InfoHub Logo

I

Ádebıet adam balasy hat jazýdy bilgennen keıin týǵan nárse. Adam balasynyń turmysynyń túri, turmysqa kózqarasy, ómirinde tirshilik qylý jolynda sansyz eńbekpen alǵan tájirıbe, bilimderi halyqtyń kókiregine ornaǵan ımany. Jaqsy turmys izdeý jolynda ám turmysyn jaqsylaý jolynda, adam balasynyń tabıǵatpen, bir-birimen jaýlasyp tartysqandary, áleýmet isteriniń baǵyty, aǵyndary, osynyń bári qaı zamanda bolsa da, qaı jerde bolsa da baıandalyp qaǵaz betine tússe, sony ádebıet deıdi. Ádebıet ár túrli:

Óner, bilim týraly jazylǵan sózder, kitaptar bar, olar — óner, bilim ádebıeti.

Sharýashylyq, áleýmet, saıasat týraly jazylǵan sózder, kitaptar bolady. Olar — sharýashylyq, áleýmet, saıasat ádebıeti.

Bular bylaı tursyn. Bul kúnde kóbine «ádebıet» dep kórkem ádebıetti aıtady. Ol mynaý:

Ár zamannyń ám ár zamandaǵy halyqtyń turmysy qandaı, ám turmysqa kózqarasy qandaı ekendiginen anyqtap maǵlumat berý úshin jazylǵan sózder. Jáne ár zamandaǵy halyqtyń ár taraptarynyń kókireginde ımandary qandaı bolǵan ekendikterin sýrettep, maǵlumat berý úshin jazylǵan sezder. Jáne sol ár taptyń adamdary turmystaryn jaqsylaý úshin qylǵan áreket-amaldaryn ám mahabbat, baqyt izdegenderi qandaı bolǵandyǵyn baıandap, sýrettep jazǵan sózderdi, kitaptardy kórkem ádebıet deıdi, ne tek ádebıet deıdi.

Osy kúnde «ádebıet» degende ám ádebıet týraly sóz aıtqanda sol kórkem ádebıetti aıtady.

Kórkem ádebıet halyqtyń jaqsyly-jamandy turmysynan jazylǵan ǵıbratty hıkaıa. Halyqtyń jaqsyly-jamandy turmysyn halyqtyń aldyna sýrettep ákep, ǵıbrat, úlgi úshin salǵan kórkem sóz.

Kórkem ádebıet, máselen: roman (uzyn hıkaıa), áńgime, drama, pesa (teatr kitaptary), óleń, jyr — osylardy ádebıet deıdi.

Ádebıettiń týǵan jeri — Azıa. Azıadan Eýropaǵa jaıylǵan, odan jalpy jer dúnıege jaıylǵan.

Ádebıet aına mysaldy. Ol aınany adam balasy aldyna qarsy ustap kele jatqan tárizdi. Adam balasynyń túri, qıapaty ómirinde birte-birte áldeneshe túrge túsip otyrmaq. Adamnyń túri ózgerse, aınadaǵy sýreti de ózgeredi. Halyqtyń turmysy ózgere bastasa, halyqtyń kókiregindegi ımany ózgere bastasa, bilimi ózgere bastasa, ádebıeti de ózgere bastaıdy.

Adam balasynyń turmysynyń ám dúnıege kózqarasynyń ózgergenine qaraı ádebıet te ózi týyp, dúnıege taralyp jaıylǵannan beri talaı túrge, talaı jaıǵa, talaı aǵynǵa tústi, talaı dáýirge tústi.

Ákeleleriniń turmysyn aldaryna sýrettep berip, jaqsylyqtarynan úlgi berip, jamandyqtarynan saqtandyryp, ádebıet adamdy túzeıdi. Keıingi jas býyndy tárbıeleıdi. Ádebıet —úlgi.

II

Áýeli mysal hıkaıalar jazylǵan. Bular jazylǵanda qaharly patshalar týraly, patshazadalary týraly, qol bastaǵan qaharman, batyrlar týraly, olardyń soǵysy, jekpe-jekteri týraly jazylǵan. Bular týraly óleńder jazylǵan. Dúnıeni pánı qylyp, mal-múlikteri men táj-taqyttarynan bezgen, ǵashyqtyqtan májnún bolǵan patshazada, ǵashyqtar týraly jazylǵan. Patshalardyń nókerleri, saltanaty týraly jazylǵan.

