InfoHub Logo

(pesa)

4 perdeli drama

OINAÝSHYLAR

Búrkitbaı — baı, bolys, 45 jasta.
Qazı — shabarman esebinde, 35 jasta.
Qarymsaq — bı, 40 jasta.
Keben — bı, baı, 55 jasta.
Balǵyn — báıbishe, 35 jasta.
Qalamqas — qyz, 9 jasta.
Ertaı — malaı, 12 jasta.
Ómirzaq — malaı, 18 jasta.
Qapan — Ómirzaqtyń ákesi, 65 jasta.
Qodar — kedeı, 50 jasta.
Zilqara — kedeı, 55 jasta.
Pavel — polıseıskıı, 40 jasta.
Myrzabek — jigit, 22 jasta.
Mataı — aýylnaı, 35 jasta.
Nádir — pesiri, 19 jasta.
Hamıt — partıa hatshysy, 30 jasta.
Ýákil — kámpeske ýákili, 35 jasta.
Aǵıla — Balǵynnyń abysyny, 28 jasta.
Egor — traktorıst, 30 jasta.
Battal — mılısıa, 35 jasta.
Eńbekbaı — aýyl kedeıi, 30 jasta.
Temirtaı — 35 jasta.

BİRİNSHİ PERDE

Birinshi sýret

Saltanatty Búrkitbaıdyń úıi. Tórde tirelgen júk. Oń jaqta ádemi kereýet, bas jaǵynda bederletken kórkem asa taıaq. Tór aldynda jaıylǵan kilem, kórpe. Perde ashylǵanda Qarymsaq, Qazı kıingen túrde, qoldarynda qamshylary bar, júrýge yńǵaılanyp otyrady. Terde Búrkitbaı, Kóben. Búrkitbaıdyń ústinde taza shapan, basynda qundyz bórik. Perde ashylǵannan:

Búrkitbaı. Qarymsaq! Bul jumysqa óziń bas bol! Joldan Qapardy, Qoshatty al, túndeletip «Belqaıyńdaǵy» Zilqaraǵa jet! Qarsylyq qylsa jon terisin qamshymen tilip, at baýyrynan ótkizip, tabanyn tasqa tildirip, aıdap kelińder!!! Bul — meniń ámirimdi tyńdamaı, — «qyzymdy Saıbolǵa bermeımin» degeniniń jazasy. Qyzynyń tulymyn kesip at kótine salyp alyp kelińder! Bul — «Saıbolǵa tımeımin» degeniniń sazasy.

Qazı. Jaraıdy, baraıyq.

Qarymsaq. Al, biz júrdik. (Shyǵady.)

Kóben. Ol aýylda da kekireıip, kergetken bısymaqtar bar edi, qyzdy ońaılyqpen bere qoıar ma eken? Biraq, úsh ret kisi jiberip otyrǵan soń, bul joly pálen-túgen deı almas. Olardyń... áli... áne bir pysyqsha Balmaǵanbet syqyldy shortandaı sholtańdaǵan kedeıleri bar ǵoı. Solar «Saıbol kári, eki áıeli bar. Oǵan Zilqaranyń qyzyn bermeımiz...» deıtin kórinedi. Osy Saıboldyń nesi unamaıdy? Saqalyna áli aq kirgen joq. Qyryqqa jańa ǵana kelgeni bolmasa. Bir-eki áıel túgil, úsh-tórt áıel alyp otyrǵandar da bar ǵoı. Keletin orny ataqty oryn. Saıboldyń týǵan aǵasy siz, qudaı taǵalanyń bergen dárejesi arqasynda, aq patshanyń súıikti sanaty esebinde eldiń aǵasy bolyp otyrsyz. Talaılar taǵzym qylyp, aıaǵynyń ushynan qyzmet etti. Qara halyqqa aıtqan sóziń áli de bolsa altyn. 18 jasyńnan beri qaraı gýbernator, úıez tóreleri qalap pravıtel qoıǵan. Rýly eldiń ulyǵy sizdiń jarlyǵyńyzdy eki etkeni ol nemelerdiń óz sory ǵoı.

