnı aldarynda turǵan maqsattarǵa qol jetkizý, olardyń qurylymyn saqtaý, olardyń qyzmetiniń qolaıly rejımin ustap turý.

Qoǵam óz aldyna kúrdeli qurylymdy jáne túrli jeke ózgeristerdi qamtıtyn bútin organızm. Áleýmettik prosesterdiń jalpy baılanysy men birliginiń qajettiligi osynda. Ol qoǵamnyń bir qalypty qyzmet etýi men jetilýiniń birden-bir bastapqy jaǵdaıy bolyp sanalady.

Áleýmettik basqarý qoǵamdyń ómirdiń belgisi retinde jalpy belgilermen, basqarý ǵylymynyń kategorıasy retinde, sonymen birge qoǵamdyq ómirdiń uıymdastyrý erekshelikterimen de keskindelinedi. Aıryqsha maǵynasy jaǵynan mynalar sanalady:

Birinshiden — áleýmettik basqarý tek adamdardyń birlesken qyzmeti bar jerde ǵana bolady, ózimen-ózi mundaı qyzmet (óndiristik basqa da) áli de olardyń qatysýshylarynyń aldarynda turǵan jalpy mindetterin úzilissiz jáne tıimdi oryndaýda jalpy maqsatqa jetýin qamtamasyz ete almaıdy. Basqarý adamdardyń bir uıymda birlesip qyzmet isteýlerin uıymdastyrady jáne olardy uıymdastyrylǵan rette bekitedi.

Ekinshiden — áleýmettik tártipke áser etedi. Onymen birlesken qyzmetke qatynasýshylardyń jeke áreketteriniń kelisimdiligi qamtamasyz etiledi. Osy qyzmetti retteýine qajetti jalpy fýnksıalar oryndalady (mysaly, josparlaý, úılesimdik, baqylaý).

Úshinshiden — áleýmettik basqarýdyń áser etýiniń basty nysany bolyp, birlesken qyzmetke qatysýshylardyń minez-qulqy jáne olardyń qarym-qatynasy sanalady. Bul sanaly eriktik sıpattaǵy kategorıa, onda adamdardyń minez-qulqyn basqarý júzege asyrylady.

Tórtinshiden — áleýmettik basqarý adamdardyń minez-qulqyn retteýshi rólinde aldymenen sýbekt jáne nysannyń arasynda áleýmettik basqarý fýnksıalaryn tájirıbelik túrde júzege asyrýmen baılanysty bolady.

Besinshiden — áleýmettik basqarý basqarýshylyq qatynasyna qatysýshy adamdardyń bir-birine baǵynýshylyq erkinde bolýyna baılanysty, óıtkeni olardyń bir-birimen qatynasy erikti. Basqarýshynyń quqyǵy basqarylatyndardyń quqyǵyna qaraǵanda basym bolyp keledi.

Osydan áleýmettik basqarýdyń bıliktiligin anyq kórýge bolady, óıtkeni basqarý sýbektisi «basqarýshylyq erikti» qalyptastyrady jáne ony júzege asyrady, al nysan oǵan baǵynyshty bolady. Osy arqyly áleýmettik basqarýdyń bıliktik-eriktik jaǵy anyqtalady. Sonymen, bılik basqarý erkin basqarylatyndardyń erkine baǵyttaıtyn erekshe qural. Osy arqyly adamdardyń minez-qulqyn erikti retteý júrgiziledi, ol qoǵamdyq ómirdi, memlekettik uıymdastyrý jaǵdaıynda áleýmettik qatynastarǵa memlekettik bılik arqyly aralasýdy qamtamasyz etý qajet.

Altynshydan — áleýmettik basqarýdy, onyń basqarý sýbektisi júzege asyrýdyń erekshe mehanızmin qajet etedi. Olardyń rólinde adamdar toby bolady, olar uıymdasqan túrde taǵaıyndalǵan basqarý organdary (memlekettik jáne qoǵamdyq) nemese osyǵan ókilettelgen laýazymdy tulǵalar retinde bolady.

Sóıtip, áleýmettik basqarýdyń negizgi mazmuny adamdardyń ujymdyń qyzmetine maqsatty baǵyttalǵan, uıymdastyrýshylyq áser etý jáne jalpy mindetterdi sheshý prosesinde birlesken sheshimniń áreketterin kelistirý bolyp sanalady.

