Ǵulama
Ónerpazdyń daryn qýaty mol, alymy keń bolǵany árıne mádenıet tarıhy úshin úlken olja. Tabıǵı talant tereń bilimmen, telegeı-teńiz aqyl-parasatpen tolysyp, zamananyń estetıkalyq-ǵylymı talap-tilekterine jaýap berip otyrsa, qalam qaıratkerlerine odan artyq baqyt joq.
Belgili ádebıet synshysy, qoǵam qaıratkeri Ǵabbas Toǵjanovtyń «bizdiń kóbimiz (bárimiz desek te ótirikshi bola qoıman) qazir ýnıversalmyz. Kóp bilgendikten, ýnıversal emespiz, kóp mindet júktelgendikten, amalsyzdan ýnıversalmyz. Qazaq turmysynda jurtshylyq aldyna túspeı, bilinbeı qarańǵy, tuıyq jatqan máseleler kóp. Solardy ashqyń keledi, túsingiń keledi. Ádebıet syny tarıhty bilýdi kerek qylady. Tarıh qazaqtyń ekonomıkasyn, eski ádebıetin bilýdi tileıdi», bir máselege ekinshi, úshinshi másele jalǵasa beredi degeniniń tarıhı shyndyqtan týǵandyǵyn Sáken Seıfýllınniń ulan-ǵaıyr shyǵarmashylyǵy ábden aıqyndaı túsedi.
Sákenniń jankeshti eńbeginiń bir salasy qazaq ádebıetindegi syn janrynyń órkendeýimen, ásirese ádebıettaný ǵylymynyń qanat qaǵyp, damý kezeńimen tustas keletindigin umytpaǵan abzal. Sondyqtan sol kezeńniń ústem oı-pikiriniń Sákenge yqpal jasaǵanyn, ekinshi jaǵynan, Sáken óziniń synı-ǵylymı eńbegimen sol oı-pikirlerge serke bolǵanyn ańǵarmasqa taǵy da bolmaıdy. Óıtkeni ádebı-ǵylymı shyǵarmashylyqtyń birde-bir salasy Sákensiz ótpegenin S. Muqanovpen M.Ǵabdýllın aıryqsha atap kórsetkeni belgili.
Qazaq ádebıettaný ǵylymynyń irgetasynyń qalaı qalanyp, qalyptasa bastaǵanynyń kórsetkishi retinde Sáken Seıfýllınniń ǵylymı-zertteýlerine, ásirese fólklorıstik eńbekterine nazar aýdarsaq, kóp jaıdan habardar bolamyz.
Aldymen Sákenniń qazaq ádebıetiniń úlgilerin jınaýshy jáne bastyrýshy qyzmetine toqtalǵan durys, óıtkeni ıdeologıada taptyq kózqaras ábden meńdep bara jatqanda eski muraǵa nazar aýdarýdyń ózi qaýipti bolatyn.
Sáken Seıfýllınniń ǵylymı qaıratkerligi aýyz ádebıetiniń úlgileri men jekelegen aqyndardyń muralaryn jazyp alyp, jarıalaýynan bastaý aldy.
Halyq murasyn jınaýǵa kiriskende aldyna qoıǵan maqsattary: birinshiden, iz-túzsiz joǵalyp ketýden saqtaý, hattap, qaǵazǵa túsirý; ekinshiden, talǵap-tarazylap, oı eleginen ótkizip, ýaqyt kádesine jaraıtyndaryn tasqa bastyryp, jaryqqa shyǵarý; úshinshiden, zaman talaby men óskeleń ómir alǵa tartqan qajettilikterdi óteý, ıaǵnı mektepter men joǵarǵy oqý oryndaryn hrestomatıa, oqýlyqtarmen, qazaq ádebıetiniń tarıhyn baıandaıtyn eńbektermen qamtamasyz etý edi.