Búrkitbaı. Onyń ras, sol aýyldaǵy birsypyra buzyq qara tabandar meni syrtymnan jaqtyrmaıtyn kórinedi. «Búrkitbaıdyń isi durys emes. Eldi búldirdi, qara halyqty obyrdaı opty, súlikteı soryp, jaıyndaı jalmap júr...» deıtin sıaqty. Itterdiń sózderin kórdiń be?

Kóben. «Qulan qudyqqa qulasa, qurbaqa qulaǵyna oınaıdy» degen burynǵynyń sózi-aı! Rossıa otanyn bılegen patshanyń altyn jaǵasy qısaıdy, tajynan taıdy, taqtan tústi deıtin shyǵar.

Búrkitbaı. Bul bir sandal ǵoı. El ıesi at basyndaı biz sekildi azamattary turǵanda halyqtyń kúıigi solarǵa túsip pe eken? Atańa nálet! Túge, — munysyn qoımasa olarǵa kóresini kórsetermin! Azýy alty qarys, aıbyny atyraptan asqan bılerimdi jınap, úkimdi quryp pálen jyl nasetke salaıyn ba?.. Tesken taý ótkizip, shyndyqqa jetkizip, Saryarqadan sandaltyp jibereıin be?

Kóben. Ana jyly osylar syqyldy pysyqshalar sizge qarsy kelem dep qudaıdyń kárine ushyrap kózderi joıylyp edi. Bular da sonyń aıaǵyn qushaıyn dep júr ǵoı deseńizshi!..

Búrkitbaı. Osy saparda sol qyzdy bermeı qalsyn, elin ulardaı shýlatyp, kúlin kókke ushyryp, tóbesinen jasyl túskendeı shaýyp alaıyn!

Kóben. Qajyrly jigitter ketti ǵoı, alyp keler. Onan soń osyndaı el arasyndaǵy kókiregin kóterip, jeligip júrgen pysyqshalardy, basqaǵa úlgi bolý úshin joıýdyń amalyn izdeýimiz kerek.

Búrkitbaı. Olar qaıda barar deısiń, kezinde kórermiz. Altyn taqty patsha áýletinen qalǵan násilder qaladaǵy jańashyl qyzyldardy shetinen qyryp jatqan kórinedi ǵoı.

Kóben. «Bóri joq deme bórik astynda, jaý joq deme jar astynda» degen jaryqtyq burynǵynyń sózi ras qoı. Saqtanýymyz kerek. Osy tóńirektegi mujyqtar... sonaý... Ivannyń balalary bólshevık keledi dep jeligýde kórinedi. Bularǵa erip bizdiń qazaqtan Qarynbaı balalary, Shońmuryn, Qaqa batyr, Qoqy balalary da bólshevık jeńedi, baıdyń malyn bólip alamyz dep júrgen kórinedi.

Qodar kiredi. Ústinde jyrym-jyrym jaman kıim. Momyn kedeı kelbeti. Betinde sorǵalap aqqan qan.

Qodar. Bóreke, sizge aıtatyn aryzym bar.

Búrkitbaı. Ne qylǵan aryz? Aryz seniń ne teńiń? Al, aıt!

Qodar. Men bir paqyr ǵana aǵańmyn. Eki-úsh móshkeme qystyq azyq bola ma dep jazdaı jalańash-jalpy baqqan, irgemde úı ornyndaı ǵana shabyndyǵym bar edi. Sony sizdiń mashınalaryńyz baryp shaýyp jatyr eken. Mashına basyndaǵy sizdiń Sultanǵa aıtyp edim, eki sózge kelmesten aldy da sabady. Mynaý qan. Shyqpaǵan jan... ólmegen soń súıretilip aldyńa kelip turmyn.

Búrkitbaı (túıilip). Ony maǵan ne qyl deısiń?

Qodar. Múmkin bolsa shaptyrmasańyz eken deımin.

Búrkitbaı. Men shaptyrýǵa jaramaımyn ba? Mashınanyń aldyna nege shyǵasyń? Qaıta mashınaǵa týrap ózińdi óltirmegen seni. Jeıtin maly joq, shópti qaıtedi eken bul?! Mundaǵy kisi aspannyń astyn shaýyp malyna shóp jetkize almaı jatqanda.

