InfoHub Logo

Omarova Ulana
Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy gımnazıa mektebi

1876 jyl. Sankt-Peterbýrg vokzaly

Orystyń belgili shyǵystanýshysy, orıentalıst, profesor Vasılıı Grıgorev aqsary júzdi, ortasha boıly qazaq jigitin qarsy alyp, qushyrlana qushaqtap betinen súıdi.Úıine aparyp qonaq jasady, iltıpat pen qurmetin aıaǵan joq. Sonaý Torǵaı dalasynan ádeıi astanaǵa shaqyryp, tórine otyrǵyzyp, Sankt-Peterbýrgtiń progresıvtik baǵyttaǵy ıntellıgentterimen tanystyrǵan jan osynsha zor qurmetke ıe boldy.

Bul – Ybyraı Altynsarın edi...

Mine, Ybyraı Altynsarınniń osyndaı zıalylar arasynda zor bedelge ıe bolýy onyń asa daryndy tulǵa bolǵanyn kórsetedi. Ol halqynyń bolashaǵyna sendi, bolashaq balalardiki, olar bilimdi, ónerli bolý kerek dep túıgen Y.Altynsarın osy maqsatta kóp eńbek etti. Aqyn retinde de ádebıette óz órnegimen este qalǵan Y.Altynsarın áńgimeleri – kúni búginge deıin rýhanı-adamgershilik bilimniń negizi, tárbıe kózi.

Ybyraı áńgimeleriniń mazmuny ádildikke, adamgershilikke, kisilikke, talaptylyqqa, ónerge, eńbekke, oqý-bilimge, dostyqqa t.b jaqsy qasıetterge shaqyrady. Jaqsylyqqa jaqyn bolyp, jamandyqtan ada bolýǵa úıretedi. Onyń shaǵyn áńgime-novellalarynyń taqyrybyn eńbek, tárbıe, óner dep shartty túrde bólýge bolady.  

Ol  jas urpaqqa durys tárbıe berý, olardy jas kezinen durys  baýlý máselesine erekshe kóńil bóldi. «Balany durys kút, túzý tárbıele, qısyǵyn túze, adassa aıqyn jolǵa sal», —  dedi. Onyń osy taqyrypqa jazǵan «Baqsha aǵashtary» áńgimesinde: «Jazdyń bir ádemi kúninde bir kisi óziniń balasymen baqshaǵa baryp, ekeýi de egilgen aǵashty kórip júrdi. «Myna aǵash nelikten tip – tik, ana bireýi nelikten qısyq bitken?» — dep surady balasy. «Ata – ananyń tilin alsań ana aǵashtaı sen de túzý bolyp ósersiń. Baǵýsyz ketseń, sen de myna qısyq aǵashtaı bolyp baǵýsyz ósersiń. Mynaý aǵash baǵýsyz óz qalpymen ósken», — dedi atasy. «Olaı bolsa baǵý – qaǵýda kóp maǵyna bar eken ǵoı», - dedi balasy. «Baǵý – qaǵýda kóp maǵyna barynda shek joq, shyraǵym, budan sen óziń de ǵıbrat alsań bolady, sen jas aǵashsyń, saǵan da kútim kerek. Men seniń qate jerińdi  túzep, paıdaly iske úıretsem, meniń  aıtqanymdy uǵyp, ornyna keltirseń, jaqsy, túzý kisi bolyp ósersiń. Baǵýsyz ketseń sen de myna qısyq bitken  aǵashtaı qısyq ósersiń», — dedi. Bala tárbıesine jastaıynan kóńil bólý kerektigin jas shybyqtarǵa teńeı otyryp, astarly oımen naqty jetkizedi. Bul tujyrym osy kúnniń ózinde ózindik qundylyǵyn joǵaltpaǵan.

Menińshe, balanyń boıyna jastaıynan izgilik, meıirimdilik, qaıyrymdylyq,   adamgershilik sekildi qundy qasıetterdi sińirip, ózine degen senimdilikti tárbıeleýde otbasy men pedagogtar sheshýshi rol atqarady. Rýhanı - adamgershilik tárbıe - eki jaqty proses. Bir jaǵynan ol úlkenderdiń, ata-analardyń, pedagogtardyń balalarǵa belsendi yqpalyn, ekinshi jaǵynan- tárbıelenýshilerdiń belsendiligin qamtıtyn qylyqtarynan, sezimderi men qarym- qatynastarynan kórinedi.   Sondyqtan belgili bir mazmundy iske asyra, adamgershilik yqpaldyń ár túrli ádisterin paıdalana otyryp, pedagog istelgen jumystardyń nátıjelerin, tárbıelenýshileriniń jetistikterine zer salyp taldap, jan-jaqty paıymdaı otyryp, baǵalaý    kerek.   