Sáken jas kezinen-aq talaı óner sańlaqtaryn týdyrǵan, sulýlyǵy «mylqaýǵa til bitirgen» aqyndarǵa shalqar shabyt bergen Kóksheni aralap, aqyn-ánshilerine, óner aqtangerlerine qatysty derekterdi, ańyz-áńgimelerdi, ertegilerdi kóptep jazyp alyp otyrǵan. Kári qulaq shejirelerdi, sondaı-aq aqyn-ánshilerdiń shyǵarmalaryn, aýyz ádebıetiniń úlgilerin, nebir qıssalardy has sheberlerge aıtqyzyp, asa qajettilerin, qundylaryn qaǵaz betine túsire bergen. Sal-serilikti bıikke kótergen Birjan sal men Aqan seriniń, Úkili Ybyraıdyń, óz ónerimen halyq júregine jol tapqan Balýan Sholaqtyń urpaqtarymen kezdesip, olardy biletin, ónerine tamsanǵan azamattardan mol maǵlumattar jınaýy — Sákenniń bul ıgi iske júrdim-bardym aralaspaı, shyndap kiriskendigin kórsetedi.
Aqan seri, Birjan sal, Maıkót, Qaraqoja, Musaıyp, t.b. óner qaıratkerleriniń muralaryn el aralap júrip jazyp alsa, Jambyl, Kenen syndy halyq aqyndarymen júzbe-júz kezdesip, Jetisýǵa aty máshhúr ózge jyrshylardyń sózderine nazar aýdarǵan.
1921 jyly Omby, Petropavl, Aqmola, Kókshetaý, Qarǵańdy, Spasskini aralaǵanda da aýyz ádebıetiniń úlgilerin tyńdap, ár óńirdiń dástúrin, erekshelikterin kózimen kóredi. Onan keıingi saparlarynda da el murasyn jınaıtyn shuraıly, baı óńirlerdi aıqyndap otyrady.
Sáken halyq aýyz ádebıetiniń muralaryn, jeke aqyndardyń shyǵarmalaryn, aıtystaryn jınaǵanda ózine úlgi bolar Sh.Ýálıhanov, Y.Altynsarın, B.Radlov, G.Potanın, Á.Dıvaev, M.J.Kópeev, t.b. syndy ǵulama azamattardyń jádigerligin esten shyǵarmaǵan.
Sonymen qatar XX ǵasyr basynda Qazaqtyń zıaly qaýymy, ásirese A.Baıtursynov, X. Dosmuhamedovterdiń ádebıet úlgilerin jınap, bastyrýlary Sákenge áser etpeı qalmady. Sol tustaǵy asa zárý máseleniń biri jáne biregeıi — orta mektepterge, joǵary oqý oryndaryna ana tilinde oqytatyn oqýlyqtar jasaý, jazý boldy. Bul qajettilikti alǵash sezgen de halqymyzdyń sol at tóbelindeı zıalylary edi. Mádenıetimiz, ǵylymymyz órkendeýge múmkindik alǵan kezde, olar qol qýsyryp otyra almady. Osyndaı qajettilikter men zárýlikter qysyp, A.Baıtursynov, H. Dosmuhamedov, J.Aımaýytov, M.Jumabaev, S.Seıfýllın, M.Áýezov, M. Joldybaev, S.Muqanov t.b. oqýlyq jazý isimen shuǵyldandy. Olardyń mamandyqtary ártúrli bola tursa da zárý máseleni sheshý úshin aıanbaı eńbek etip, jan-jaqty bilimdarlyqtyń (ýnıversalızm) ozyq úlgisin kórsetti. Osy toptyń aldyńǵy leginde Sáken boldy.
Sáken kóptegen maqalalarynda, sóılegen sózderinde, jasaǵan baıandamalarynda ádebı murany jınaýdy, zertteýdi basty mindet etip kórsetip, osy bir izgilikti iske kópshiliktiń de atsalysýyn, jumyla kirisýin qalady. Respýblıkamyzda bul jumystardyń kenjeleý qalyp otyrǵanyn jete uǵynyp, el bolyp, halyq bolyp kirisýge shaqyrdy. 1929 jyly «Ashyq hat»jazdy 1934 jyly Qazaqstan jazýshylarynyń I quryltaıynda sóılegen sózinde ádebı murany joǵary baǵalap, ony jınaý, bastyrý,zertteý kezek kúttirmeıtin is ekenin aıtty. Tipti, 1924 jyldardyń ózinde-aq Orynbor qalasynda qazaq jastarynyń klýbynda jasaǵan «Qazaq ádebıetiniń qysqasha tarıhy» degen dárisin de osy máselege aıryqsha kóńil bólgen bolatyn. 1928 jyly Tashkenttegi Qazaq-qyrǵyz aǵartý ınstıtýtynyń stýdentterine qazaq ádebıetiniń jaı-kúıi jaıynda baıandama jasap, bilimge sýsaǵan jastardyń «shólin qandyryp», ádebıet pen ónerdiń olarǵa málim emes qyr-syryn, qupıasyn bilýge jol ashady. Qyrǵyz, qaraǵalpaq ádebıetteriniń órkendeýi jóninde de oı-pikir aıtyp otyrady.