Qodar. Sorymyz qaınady deseıshi, áneýkúni bes-alty úı nasharlardyń 10-15 taıaq egindik jerlerin, barlyq maldaryńyz quıqasyn aınaldyryp, kókteı jep ketti. Sorlattym... sorlattym deseıshi!

Kóben. Sorlattymy nesi, ondaı usaq sózderdi Bórekeńe aıtatyn nesi bar, ras shapqan eken amalyń ne? Berekeńnen «botyrap» salyp óndirip alaıyn dep pe ediń? Ruqsatsyz basa-jansha úıge kirip... kórgensiz!

Qodar. Ózderiń bilińder, qaraqtarym! (Muńaıady.)

Búrkitbaı. Mashınanyń aldyna shyǵyp qarsylyq qylǵanyń da jeter. Meniń mashınamdy qudaı toqtatpasa, basy jumyr pánde toqtata almaıdy. Uqtyń ba?

Qodar. Senderdeı ysqyrǵan ordaly jylannan qaıyr kútkizip qoıǵan sum zaman... tirshilik... sum ómirge ne shara?! (Eńirep, jylap shyǵyp ketedi.)

Búrkitbaı (aqyryp). Oı atańa nálet? Má, saǵan jylan. (Taıaqpen salyp-salyp jiberedi).

Kóben. Jaman nemeniń sózin qarashy? «Bulttan shyqqan kún ashshy, jaman kisiniń tili ashshy» degen osy-aý.

Búrkitbaı. Tilin sýyryp alarmyn, mundaı taqyldaǵan nemelerdiń, olardyń aıtqanyn isteı berseń ári-beriden soń tóbeńe oınaqtaıdy. Olarǵa zamannyń qojasy men. Men ne istesem, soǵan kónýi kerek. Men, men bolǵan soń mendik mindetimdi atqarýym kerek.

Kóben. Solaı, Bóreke! Al endi men anaý... jaqqa baryp qaıtaıyn.

Búrkitbaı. Baryńyz... jumystyń retine qarap, óziń retteı kelersiń.

Kóben. Jaraıdy, ony rettermiz. (Shyǵady.)

Balǵyn kiredi. Basynda jaýlyq, ústinde oqaly beshpent.

Balǵyn. Bir jaǵynan osylar da qyńqyldap mazany alyp óltirdi-aý.

Búrkitbaı (janbastaı túsip). O kim?

Balǵyn. Sende jumysym bar dep, syrtta Ómirzaqtyń ákesi kelip tur.

Búrkitbaı. Ol ıt ne qyp júr?

Balǵyn. Ózi kelgen, aıtýǵa bata almaı tursa kerek. Ómirzaqtyń eńbekaqysyn suraı kelgen kórinedi.

Búrkitbaı (basyn kóterip alyp). Kimnen?

Balǵyn. Kimnen bolsyn, senen daǵy.

Búrkitbaı (aqyryp). Shaqyr munda balasyn da, ákesin de. Kórimdi kórseteıin.

Balǵyn (esikti ashyp). Kirińizder.

Ómirzaq Qapan kiredi. Balǵyn shyǵady.

Búrkitbaı. Ne jumysyń bar?

Qapan (sasyp). Shyraǵym, meniń jaıym ázińe málim ǵoı (deı bergende).

Búrkitbaı. Maǵan jaıyń kerek emes, jumysyńdy aıt.

Qapan (sasyp). Ia, aıtaıyn, qaraǵym, mynaý Ómirzaq 2-3 jyldan beri sizdiń esigińizde júr ǵoı. Eńbekaqysyn men de surap qoıǵan joqpyn, siz de bilip bere qoıǵan joqsyz. Turmysym tuqyrǵan soń, búgin aldyńa kelip otyrmyn. Bolsa mynaý balamnyń eńbekaqysyn suraı keldim. Jumysym osy.

Búrkitbaı (aqyryp). Qandaı eńbegi bar edi?

Qapan. Apyrym-aı, ózińizge belgili ǵoı.

Búrkitbaı. Balań maǵan ishken tamaǵyndaı da eńbek sińirgen joq. Sondyqtan, beretin búlishkem de joq. Meniń bosaǵamda júrgenniń ózi de buǵan teńdik.