«Memlekettik basqarý» uǵymynyń anyqtamasyn, ár túrli kózqarastarmen belgileýge bolady. Keıde basqarý sot tóreligi ne zań shyǵarýshylyń bolyp sanalmaıtyn memlekettik qyzmet retinde anyqtalady. Óıtkeni, basqarý memlekettik nemese basqa da memlekettik bılik sýbektileriniń sot tóreligi men zańshyǵarýshylyq sheginen tysqary júzege asyrylatyn qyzmet túri retinde anyqtalynady.

Mine, joǵaryda atalǵan negizde memlekettik apparat qurýdy memlekettik bıliktiń erkin bildiretin organdar jıyntyǵynyń osyǵan baılanysty, osy apparat sheńberinde memlekettik mindet pen fýnksıalaryn júzege asyrýǵa baılanysty, memlekettik bılikti basqarý organdaryn jáne sot organdaryn bólýdiń konstıtýsıalyń túrde sheńberin kórsetip otyr.

Sonymen, memlekettik bılik organdary memlekettik jáne qoǵamdyq ómirdiń aıryqsha mańyzdy suraqtaryn zańdar (zańdar jasaý) túrinde sheshedi. Memlekettik basqarý organdary negizinde zańynyń júzege asyrylýyn (olardy oryndalýyn) atqarady.

Memlekettik basqarýdyń atqarýshy — ákimdik sıpattaǵy qyzmetiniń negizgi baǵyty bolyp oryndaý sanalady, ıaǵnı, zańdar jáne basqa da normatıvtik quqyqtyq aktilerdi júzege asyrý. Bul maqsatqa olar qajetti zańdy — bıliktik óklettikterdi qoldaný arqyly jetedi.

Memlekettik basqarýdyń kúndelikti jáne naqty sharýashylyq, áleýmettik-mádenı jáne ákimshilik-saıası aýmaqtarǵa basshylyq jasaý prosesinde júzege asyrylatyn qyzmeti atqarýshy bolyp sanalady.

Saıası, áleýmettik-mádenı, memlekettik jáne ekonomıkalyq qyzmeti bıliktik basqarýdyń arnaýly naqty operatıvtik-basqarýshy sýbektileri bolýyn qajet etedi. Memlekettik basqarý sýbektileri retinde mynandaı memleket organdar: zań shyǵarýshy, atqarýshy, sot organdary sanalady.

Memlekettik bılikti (basqarýdy), sonymen birge birkelki júıeniń tabıǵı quramdas bóligin qura otyryp, jergilikti memlekettik basqarý organdary máslıhattar men ákimdikter de júzege asyrady.

Memlekettik apparat osyndaı negizdegi maǵynada qurylady, osyǵan sáıkes apparat sheńberinde memlekettik mindetter men fýnksıalarda júzege asyrýmen baılanysty, eńbekti bólý qajettiligine baılanysty QR 1995 jylǵy Konstıtýsıasynda «memlekettik basqarý» termın qoldanylmaıdy. Onyń ornyna jańa termın «atqarýshy bılik» engizildi. Onyń engizilý sebebi bıliktiń konstıtýsıalyq túrde bólinýinde. Sonymen, QR Konstıtýsıasynyń 3-babyna baılanysty Respýblıkada memlekettik bılik birtutas, ol Konstıtýsıa men zańdar negizinde zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot bıligi bolyp bólinedi.

Osy turǵydan áleýmettik basqarýdyń memlekettik jáne qoǵamdyq basqarý tetikterine bólinýin kórýge bolady. Ákimshilik quqyq teorıasy joǵaryda atalǵan erejelerdi eskerip, memlekettik basqarýdyń eki anyqtamasyn óńdep shyǵardy.