Ol kóne muralardy, jeke aqyndar shyǵarmalaryn jınaǵanda mynandaı joldardy paıdalanǵan:
Qazaqtyń biraz jerin aralap, kónekóz qarıalardyń aýzynan ózi jazyp aldy.
Elden estigenderin jadynda saqtaǵan.
Birjan sal, Aqan seri, Balýan Sholaq urpaqtarymen kezdesip, biraz derekter alǵan.
Úkili Ybyraıdy, Jambyldy, Kenendi, Iman Júsipti, Ǵazızdi tyńdaǵan.
Á.Dıvaevtan kóptegen kerekti materıaldar alǵan.
1929 jyldan bastap stýdentter arqyly jınastyrǵan.
1929 jyly «Eńbekshi qazaq» gazetinde «Ashyq hat» jazyp kópshiliktiń kómegine súıengen.
Osy arnalar onyń halyq murasyn jınaýdaǵy qyzmetin, eseli eńbegin tanytsa, endi bir sala eńbegi sol muralardy bastyryp, jarıalap, nasıhattaýymen de taǵylymdy.
Qazaq ádebıettaný ǵylymynda sońǵy kezde paıda bolǵan «knáz» ǵylymdar basqalardyń tirnektep jınap, bastyrǵan jarıalanymdary boıynsha ǵana óz topshylaýlaryn, pikirin aıtyp, ataq-dańqqa ıe bolyp jatqany baıqalady. Al A.Baıtursynov, H.Dosmuhamedov, M.Áýezov, S.Seıfýllınder ondaı ıgi isti óz qolymen atqaryp, azap beınetin de, raqat qyzyǵyn da qatar kórip, tolymdy pikir aıtqan beınetqor ǵalymdardyń úlgi-ónegesin kórsetip, sara jol salyp ketti. Ony keıin B.Ysmaıylov, B.Kenjebaev, Q.Jumalıevter sátti jalǵastyra bildi.
Sáken alǵash ret «Jańa mektep» jýrnalynda 1926 jyly Qulmambet pen Maıkót, tama Musa Baıtileýuly men úısin Qaraqojanyń «Janqoja jaıyndaǵy ólenderin» jarıalady.
1929 jyly «Jańa mektep» jýrnalynyń 12-sanynda Shójeniń Erdenge aıtqan óleńiń qazaq eline aty jaıyla qoımaǵan Músirep bıdi tanystyryp, onyń sózderin bastyrǵanda kórkemdik ereksheligine, mán-maǵynasyna, shyǵý tarıhyna aıryqsha kóńil bóldi. Sáken osy mashyǵyn keıingi kezde de jalǵastyryp, 1936 jyly «Ádebıet maıdany» jýrnalynda «Názimbek» jyryn jarıalady. Halyqtyń injý-marjandary 1937 jyly tutqyndalǵanda kóp papkalardyń ishinde ketken sıaqty.
20-jyldardan bastalǵan úzdiksiz izdenýdiń, beınettenýdiń nátıjesinde jınalǵan mol dúnıelerdi Sáken 30-jyldardan bastap ǵylym aýqymyna tartyp, Qazaq fólklortaný ǵylymyna qomaqty úles qosty. 1931 jyly «Qazaqtyń eski ádebıet nusqalaryn», 1932 jyly İ.Jansúgiruly, Á.Mámbet keli, B.Maılyulymen birigip «Ádebıettaný oqý quralyn», 1933 jyly «Batyrlar jyrynyń» birinshi tomyn, 1934 jyly Y.Altynsarınniń óleńder jınaǵyn, Ó.Turmanjanovpen birlesip 5-klasqa arnalǵan «Kórkem ádebıet» oqýlyǵyn, 1935 jyly Aqan seri men Aqmolla aqyn óleńderiniń jınaǵyn, Sh.Qudaıberdiuly aýdarǵan «Láıli-Májnún» dastanyn bastyryp shyǵardy. Negizgi zertteý eńbegi 1932 jyly «Qazaq ádebıeti» degen atpen jaryq kórdi.