Ómirzaq. Bóreke, 2-3 jyldan beri tańnyń atysy, kúnniń batysy tynym kórmedim. Otyńa kúıip, sýyǵyńa tońyp, qyzmetińdi istedim. Tabanymdy tas, kózimdi jas tildi, munyń bári meniń sizge sińgen eńbegim emeı nemene?

Búrkitbaı. Sóıleme, dońyz! Osyndaǵy 5-6 malaılar úndemeı-aq eńbek-meńbegin suramaı-aq júr ǵoı. Pa, shirkin! Adyra qal-aý, sen solardan artyq pysyq bola qalǵanyń ba?

Qapan. Shyraǵym, beretiniń bolsa ber. Bermeıtin bolsań qalǵan eńbegin qudaıǵa tapsyrdym. Endigi jerde balamdy seniń tabanyńa shirite almaımyn, alyp ketemin.

Búrkitbaı. Al! Alyp ketshi kóreıin? Sen áli ákeńdi tanymaı júr ekensiń.

Qapan. Júr, Ómirzaq, keteıik! (Ekeýi shyǵady).

Búrkitbaı. Oıbaı, atańa nálet, álginiń sózin-aı, bálem janyńdy kózińe kórseteıin! (Taıaǵyn alyp shyǵyp ketedi.)

Ertaı kiredi.

Ertaı. Iapyrmaı, álgi sorlylardy óltirmese jarar edi.

Entigip Búrkitbaı kiredi.

Búrkitbaı (Ertaıǵa). Anaý úıdegi Symaqqa baryp aıt. Bir arbaǵa túıe jegip syrttaǵy Qapandy aýlyna aparyn tastasyn. (Ertaı shyǵady.)

Balǵyn kiredi.

Balǵyn. Salqam jigittiń eki báıbishesi ústimizge taǵy áıel aldy dep týlap jatyr. Kelinshekti alyp kelgende bir soıqan bolmasa ne qylsyn?

Búrkitbaı. Áıel týlap qaıda barar deısiń. Ne qıratar deısiń. Áıtkenmen sen baryp aıt! Kisi kelgende aýyzdaryn ashýshy bolmasyn.

Balǵyn. Áıel sorlyda ne erik bar. Ózimizdiń de ústimizge áıeldi qosarlap almaqshy bolyp otyrsyń ǵoı. (Búrkitbaı shyǵady.)

Qalamqas kiredi. Qolynda oramaldan qoıan etip túıgen oıynshyǵy bar.

Qalamqas. Áje! Myna qarashy, qoıanym bar.

Balǵyn. Qaraǵym, muny kim istep berdi?

Qalamqas. Ertaı istep berdi.

Balǵyn. E... jaqsy eken! Jaraıdy, qoıanyńdy alyp júre ǵoı, Altyn ájeńdikine baryp qaıtaıyq. (Tura bastaıdy.)

Shymyldyq túsedi

Ekinshi sýret

Sol úıdiń ishi. Shymyldyq ashylǵanda Búrkitbaı men Kóben sóılesip

kire beredi.

Búrkitbaı. E... Kóbeke, aman-saý qaıttyń ba?

Kóben. Aman-saý qaıttyq.

Búrkitbaı. Qaı jerlerden qaıttyńyz? Jumys jaıy qalaı boldy?

Kóben. Áneýgi iske ilikkenderdiń bárine de bardym. Ózińizge belgili Beket aýlyndaǵy áńgimeler bitti. Aıdyń qara balalary sizge sálemdemege ózińizdiń kóńilińiz túsip júrgen kúreń qasqa atty berip jiberdi.

Búrkitbaı (kúlimdep). Osy atqa eki jyldan beri qyzyǵyp júrýshi edim. Myna bir áńgime tap bolyp sáti tústi. Jan-jaǵyndaǵy qamap otyrǵan kedeılerdi jyǵyp bergen soń, kóńili yrza bop bergen ǵoı.

Kóben. Shynynda, shirkin, kúreń qasqa at sizge laıyq qoı! Janýar ıesin jańa tapty.

Búrkitbaı. Taǵy neńiz bar?