«Talaptyń paıdasy» — degen áńgimesinde Ybyraı óziniń osy pikirin, negizgi ıdeıasyn jetkizip bere aldy. Áńgimeniń mazmuny mynadaı: «Dańqty İ Petr shirkeýge baryp ǵıbadat etip turǵanda, sýret salyp jatqan bir balany kóredi de, onyń ne jasap jatqanyn suraıdy. Bala: «Sizdiń sýretińizdi salyp jatyrmyn», — deıdi. Petr sýretti kórse, máz esh nársesi joq eken. Biraq aqyldy Petr patsha ol balanyń sýretke talaby bar ekenin ańǵaryp, sýret salýǵa úıretetin orynǵa bergizedi. Keıin sol bala úlken sýretshi bolady».
Jazýshynyń bul aradaǵy kózdegeni — Petrdiń aqyldylyǵyn kórsetý ǵana emes, jas balanyń talabyn, sol talaptyń arqasynda nege qol jetkizgendigin  kórsetý, kim talap etse, sol maqsatyna jetetindigin dáleldeý.

«Meıirimdi bala» áńgimesinde 13 jasar qyz patshanyń úkimi boıynsha qoly kesilýge buıyrylǵan ákesi úshin patshaǵa aryz etip, óz qolyn kesýge usynady. Qyz: «Taqsyr, jumys jasap, bala-shaǵalaryn asyraıtyn atamnyń qolyn qaldyryp, myna meniń qolymdy kesińiz», — deıdi. Munda jas qyzdyń tek qana atasy emes, anasy men baýyrlaryna degen de mahabbaty sýretteledi.

Anany qandaı túrde baǵalap, qalaı súıýdiń aıqyn úlgisin jazýshy «Aýrýdan aıaǵan kúshtirek» degen áńgimesinde aıqyn kórsetken. Bul áńgimede aıaǵy synǵan Seıit degen bala janyna aıaǵynyń aýrýy qansha batsa da, anasyn renjitpeý úshin qabaq shytpaǵandyǵy aıtylady. Avtor bul kórinisti bylaı sýretteıdi: «Seıit  júgirip bara jatqanda, bir arbaly kelip, ańdaýsyz soǵyp ketip, aıaǵyn syndyrypty. Oıbaılap jylap jatqan balasyn kórip, shoshynǵannan sheshesi talyp qalypty. Muny kórgen soń Seıit jylamaq túgil, synǵan aıaǵyn ornyna salyp tańyp jatqanda da dybysyn shyǵarmaı, qabaǵyn da shytpaı jatty. Sonda synyqshy kisi: «Aıaǵyń aýyrmaı ma, qabaǵyńdy shytpaısyń?» — dep suraıdy. Seıit sheshesi shyǵyp ketken soń, demin alyp, synyqshyǵa sybyrlap: «Aýyrmaq túgili, janym kózime kórinip tur, biraq meniń janymnyń qınalǵanyn kórse, anam da  qınalyp jylamasyn, kóńili túspesin dep jatyrmyn», - dep jaýap beredi.

Seıit shyn máninde meıirimdi bala bolyp sýretteledi. Mundaı jastarda jalpy adamdy súıetin jaqsy minezdiń birtindep ósetindigi sózsiz. Bala kezinen álpeshtep ósirgen anasynyń qadirin bilgen jas, alaqanyna salyp aıalap, tálim-tárbıe berip otyrǵan uly anasy — Otanyn súıetin, ol úshin de óz janynyń aýyrǵanyna «qyńq» etpeıtin naǵyz otanshyl bolyp shyǵady. Ybyraıdyń bul áńgimesiniń ıdeıasy — osy. Bul áńgimeni osylaı túsinsek qana Seıittiń meıirimdi minezin durys túsine alamyz. Menińshe, adamgershiliktiń negizi minez-qulyq normalary men erejelerden turady. Ol adamdardyń is-áreketteri men  minez-qulyqtarynan kórinedi, moraldyq ózara qarym-qatynastardy basqarady. Otanǵa degen súıispenshilik, qoǵam ıgiligi úshin  eńbek etý, ózara kómek, sondaı-aq qoǵamǵa tán adamgershiliktiń ózge de formalary, bul-sananyń, sezimderdiń, minez-qulyq pen ózara qarym-qatynastyń bólinbes elementteri, olardyń negizinde qoǵam damıdy, jaqsy arnaǵa bet burady. Al, qoǵam degenimiz ol adam.  Iaǵnı adamı qundylyqtar kóbeıedi, tárbıeli, salıhaly urpaq keledi, qundylyqtarymyz dáripteledi.  Ybyraı shyǵarmalarynan osy túıtkildi máselelerdi kóre aldym. Naq qazirgi qoǵam úshin óte mańyzdy jáne ózekti  dúnıeler.

Qorytyndylaı kele, qazirgi tańdaǵy ınternet jelisinen, teledıdar arnalarynan kórsetiletin zulymdyq, ata-ana, tipti kishkentaı sábılerge kórsetilip jatqan qatigezdikti kórgende, shynymen bizge Ybyraı shyǵarmalaryndaǵy qarapaıym ǵana tilmen jazylǵan adamgershilik qasıetteriniń jetpegenin túsinýge bolady. Eldi qorlyqtan qutqaratyn, ıgilikke bastaıtyn tek bilim dep eseptedi. Sondyqtan da, «Tuńǵysh dala qońyraýy atanǵan» Y.Altynsarın shyǵarmalary oqýshy boıyna adamgershilik qasıetterdi qalyptastyrýda mańyzy zor týyndylar ekeni sózsiz. Al ár oqýshy qazaq qoǵamynyń irgetasyn jalǵastyrýshylar....

---