Árıne, jalpyhalyqtyq sıpat alyp ketken ádebı muralarmen qatar qazaq mádenıet tarıhynda aıryqsha iz qaldyryp ketken daryndardyń shyǵarmalaryn jınaý, jarıalaý qajettigi ómirlik talap bolǵanymen, 30-jyldardaǵy ıdeologıalyq qyspaq kezinde kóp zertteýshiler júreksinip qalǵany eskishil, kóneshil, keshegini nasıhattaýshy ultshyl degen jalǵan jalaǵa ushyraımyn dep halyq murasynan irgesin aýlaq salǵandar az bolmaǵany belgili. Óıtkeni 20-jyldardyń aıaǵynda A.Baıtursynov pen H.Dosmuhamedovtiń, M.Jumabaevtyń túrmege túsip, azap shegýine osy saladaǵy eńbekteri de sebepshi bolǵany belgili. Mine, osyndaı kezde Sáken Seıfýllınniń halyq murasynyń jaqtaýshysy, qazaq ádebıeti men mádenıetine orasan zor úles qosyp ketken daryndardyń joqtaýshysy bolýy aıryqsha aýyzǵa alatyn qaharmandyq kadam edi. Tapshyldyq qyraǵylyqty talap etip júrgen «marksshil synshylarǵa» qosylǵan bolyp Ybyraı, Aqan seri, Aqmolla, Shákárimderdiń jınaqtaryn jarıalaýy batyrlyqpen parapar edi. Ras, 20-jyldary Sáken ádebı mura tóńireginde proletkýltshylardyń urandaryna ish tartyp, artyq siltegen kezderi de bolmaı qalmady. Abaı, Sultanmahmut týraly qaıshylyqty pikirler aıtqan kezi de bar.
Aýyz ádebıeti shyǵarmalarynyń birazy ústem taptyń yqpalyn taratady degen sáti boldy. Jáne Qazan tóńkerisine deıingi «ádebıet nusqalarynyń bári de burynǵy zamandaǵy eldi bılep ústemdik júrgizgen bıler, baılar tabynyń ústem sanasymen shyqqan jáne sol taptyń quraly bolǵan ádebıet» dep pikir aıtqanymen fólklorǵa, kóne muraǵa degen janashyrlyq sezimine kóleńke túsire almady.
Taptyq, partıalyq talapty 20-30 jyldardaǵy ádebıettaný eńbekteri men kóne muraǵa arnalǵan maqalalardan jıi kezdestiremiz. Onyń negizgi syry — kóne muraǵa degen tapshyldyq pozısıanyń qatańdyǵynan, tipti qateliginen teris tujyrym-túsinikter mol bolǵany qazir anyq kórinip otyr.
Bir kezderi proletkýlt shylaýynda bolǵan Sáken 30-jyldarǵa qaraı álgi raıynan qaıtyp, halyq murasynyń qadiriniń joǵary ekenin túsinip, ǵylymı turǵydan zertteýge bekindi de ómiriniń sońyna deıin onyń qamqorshy janashyry bolyp ótti. Abaıdy da alǵashqylardyń biri bolyp tanydy.
Al Sultanmahmuttyń eńbegin baǵalaýda, murasyn tanyp bilýde, ilgeride aıtqan pikirin keıin de ózgertpedi.
1932 jyly Ólkelik partıa komıteti qazaqtyń oqyǵan zıalylary men aqyn jazýshylardyń bári alashorda qozǵalysyna qatysyp, ultshyldyqty ýaǵyzdady degen tujyrym jasap, reti bar bolsa da, joq bolsa da qara kúıe jaǵa berý jóninde nusqaý bergen bolatyn. Qazaq tarıhynyń tapshyldyq turǵydan «zańdy» burmalanýy osydan órbigen-di. Bolmasa, 1923 jyly A.Baıtursynovtyń 50 jyldyǵynda sóılegen sózinde Sáken «...Uıqy basqan qalyń qazaqtyń ult namysyn jyrtyp, ulttyq aryn joqtaǵan patsha zamanynda jalǵyz-aq Ahmet edi... Ahmet qazaq ultyna janyn aıamaı qyzmetterin qyldy. Ahmet Baıtursynuly ultyn shyn súıetin shyn ultshyl... Baıyn, kedeıin aıyrmaı qazaqty ǵana súıetin adal júrek taza ultshyl» — dep Ahmetti halqyn sheksiz súıe bilgen, ultynyń ar-namysy jolynda óz ómirin qıýǵa daıyn ekenin joǵary baǵalaı bilgen Sákenge de zordyń kúshi júrgendigin esten shyǵarmaý kerek.