Kóben. Kárim balalary men Toǵanas balalarynyń arasyndaǵy jer daýlaryn da bitirdim. Durysynda jerdiń ózi Kárim balalaryna tıisti eken, biraq ol qasqalardan esh nárse ónetin bolmaǵasyn, jerdi Toǵanas balalaryna qaratyp berdim. Ázirge qarmaqqa ilingeni osylar.

Búrkitbaı. Jaraıdy, kóp is bitirip qaıtqan ekensiń. Men de áneýgúni barǵanymda jerdiń Kárim balalarynyki ekenin sezip ketip edim. Áıtse de qaltaǵa túser jaǵyn oılap keshiktirip ketip edim. Sen muny baıqamaı jerdi ana jaǵyna qaldyryp oljadan bos qalamyz ba dep qaýiptenip otyr edim. Jaraıdy jaqsy etkensiń.

1 — daýys (dalada ıt úredi). Assalaýmalıkým!

2 — daýys. Alıkısalam! Baı úıde me?

Daýys. Úıde, túsińiz.

Búrkitbaı (qalbalaqtaı qýanyp). Dáýde bolsa qyzdy alyp kelgen shyǵar.

Kóben. Keletin mezgili de boldy ǵoı. Alsa alyp kelgen shyǵar.

Qazı kiredi.

Qazı. Salaýmalıkým!

Búrkitbaı. E...aman-saý keldińder me?

Kóben. Nege keshiktińder, ákeldińder me?

Qazı. Ákeldik Saıboldikine apara jatyr. Ylǵı bir doly periniń balasy eken. Qyzdy bermeımiz dep janjal qylǵan soń aýylyn ulardaı shýlatyp, Zilqarany arbanyń artyna baılap qyzyn tartyp alyp keldik.

Búrkitbaı. Anda-munda eshqaıda shapqan joq pa?

Qazı. Biz aýyldan uzap shyqqan kezde, Qaıraqtynyń qıasynan asa pasolkege qaraı birsypyrasy shaýyp jóneldi. Ne bitirgeli bara jatqanyn bilmedik.

Búrkitbaı. Qaıraqtynyń kúngeıindegi pasolkede Ivan balalary men Shońmuryn, Qarabatyr syqyldy qashqyndar jatatyn.

Kóben. Olar jasyryn bólshevıkterge habar qyla ketti deseńizshi.

Búrkitbaı. Qyzdy da, ákesi Zilqarany da munda alyp kel. Ákesin tanymaı júrgen shyǵar, men tanytaıyn ondaı ıtterge.

Qazı shyǵady.

Kóben. Iapyrmaı, Bóreke! İstiń aıaǵy qıaǵa shaýyp ketpegeı edi.

Búrkitbaı. Oı, táıiri-aı, sol ıtterdiń qoldarynan ne keler deısiń. Qıa túgil, aýylymnyń mańaıynan da júre almas.

Qarymsaq qoly baılaýly Zilqara, Myrzabek kiredi.

Qarymsaq. «Ólsem de qyzymdy qatyn ústine bermeımin. Jaýyz Búrkitbaıdyń aldyn kórmeımin. Bul durystyq emes, jaýyzdyq...» dep qarsylyq qylǵan, qarysqan qaısar Zilqarańyz myna kisi bolady.

Búrkitbaı (aqyryp). Sem neme qyzyńdy Saıboldan artyq kimge berer ediń? Men úsh ret kisi jibergende jarlyǵyma kónbeı nege qarsylyq qylasyń. Tilińdi sýyryp, jon terińnen taspa sydyrym, kózińdi oıaıyn ba osy?

Kóben. Aı... bir ıttikpen aıtyp júrgen, qanasy jetken sóz ǵoı ol.

Sahna syrtynan Zaraýqanyń zarlandyryp salǵan zarly áni estiledi, úıdegiler tyńdaı qalady.

Soqqy jedim sum zamannan shyryldap,
Súıekke ótti kórgen qorlyq shymyrlan.
Ýly tyrnaq, qanǵa qumar jaýyzdar
Kózden ystyq jas aǵyzdy syǵymdap...

Búrkitbaı (syrtqa qarap). Bul ne degen beıbastaqtyq? Óshir únin! İs bitti. Búginnen bastap ol Saıboldyń úshinshi toqaly.