Olardyń nókerli, kútýli qatyn-qyzdary turmysynan, olardyń jumaqtaı kórkem zeınetti saraılarynyń, baý-baqtarynyń jaılary jazylǵan. Ádebıettiń bul nusqasy Azıadan kóship Gresıaǵa, Italıaǵa baryp, týyp, ósip, gúldenip tolǵan. Beri kele , ádebıettiń bul nusqamen, bul baǵytpen barysy keńeıip, kórkeıip kelip teatr jasalǵan. Bul baǵytty ádebıet ózinshe tolǵan soń kitapty, teatr kitabyn qalaı jazý kerek dep, sharttar jazylyp, ádebıet ám teatr sol sharttarmen júre bastap, dáýirlep, sharasynan asyp, kórkeıip, jalpy Eýropaǵa jaıylǵan. Eýropanyń ádebıeti sol nusqa men sol baǵytta, sol dáýirde keńeıip, gúldenip kelgen. Mine, bul dáýir XVII ǵasyrdyń aqyryna sheıin tolyqsyp keldi. Bul dáýirdi klasısızm deıdi. Klasısızm Italıadan, Gresıadan jalpy Eýropaǵa jaıylǵan.

Eýropanyń áýelgi zor jazýshylarynyń bári sol klasısızm úlgisimen jazyp, soǵan eliktep kórkem sóz, sheberlik, kórkem is jalǵyz-aq eski Italıada bolady dep

III

Klasısızmniń joly sol — jazýshy jazǵanda qyldan taımaı belgili úlgimen jazady. Jazylǵan sózdiń ár múshesiniń qıyqtary dál, túgel kelip otyrady. Sózdiń ár múshesi ólsheýli bolady. Sózdiń rýhy, yzbarly áýeni bolady. Teatr kitaptaryn jazǵanda teatr maıdanyna kórsetiletin oqıǵalar bir jerde, bir ýaqytta bolýlary kerek. Oqıǵaǵa qatysqan qaharmandardyń, geroıdyń sózderi kúshti, yzbarly, sýyq áýendi bolý kerek.

Eski Italıa Gresıanyń bul túrli kórkem ádebıetiń, sheberligin, kórkem zattardy jaratýlaryn unatty. Kórkem zattar mynalar: sýret, ádemi saraı, úı, syrnaı, kúı. Ám sol eski Italıa Gresıanyń klasısızminiń josparymen jazdy. Eýropanyń ataqty jazýshylary mynalar: Gete, Shıller, Shekspır ám basqalar.

Bularǵa kúlli Eýropa jazýshylary eliktep jazdy.

Elikteý kele-kele kez jumyp eliktegenge aınaldy. Máselen, Rýssıada Heraskov degen jazýshy eski Gresıanyń Gomer degen aqynynyń «Illıada» degen qaharmandar, táńirler turmysynan (táńirler degeni — eski Italıa, Gresıa dinsiz bolǵan) óleń jyrmen jazylǵan hıkaıa kitabyna eliktep, «Rýssıada» degen óleńmen jazylǵan kitap shyǵardy. Bulardyń jyrlary ylǵı zorlanyp, áýelenip, salqyn yzbarlanyp otyrady. Árbir óleńderi bastalǵanda, zorlanǵan, áýelengen sózdermen bastalady.

Gomerdiń Illıadasynyń árbir bólimderi mynadaı sózdermen bastalady. Máselen, kazirgi aqyndardyń «tań atty, kún de shyqty altyndaı bop...» dep aıtatyn sózderiniń ornyna bylaı deıdi: «Vstala ız mrakı moladaıa, zolotymı perstamı eroe».

Onyń qazaqsha mánisi mynaý:
Altyn qoldy múbárák,
Táńirdiń kórkem jas qyzy,
Tumannan shyqty jarqyrap.