20-jyldardyń ekinshi jartysynan bylaı qaraı «ultshyl» degen sózdiń mán-maǵynasyn teris aınaldyryp aldyq. Osydan baryp, Qazaq zıalylary «ultshyl», «alashordashyl», «sovetshil», «tóńkerisshil» bolyp bólinip shyǵa keldi de bir-birlerine qarsy ıdeologıalyq maıdan ashty. Bir ulttyń betke ustarlary osylaısha jikke, topqa bólinip, ózdi-óziniń qyrqysýy Goloshekınderge asa qajet edi.
Osyndaı kezde ádebıet maıdanyna uran kótere kelgen aǵa urpaqtyń janyn shúberekke túıe júrip jazǵan eńbekterinde kezdesetin qatqyl pikirlerdi dabyraıta daýryǵý, belgili bir tulǵalar, ásirese Sáken men Sábıttiń eńbekterine, abyroıyna kóleńke túsirý, halyq kóńilin sýytý sıaqty keleńsiz pikirler kezdesip jatqany ókinishti.
Sońdyqtan jeke-dara pikirlerin este tuta otyryp, Sákenniń tarıhta aty qalǵan aqyndardyń murasyn zertteý, bastyrý eńbeginiń mán-maǵynasyna ádil baǵasyn berýge tıispiz. Tapshyldyq kózqarastyń shalyǵy munda da kezdesedi. Biraq tútininiń shalqýy túzý ekenin, olardyń tarıhtaǵy oryndaryn durys ańǵarýǵa negiz salǵanyn esten shyǵarýǵa bolmaıdy.
«Qazaqtyń eski ádebıet nusqalary» degen jınaqty Buqar, Balqy bazar, Shortanbaı, Dosqoja, Súıinbaı, Shóje, Balta, Kempirbaı, Janaq, Túbek, Orynbaı, Seriáli, Toǵjan, Qulmambet, Jambyl, Maıkót sekildi jyr dúldúlderiniń ólenderin, aıtystaryn bastyryp shyǵardy. Keıbireýleriniń shyǵarmalary alǵash ret osy jınaq arqyly baspa betin kórip, tarıhta tańbalandy.
30-jyddary Sákenniń osy jınaqty jarıalaýy asa batyl jańalyq bolýmen qatar, kópshiliktiń qajetine jarap, praktıkalyq zárýlikti ótegen edi.
Sáken: «Bul jınaqtaǵy eski ádebıet sózderiniń pikirleri — eńbekshi tap maqsatyna teris keletin pikirler. Ol jaıdy oqýshylar esinen shyǵarmaýy tıis» — dep eskertý jasaıdy. Bulaı aıtýǵa ol eriksiz barǵan. Shortanbaı, Kenesary qonysynan aýǵanda Dosqoja aqynnyń aıtqan óleńin, nemese Buqar babamyzdyń orys patshasynyń túbinde ózimizdi baǵyndyryp, shuraıly jerimizdi, sýymyzdy, ata qonysymyzdy birtindep alatynyn, otarlaý saıasatyn myqtap júrgizetinin boljap, saqtandyryp Abylaı hanǵa aıtqan ashshy óleńderin engizip otyrǵandyqtan, Sáken is basyndaǵylardyń, «qyraǵy kóz» synshylardyń jınaqty shyǵartpaı qoıý, kúzep tastaý áreketterinen qaýiptengeni shúbá keltirmeıdi. «Tapshyldyǵyn» umytpaı, partıalyq «irgesin bermeýge» nıettengenin kórsete otyryp yńǵaıǵa keletin «keshegi» sózderdi oqýshylarǵa jetkizip otyrdy. Mundaı áreketter keıingi kezde «býrjýazıalyq obektıvti nasıhat» dep tanylǵan bolatyn. Sondyqtan álgi aqyndardyń attary túgili, shyǵarmalaryn ataǵandardy kúni keshege deıin kinálap kelgenimiz ótirik emes.