Zilqara. Bas kespek bolsa da, til kespek joq. Tilimdi sýyryp alsań da tıisti sózimdi aıtyp ólemin.

Búrkitbaı (jarysa). Qysqart sózińdi! (Taıaǵymen jerdi salyp-salyp jiberedi.)

Zilqara (jarysa). Ittik, bularyń ıttik. Osynshama eldi búldirip jaýyzdyq qylyp nashardy zarlattyń. Emshek súti aýzynan ketpegen 15 jasar sábıdi shyryldatyp qos qatyny bar qyryqtaǵy shalǵa mataǵandaryń durystyq pa?

Búrkitbaı. Oıbaı, mynaý ıt ne qyl deıdi, áı? Qysqart degen soń, sózińdi qysqart, dońyz! Týrap óltirermin.

Zilqara. Memiń aıanatyn jerim qalǵan joq. Qulqyn úshin istem otyrǵan jaýyzdyqtaryńdy aıtamyn.

Búrkitbaı. Oıbaı, Myrzabek, me qyp otyrsyń, ashyrma aýzyn! Jon terisin júndeı tút.

Myrzabek. Má... saǵan jaýyzdyq... (ura bastaıdy).

Búrkitbaı. Ur, ur atańa náletti, ur! (Ózi de qosyla urady. Úıdegiler arashalaıdy.)

Zilqara (sylq etip qulaıdy). Óldim, óldim.

Syrttan zarlanyp salǵan Zaraýqanyń óleńi estiledi. Sahna qara kóleńke túnektenedi.

Raqymsyzdar kóz jasyma qaramaı,
Jas júrekke oǵyn atty jaralaı.
Qınaldyń-aý, azam kórin, áketaı,
Osynshama neń bar, jaýyz, aıamaı?!

Án jaılaı bergende ıt úredi, sasqalaqtan Qazı kiredi.

Qazı. Oıbaı, Bereke! Jańa qaladan Jalmuqan kele jatyr eken. Bólshevıkter aqtardy jeńip, qalany qolyna alypty. Bir top bólshevık osylaı qaraı shyǵyp kele jatqan kórinedi.

Búrkitbaı (shoshyp). Oıpyrmaı ne deıdi? Ras pa eken? Iapyrmaı, endi qaıttik? Bolys dep týra osynda keldi ǵoı endi olar.

Kóben (jaǵasyn ustap). Júregim zý ete tústi ǵoı!..

Balǵyn kiredi.

Balǵyn (sasyp). Qoldarynda shoshaıǵan myltyq, jarqyldaǵan qylysh pa, temir naıza, sapty baltalary bar syqyldy. Aldynda ylǵı sholaq quıryq attylar bar. Qaptap kele jatqan adam. (Esikten basyn qyltıtyp qarap.) Áne-áne kelip qaldy. (Úıdegiler sasqalaqtap júredi.)

Tanaýy jelpildep polıseı Pavel kiredi.

Búrkitbaı. Pavel, jaı ma? Pavel, jaı ma? Kele jatqan adam senderdiki me?

Pavel. Joq, joq, olar bólshevıkı. Vot bizdi gonát etip keledi. Men qashyp kelgen. Pojalýısta, meni jasyrsańshy, pojalýısta.

Qylyshyn, qarýlaryn tastaı beredi, pogonyn julady. Kımeshek jamylyp jatyp qalady. Basqalary sasqalaqtap tyǵylýǵa jer taba almaı, bastaryn jasyratyn jerge tyǵyla beredi. Daladan 2-3 ret atylǵan myltyq daýsy estiledi. Zilqara qushyrlanyp, eleńdep basyn kótere beredi. Sahna kúńgirt qara kóleńke tartady... sahnaǵa oktábr sáýlesi kiredi, baılaýdaǵy adamdar kórime túsedi. Sahnanyń jan-jaǵynan myltyqtyń istigi kórinedi.

Zilqara (julqynyp serpilip). Mine... keldi bizge jany ashyr baýyrlar!!! (Oryndarynan tura beredi). Áne ezilgen eldiń erleri. Mine, buzyldy zulymdyq tory. (Julqynyp jibin úzip qolyn bosatyp). Mine úzildi mataǵan buǵaýyń. (Búrkitbaıǵa qaraı jaı basyp tóne beredi).