Buǵan eliktep Rýssıanyń XVIII ǵasyrdaǵy aqyny Heraskov óziniń «Rýssıada» degen jyrmen jazylǵan kitabyn bylaı dep bastaǵan:

«Poıý Rossıý osvobojdennýıý
Ot ıga varvarov tatar»
Onyń qazaqsha mánisi mynadaı bolady:
« Rýssıanyń jyrlaımyn, —
Ań-haıýandaı tatardyń
Quldyǵynan qutylǵan...»

Hreskov Illıadaǵa eliktep, kitabyn soǵan uıqas «Rýssıada» qylǵan. Osyndaı rýhpen orystyń Ekaterına degen qatyn patshasyn maqtap jazǵan Derjavın degen aqyny buǵan azyraq eliktep jazyp júrdi.

«O bogopodobnaıa sarevna,
Kırgız-kaısaskoı ordy!»
Onyń mánisi mynadaı bolady:

«Ýa, qazaq-qyrǵyz ordasynyń táńirdeı patsha hanymy!»

(Ekaterınany Derjavın bir maqtap óleń qylǵanda qyrǵyz-qazaqtyń patsha hanymy dep aıtqan. Ózin qyrǵyz-qazaqtyń, patsha hanymy dep aıtqan. Derjavın Rýssıanyń eń alǵashqy aqyny, ózi hrıstıan dinine kirgen noǵaıdyń myrzasy ekeni ras).

XVIII ǵasyrdyń aqyrynan beri ádebıet patshalardyń, patshazadalardyń hám qaharman batyrlardyń qapasynan keńshilikke shyǵyp, jalpy halyqqa birdeı bola bastaıdy.

XVIII ǵasyrdyń aqyrynan beri ár retten halyq alǵa basyp, ádebıet klasısızmshe «hanzadalardyń», batyrlardyń turmysynan ǵana belgili shartpen jazylýdy, áýeli zorlanǵan sýyq yzbarly rýhpen jazylýdy tastap, jańa jol izdeı bastaıdy. Jańa jol izdeýge sebep — jalpy halyqtyń saýattanyp, oqý-bilim halyqqa taraǵandyq. Halyq dáýletiniń bir qolǵa jınala bastap, ári baılar shyǵa bastaǵandyq. Buqara Halyqtyń kózi ashylyńqyrap, klasısızmniń úlgisimen jazylǵan ádebıettiń jalpy Halyqqa jat ekendigin ábden kórip, odan jerip, jalpy halyqtyń oqyǵan jastary ózderine súıkimdi jan azyǵyn izdegendik.

Klasısızmnen jerip, ony jat kórip, ádebıetke jańa túr izdegen, árıne, jastar.

Jastarǵa ádebıettiń jańa jolyn izdetken, túrin izdetken sol XVIII ǵasyrdyń aqyrynda Eýropada áleýmet maıdanyna shyqqan jumyskerler taby — proletarıat.

Jumyskerler tabyn týǵyzǵan sol XVIII ǵasyrda jetilip, dáýirlegen kapıtal. XVIII ǵasyrdyń aqyrynda, XIX ǵasyrdyń basynda jumysker máselesi áleýmet isinde bir negizgi zor másele bolyp shyǵa bastady. Bul tómennen joǵary kernegen jumyskerler tabyna, XVIII ǵasyrdyń aqyryna sheıin gúldenip, tolyqsyp kelip, bir qalyptan asa almaı tirelip toqyraǵan klasısızmdi qaldyryp, ádebıetke jańa jol saldyrǵan Eýropanyń kúsheıe bastaǵan kapıtalızmi hám onymen qatar taǵy da uıysyp, kapıtalmen kúres maıdanynda ysylyp, bilim ala bastaǵan, jaýyq jeńbeı tynbaıtyn tarıhı kúsh — jumysker tabynyń dúmpýi, proletarıat kapıtalızm dúnıesinde kúsheıe bastaǵan soń, Eýropanyń ár elinde ult sezimi oıana bastady.