Dosqojanyń eleńin jarıalaǵany úshin Sákendi saıası qyraǵylyq tanyta almady dep aıyptadyq. Olardy «ultshyl», kertartpa», «ótkendi kókseýshi» aqyndar dep aıyp taǵyp, qoldan qońyraý baılap, ádebıetimizdiń tarıhynan ysyryp biraz jyl alastattyq ta. Osyndaı aýmaly-tókpeli zamandy eskerer bolsaq, Sákenniń 30-jyldary-aq úlken istiń batyl bastaýshysy bolyp, ulan-ǵaıyr ádebı murany búgingi qaýymǵa jetkizýi ǵulama azamattyq.
Osy jınaqqa engen muralardy Sáken jarıalaǵanda oqyrmanǵa túsinikti bolý maqsatyn kózdep, árbir aqynnyń óleńderiniń, aıtystarynyń túp-tórkinine, shyǵý tegine, aıtylǵan jerlerine deıin nazar aýdaryp, kórkemdik sapasyna da qatty kóńil bóldi.
Sákenniń bul jınaǵy — aýyzeki ádebıet ókilderiniń shyǵarmalapynyń basyn biriktirip, qurastyrylǵan alǵashqy jınaqtardyń biri bolýymen aıryqsha qundy. Ádebıetimizdiń ózindik ereksheligin tanytatyn daryndardyń shyǵarmalaryn hronologıalyq júıemen ornalastyrý, ǵylymı túsindirme berip otyrý mashyǵymen qazaq ádebıettaný ǵylymynyń ańyzyna egilgen ónimdi dánniń alǵashqysy.
Sákenniń óz halqyna sińirer eńbegi ár saladan, tipti jınaýshy, retindegi beınetqorlyǵynyń ózi aıryqsha ataýǵa laıyq. Óıtkeni, ómirdegi sal-seriligi óner salasyndaǵy mehnatshylyǵymen ajarlana túskenin kórmeske bolmaıdy. Osy eńbekshildikti Sáken jazba ádebıet ókilderiniń shyǵarmalaryn nasıhattaý, zertteý baǵytynda qoıýlandyryp tereńdete túsken.
«Kórkem ádebıet» degen oqýlyq (Ó.Turmanjanovpen birlesip jazǵan (T.K,) qazaq oqyrmandaryna Abaı,Sultanmahmutpen birge qazan tóńkerisine deıin birneshe jınaq jarıalap, qazaq ádebıetine súbeli úles qosqan belgili daryndar jaıynda keń oı tolǵaıdy. Bul eńbek qazaq ádebıetiniń tarıhynda bolǵan daryndardy pedagogıkalyq turǵydan tanystyrýshy qural bolýmen birge, qaıshylyqty pikirlerin aıǵaqtap, kórkemdik qýatyn ádil sıpattaýy turǵysynan da aıryqsha qundy dúnıe.
Abaı, Ǵumardyń shyǵarmalary kórkemdigi, til erekshelikteri joǵary baǵalanady. Ádebıetimizge qosqan úlesteri oryndy ustamdy pikirlermen baıandalady.
«Kórkem ádebıette» Abaı, Sultanmahmut, Ǵumar attaryna keı tusta eskilikti kókseıdi», «ultshyldyqty jyrlaıdy» degen sıaqty sóz qosaqtap, bizdiń túsinigimizdegi «saıası olqylyqtaryn» tilge tıek etýi — sol tustaǵy «qyzyl kóz saıasatshylardy» aldarqatyp atalǵan aqyndardy halyqqa keńirek tanystyrý, olardyń murasynan keıingi urpaq kóz jazyp qalmaý maqsatyn oılaǵandyq edi. Bizdiń bul oıymyzdy «kórkem sózdiń kórnekti sheber ustalary, klasıkterimiz — Abaı, Aqmolla, Qarashuly, Omar, Máshhúr Júsip, Toraıǵyruly Sultanmahmut, taǵy basqalar» — degen Sáken tujyrymy rastaıdy. Sákenniń ǵylymı muralaryn aqtaryp qaraǵanda, oqýlyqtarǵa kirgen aqyndar ǵana emes, qazaq ádebıetiniń áriden jetken alyptary — Buqar, Shortanbaı, Dosqoja, Balqy Bazar, Súıinbaı, Shóje, Qulmambet, Maıkót t.b. aqyndar jyrlary men Aqan seri, Y.Altynsarın, Birjan sal, Aqmolla, Shákárim shyǵarmashylyqtary týraly pikirleri de osy syńaıdy tanytady. Qazaq ádebıetiniń asyl tulǵalaryn keıingi urpaqqa tanystyryp, ónegeleý jolyna kóp kúsh jumsaǵanyn kórsetedi. Jáne keleshekte qazaqtyń jazba ádebıetiniń tarıhyn jasaýdyń aldyn-ala jasalǵan barlaýy bolyp ta kórinedi. Óıtkeni ol kezde mektep oqýlyǵyn birden ádebıet tarıhyna aınaldyryp jiberý maqsaty áli kún tártibine qoıyla qoımaǵan-dy.