1. Memlekettik basqarý keń maǵynada — bul memlekettiń (ókildi bılik organdarynyń, memlekettik bıliktiń atqarýshy organdarynyń, prokýratýranyń, sottyń jáne t.b) retteýshilik qyzmeti. Memlekettik basqarý keń maǵynada, qoǵamdyq qatynastarǵa quqyqtyń arnaýly sýbektileri jaǵynan uıymdastyrylǵan áser etýdegi memlekettiń barlyq qyzmetin sıpattaıdy. Memlekettik basqarýdyń fýnksıalaryn (kadrlardy irikteý, ornalastyrý, attestasıalaý, esepke alý jáne baqylaý, májbúrleý jáne madaqtaý, tártiptik áser etý sharalaryn qoldaný, boljamdaý, qarjylandyrý jáne t.b.), memlekettiń kóptegen organdary: sot, prokýratýra, bıliktiń ókildi organdary iske asyrady.

2. Memlekettik basqarý tar maǵynada — bul ákimshilik qyzmet, ıaǵnı QR memlekettik bıliginiń atqarýshy organdarynyń qyzmeti. Ákimshilik quqyqta memlekettik basqarý uǵymy tar maǵynada qaralady.

Memlekettik basqarý tar maǵynada — bul QR Úkimetiniń, mınıstrlikteriniń, komıtetteriniń, agenttikteriniń jáne ár túrli deńgeıdegi jergilikti memlekettik basqarý (ákimdik) organdarynyń tájirıbelik qyzmeti. Osy organdar basqarýshylyq qyzmetti júzege asyrýǵa arnaıy qurylǵan jáne memlekettik basqarýdyń negizgi sýbektileri bolyp sanalady.

Memlekettik basqarý memleket qyzmetiniń uıymdastyrýshysy bolyp sanalady jáne ondaǵy barlyq saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik prosesterdi qamtıdy. Onyń quramynda memlekettik basqarýshylyq qyzmet, memlekettik basqarý oblysy, memlekettik basqarý salasy jáne memlekettik basqarý (atqarýshy bılik) organy bar.

1. Memlekettik basqarýshylyq qyzmet — bul atqarýshy bılik sýbektileriniń jáne de memlekettik basqarýdyń basqa da zvenolarymen (memlekettik qyzmetshiler men laýazymdy tulǵalardyń) memlekettik basqarýdyń fýnksıalaryn júzege asyrý.

2. Memlekettik basqarý oblysy — bul negizgi taǵaıyndalý birligi negizinde toptastyrylǵan memlekettik basqarý salasy (mysaly, sharýashylyqty basqarý, áleýmettik-mádenı, ákimshilik-saıası qyzmetti basqarý).

3. Memlekettik basqarý salasy — bul memlekettik basqarý nysandarynyń jáne olardyń naqty taǵaıyndalýyna baılanysty ár túrli zvenolar men qatynastardyń júıesi (mysaly, ónerkásipti basqarý, densaýlyqty, ishki isterdi basqarý jáne t.b.).

4. Memlekettik basqarý aıasy — bul arnaıy sıpattaǵy salaaralyq fýnksıalardy júzege asyrýmen baılanysty uıymdastyrýshylyq qatynastar kesheni (mysaly, búdjettik josparlaý, salyq jáne t.b.). Bul aıalarda memlekettik basqarý organdary zań masshtaby men sheńberinde belgilengen baqylaý — qadaǵalaý quzyretin júzege asyrady.

5. Memlekettik basqarý (atqarýshy bılik) organy — bul zańdar men normatıvtik aktilerdiń negizinde memlekettik basqarý fýnksıalaryn naqty iske asyratyn atqarýshy bılik sýbektisi, ol belgilengen quzyretke, belgilengen qurylymyna jáne basqarýshy qyzmetshilerine ıe.

Memlekettik basqarý — bul qoǵamdaǵy qoǵamdyq úderisterdi naqty uıymdastyrýǵa baǵyttalǵan atqarýshy qyzmet. Basqarýdyń atqarýshy qyzmeti dep atalatyn sebebi, olar zańdar men basqa da normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń oryndalýyna jáne júzege asyrylýyna baǵyttalǵan. Basqarýdy júzege asyrý prosesinde, onyń sýbektileri oryndaýǵa mindetti jáne memlekettik májbúrleý sharalarymen qorǵalǵan bir jaqty bıliktik aktilerdi qabyldaý arqyly quqyǵyn júzege asyrady. Osyǵan baılanysty atalǵan qyzmet atqarýshy-ákimdik dep atalady.

---