Oıana bastaǵan ult sezimi sol ýaqytqa sheıin Eýropa ádebıetin qapasta ustap, sol qalyptan shyǵarmaı kele jatqan Italıanyń kórkem sóz sheberligine (Italánskomý ıskýsstvý) elikteýdi tastatyp, klasısızmdi tastatyp, otan — ult ónerlerin, ult tarıhy sheberlikterin maıdanǵa shyǵarta bastady. Sheberlik, kórkem sózge erik, bostandyq keregin aıta bastady. Ne nársege bolsa adamnyń rýhy, qıaly erikti deı bastady. Adamnyń erkin rýhy, erkin qıaly eshbir tártipti bilmeıdi, árbir jaratylǵan zat kórkemdikti maqsat qylady, kórkemdikke umtylady. Ol kórkemdikti jalǵyz-aq ózinen ǵana tabady. Tirshiliktiń barlyq kórki adamnyń jalǵyz ózinde ǵana. Ádebıet adamnyń rýhyn, tabıǵatyn taza, kórkem, názik, bıik áýeli qylyp tárbıeleýi kerek dedi.

Mine, bul túrli ádebıetti romantızm dedi. Romantızmniń jáne bir belgisi mynaý: dúnıede táńirdiń jaratqan eki tili bar. Bireýi tabıǵat — jaratylys (prıroda), bireýi — kórkem sóz sheberlik (ıskýsstvo). Jaratylystyń tilimen táńiri óziniń bar ekenin bildiredi. Kóktiń, bulttyń kúrkireýi, jasyldyń jarqyldaýy, jeldiń soǵýy, esýi, qamystyń syldyry, sýdyń sarqyraýy, japyraqtardyń sybyry — mine osynyń bári adam balasynyń aqyly jetpeıtin jasyryn syrlardy sóıleıdi. Bul — táńiriniń bir tili. Al táńiriniń ekinshi tili — sheberlik. Munymen de táńirdiń jasyryn syrlary bilinedi. Sóıtip romantızm kórkemdik, ulttyq sheberlikpen táńirdi, jaratylysty, dindi bárin birge qosyp qoıady.

Romantızm eń áýeli Germanıada týdy. Romantızm týǵan ýaqytta Eýropada zor tarıhı, saıası oqıǵalar bolǵan qarsań edi.

Fransıanyń XVI Lúdovık degen patshasyn Halyq taǵynan túsirip, ólim jazasyna buıyryp, basyn aldy. Odan Napoleon shyǵyp kúlli Eýropany janshyp,ózine baǵyndyrdy. Oǵan ár jurttyń ult namysy oıanyp, ár ult «namysy, ary» úshin Napoleonǵa qarsy tura bastady. Eýropa doly júrgendeı kúńirenip, álekke túsip, burynǵy uıqysynan oıana bastady. Bir túrli óner-bilim, naqlıat týýyna sharýashylyq hám saıasat ózgeristeri sebep bolady.

Romantızm barlyq Eýropaǵa, barlyq jer dúnıege jaıylyp, klasısızmdi ádebıet tarıhynda artta qaldyryp, er jetip, gúldenip, tolyqsyp, dáýirleı berdi.

Árıne, ár jańalyqqa eskilik qarsy turmaı qalǵan emes. Jańalyq pen eskilik eshbir ýaqytta tarıh júzinde kúrespeı, maıdandaspaı qalǵan emes.

Musylman dúnıesindegi «ýsýl jádıd» pen «ýsýl qadımnyń» kúresi tárizdi, tarıh júzinde ár jańalyq pen eskilik kúrespeı qalǵan emes. Sondaı-aq jańa týǵan romantızm men qartaıǵan klasısızm qatty kúresken. Kúrestiń zorlyǵyn mynadan bilýge bolady. Fransıanyń ataqty Gúgo degen jazýshysy eń alǵashqy klasısızmniń tar mataýyn tastap, koroldardyń ǵana turmysynan, olardyń baq qumarlyq, «áýeılengen ǵashyqtyq» qaharmandyqty joǵary tutqan ar-namystylyqtaryn ǵana jazýdy qoıyp, jaı buqara Halyqtan shyqqan bir erdi bir koról qyzǵa talastyryp pesa jazǵan. Pesany jazǵanda klasısızmniń erejesi boıynsha barlyq oqıǵa bir orynda, bir kúnde bolatyn qylmaı, áldeneshe orynda, áldeneshe ýaqıǵa qylyp hám pesanyń sózin patsha, koroldardyń saraıyndaǵy «qup, taqsyr!» «aldıar taqsyr!» degen tárizdi sum sózderdi jazbaı, buqara halyqtyń sózimen jazǵan. Bul pesany eń alǵashqy teatrǵa qoıǵanda jınalyp kórgen jurt kúlki, mazaq qylǵan. Jınalǵan jurttyń ishindegi az ǵana sol jańa joldy qýattaýshylar bolmasa, ózge áleýmet pesany keleke qylyp, erteńinde barlyq gazet-jýrnaldar mazaqtap «syn» jazyp, aqyrynda talastyń kúsheıip ketkeni sonshama, bir-eki jigit, bireýi jańa túrmen shyqqan pesany maqtap, bireýi jamandap, ekeýi jekpe-jekke shyǵyp, bireýin bireýi óltirgen. Bul ádebıet tarıhyndaǵy Gúgonyń ataqty pesasynyń aty «Ernanı» edi.