Sondaı-aq Ybyraıdyń, Aqan seriniń, Aqmollanyń óleńderin, Shákárimniń «Láıli-Májnún» dastanyn jeke-jeke jınaq etip, alǵy sóz jazyp, halyqqa usynǵan da Sáken. Bulardyń qaı-qaısysy bolmasyn ózderine tán erekshelikteri bar qazaqtyń jazba ádebıetiniń iri ókilderi. Olardy mektep oqýshylaryna emes, qalyń oqýshyǵa arnaǵandyqtan «bázbireýlerdiń talap tastamaýy» úshin alǵy sóz jazýdy aıryqsha qajet tapqan. Keıde túsindire baıandap, keıde qysqa qaıyrýynyń syry — ónerpaz tulǵasynyń saıası turǵydan «kúrdeliligine» de baılanysty edi.
Ásirese, Sákenniń Aqmollany tanýǵa qosqan úlesi zor. «Aqmolla qazaq ádebıet tarıhynan da, tatar ádebıet tarıhynan da zor oryn alýǵa tıis aqyn ekeni ras» — dep bashqurt-tatar-qazaq ádebıetterine ortaq qubylys ekenin alǵash aıtty. Qazaq ádebıetinen de laıyqty oryn berip, shyǵarmalaryn jınap, zertteý kerektigine basa nazar aýdardy. Aqmolla sıaqty úlken aqynnyń qazaq ádebıetine olja salaryn erte oılastyrdy.
Sákenniń Aqmolla jaıly aıtqan qomaqty oılary búginde de tolyq júzege asyp boldy deý qıyn. Ras, ol bastaǵan bastama ilgerileı beretindigine kúmán joq. Oǵan B.Kenjebaevtyń basshylyǵymen Ý. Qalıjanovtyń arnaıy dısertasıa qorǵaýy, shyǵarmalaryn jarıalaýy. B.Ysqaqovtyń zerteý maqala jazýy qýantarlyq qubylys bolǵanymen Qazaq ádebıettaný ǵylymy úshin azdyq etedi.
Shákárim aýdarǵan «Láıli-Májnúndi» bastyrýy da úlken rızashylyqpen atalýy tıis. «Dastandy qazaqshaǵa aýdarǵan belgili aqyn Shákárim Qudaıberdiuly» — dep 1935 jyly ashyq jazýy, Shákárimniń atyn atap, táýekelge barýy — sol kezeń úshin kózsiz erlikpen parapar edi.
Qazaq ádebıettaný ǵylymynyń alǵashqy adymdary men qoly jetken tabystaryn aıtqanda Sáken Seıfýllınniń «Qazaq ádebıeti» 1-kitap. Bıler dáýiriniń ádebıeti» degen ǵylymı zertteýi aldymen aýyzǵa alynatyn kúrdeli eńbektiń biri. Bul eńbeginde Sáken Qazaqtyń baı aýyz ádebıetiniń eń kórnekti de úlgili nusqalaryn ǵylymı júıege salyp, onyń ishki janrlaryn saralaý, kóne tarıhty kórkem týyndylarmen sabaqtastyrý negizinde joǵarǵy oqý oryndaryna oqýlyq jasap berdi. Eńbektiń osyndaı qasıetteri onyń qundylyǵyn arttyra túsip, kúni búginge deıin óziniń mánin joımaı keledi.
Sáken osy oqýlyǵyn daıyndaý barysynda stýdentterge oqyǵan dárisiniń alǵashqy nusqalaryn «Jańa ádebıet» jýrnalynda jarıalap, oqýshylar pikirlerin aldyn ala bilip alǵan kórinedi. Sol jarıalymdardy osy altynshy tomǵa ádeıi qosyp otyrmyz.
Tursynbek KÁKİSHULY, profesor
You Might Also Like