Árıne, eskilikti qýattap, jańalyqty jaý kórip, jańalyqty kirpideı kórgender hám jańalyqty «ádepsizdik» deýshiler «joǵarǵy stıldiń» myrzalary hám olardyń quldary bolǵan. Bul tarıhtyń ádeti ár zamanda, ár dáýirde meıli ádebıet júzinde bolsyn, meıli basqa bir óner-bilim júzinde bolsyn jańalyqty alǵy «buzyqtyq», «ádepsizdik» dep sanamaq. Biraq, birte-birte aqyrynda jańalyq, jańa oı, jańa jol, jańa maqsat jeńbek. Óıtkeni ol jańalyqtardy týǵyzyp otyratyn ilgeri basyp kele jatqan turmys, tirshilik, sonymen romantızm dáýirledi. Romantızm erejesiniń biri — ádebıetti kórkem aına dep taný. Biraq ol baılar men oqyǵandar úshin ǵana kerekti kórkem aına. Ádebıet adamnyń «rýhyn kórkemdikke shaqyrmaq». «Adamdy táńirige jaqyndastyrmaq». Ádebıet turmystyń «las», «bylǵanysh» jaqtaryna aınalmaı otyrmaq. Ádebıettiń bul romantızm dáýiri XIX ǵasyrdyń ortasyna sheıin keldi.

Romantızmniń alǵashqy bastyqtary Germanıada: tek aǵaıyndy Grımder. Fransıada: Shatobrıan, Rýsso. Anglıada: V.Skott, Baıron. Rýssıada: Karamzın, Jýkovskıı.

XIX ǵasyrdyń basqy kezderinde Eýropanyń jalpy ádebıetinde sol ýaqyttaǵy Eýropa áleýmetiniń turmysqa rıza emestik jalpy qasireti jazyldy. Ádebıettiń bul kúıiniń bastaýshysy Anglıanyń jazýshy aqyny Baıron boldy. Baırondy kep jazýshy úlgi qyldy.

XIX ǵasyrdyń orta kezinen bastap ádebıet dúnıesinde romantızm birte-birte eskire bastady. Onyń eskire bastaǵan sebebi: sol kezde jańa zor mashınalar shyǵyp, kapıtal ulǵaıyp, jumysker taby kóbeıip, Eýropada jumysker taby (proletarıat) kernep kúsheıe bastady. Áleýmet isterinde jumyskerler máselesi birinshi orynda bolyp, jumyskerler turmysy týraly, jumyskerler maqsaty týraly sózder kúsheıe sóılenip, jumyskerler uıysyp tize qosyp, baılarmen basymyraq kúrese bastady da, jumyskerler turmysynan ádebıet jazylyp shyǵa bastady. Markstyń «Jer júziniń jarlylary, birigińder!» degen urany jaıyla bastaıdy. Endi ádebıet aınasyna Halyqtyń joǵarǵy tabynyń qur kórkem qyzyqty zeınetti, tátti, toqshylyqty, shattyq jaqtary ǵana túspeı, halyqtyń tómen taptarynyń ashshy, aýyr, qıynshylyq, ash-jalańash jaılarynan jazyla bastady. Ádebıet kedeı men baılar tabynyń bir-birine jaý, qarsy ekenin kórsete bastaıdy. Ádebıetke sol ýaqytqa deıin shette qalyp kele jatqan jumyskerler taby da ortaq bola bastady.

Barlyq halyq turmysynyń ádebıet aınasyna kúngeı beti de, teriskeı beti de túse bastaǵan soń halyqtyń joǵarǵy taptar turmystarymen qatar, tómengi taptarynyń da turmystarynyń sýretteri túse bastaǵan soń ádebıet endi jalpy Halyq turmysynyń shyn aınasy bola bastady. Turmystyń tek kórkem jaǵyn ǵana sýrettemeı, áleýmettiń ár tabynyń dúmpýimen ádebıet endi turmystyń nashar jaqtaryn da sýrettep, turmystyń shyn sýretin kórsete bastady. Ádebıet endi burynǵydaı turmystyń nashar jaqtaryn jasyrmaıtyn boldy.

Bul — turmystyń eki betin birdeı kórsetetin erejeli ádebıetti realızm dep atady. Realızm sol XIX ǵasyrdyń ortasynda týyp, er jetip esip, qazirgi bizdiń ýaqytymyzǵa sheıin kórkeıip, jer dúnıege jaıylyp keldi.

Realızmge de áleýmettik «myrza jandy», «myrza tańdy» názik tabıǵatty taptary qarsy bolyp, kirpishe jıyrylyp, «jerkenip» baqqan. Bul jańalyqpen de kúresip baqqan. Bul úshin de bireý eskilikti qýattap, bireý jańalyqty qýattap, áleýmet eki tapqa bólinip maıdandasyp, qyza-qyza qan tógip te urys qylǵan. Realızmdi de keketip jylansha shaǵyp baqqan. Máselen Germanıada Kaýfman degen jazýshy «Kún shyǵardyń aldynda» degen pesasyn jazyp, ony alǵashqy teatrǵa qoıǵanda teatrdaǵy halyq dý shýyldap, aıqaılap, janjal shyǵaryp, jazýshyny ıanattap, qara-qattaǵan. Biraq mundaı jańalyq jeńbeı qoıǵan emes.

Klasısızmdeı ólip qalmaı, dúnıe ádebıetinde realızmmen aralasyp romantızm de keldi. Biraq árıne romantızm bul ýaqytqa sheıin realızmmen aralasyp kelgenmen, neshe túrge túsip, ásheıin jalpy ádebıetke qosymsha artyq astar, artyq boıaý tárizdi bolyp qana keldi.

Realızmniń alǵashqy bastyqtary Fransıada: Balzak, Emıl Zolá; Anglıada: Dıkkens; Rýssıada: Pýshkın, Gogol, Tolstoı, Kýprın; Germanıada: Geıne, Kaýfman. HİH ǵasyrdyń aqyrynan XX ǵasyrdyń basynan beri búginge sheıin bul romantızm men realızmniń ózderi de túrli qıapatqa, túrli formaǵa, túrli úlgige, túrli aǵymǵa túsip keldi. Ol túrli aǵym degenderimiz mynalar:

Modernızm
Dekadentstvo
Sımvolızm
Mıstısızm
Natýralızm
Fýtýrızm

Immajınızm hám basqa ádebı ýaq aǵymdar. Bulardyń árqaısysy týraly keleshekte aıtarmyn. Jáne 1917 jylǵy Oktábr tóńkerisinen keıin Rýssıada jumyskerler taby úkimetti, memleket tizginin, memleket taǵdyryn óz qolyna alǵannan keıin Rýssıada jarly tabynyń ádebıeti, jarly tabynyń sheberligi týa bastady. Bul Rýssıadaǵy halyqtardyń turmysynyń tarıhy ózgerisiniń kezinde baılar tabymen qan maıdanǵa shyǵyp, turmysqa sert aıtyp, basyn báıgege tigip kúresip, beldesken zamanda týǵan jarlylar tabynyń jas ádebıeti qazirgi ýaqytta anyqtalmaǵan, bir qalypqa túspegen túrli qıafatta. Munyń da qandaı túrlerde ekenin keleshekte aıtarmyn.

1922 -1923 jyldar

---