Syrttan ınternasıonal estiledi. Sahna jarqyrap qyzyl sáýlelenedi. Búrkitbaılar — úıdegiler keıin sheginip, qorqyp, qymqyrynyn sasyp qalady. Sahna qaıtadan kóleńkelenip turǵanda kenetten kúreń sáýle jarqyraı qoıady. Jarqyraǵan elektr sáýlesinen ilese syrttan sahnaǵa bir adam kiredi. Onyń túri: barlyq kıimi qyp-qyzyl, kóılegi de, basy da, aıaq jaǵy da qyzyl kıingen, qolynda qyzyl tý kere ustaǵan... bir qolynda úlken balǵa. Túıdektep sóıleıdi... Tolqytyp sóıleıdi.

Eı, baq qumar jaýyzdar! Bizder atyp kele jatqan altyn tańnyń sholpanymyz. Janǵan órttiń óshpes ushqynymyz! Senderdeı eldi sorǵan aıyr tildi shubar jylannyń tilin sýyratyn jalyndy ókilmiz!!! Qara bultty jamyltqan kúnderiń ótti! Baqtaryń óshti. Neshe jyl boıy tabandaryńda ezilgen eńbekshiler qozǵaldy!!! Serpilińder!!! Serpilińder!!! Bosanyńdar buǵaýdan, ezilgen uldar!!!

Shymyldyq

EKİNSHİ PERDE

Búrkitbaıdyń burynǵy úıi. Úıdiń bir jaǵynda qara sabaly qymyz turady. Baıdyń saltanatty turmysy. Perde ashylǵanda úıde is tigip óleń aıtyp Qalamqas otyrady, «Sáýlem-aı» ánin aıtady.

Qalamqas.

Shalqardyń sý tasıdy jan-jaǵyna.
Shalyqtap soqsa tolqyn jan jaryna,
Sylańdap kúlip-oınap júrse sulý
Súıgenniń ilinbeı me qarmaǵyna.
Qosylsam ózim súıip óz teńime
Jalǵanda jeter edim armanyma.

Án baıaýlaı bergende sahna syrtynan Ertaıdyń alystan salǵan áni estiledi. Birte-birte jaqyndaı beredi. Qalamqas isti qoıyp tyńdaıdy.

Ertaı.

Qajydym qý turmystan aryp-ashyp,
Keýdege arman tolyp kóńil jasyp.
Kelgende azyp, sharshap men jumystan
Án salyp serpileıin kóńil ashyp.
Kózime saǵynǵanda bir kórinseń,
Keter em taý sýyndaı tolqyp tasyp!

Qalamqas (án toptala bergende). Áserli úni taýdy jańǵyryqtyryp, tasty jarǵandaı, júrekke jyly kúı bergendeı, jalyndy jasqa syr bergendeı, bul kimniń daýsy? Tereńnen terbelip, tar turmystan kúı berip, jas júregin jandyrǵan kim? Sum ómirdiń soqpaǵynan soqqy jedim degen kim? (Ornynan túregelip esikten boılap qaraıdy.) Án salyp en dalany jańǵyryqtyryp júrgen Ertaı eken ǵoı. Ony jabyrqatyp júrgen átteń... kedeılik qoı. Áıtpese kimnen kem? Bir kisige joldas bolǵandaı emes pe? Jurt ne dese, o desin, osy Ertaı maǵan ystyq. Súıkimdi sózi, jaıdary minezi kóz aldymda elesteıdi de turady. Qaıteıin, munyń qasynda basqa kisi maǵan tipti áser etpeıtin sekildi. Nege ekenin ózim de sheshe almadym. Malaı demeseń, Ertaımen aqyrynyń qandaı bolaryna kózim jetpeıdi.

Ertaı kiredi. Qalamqas qarsy alady.

Ertaı. Qaıda kettiń, Qalamqas?

Qalamqas. Eshqaıda emes. Jańaǵy án salyp júrgen sen be?

Ertaı (Qalamqasqa jaqyndap kúlimdep.) Ia, men, qalaı júregińe jaqty ma?

Qalamqas. Syrnaıdaı syzyldyryp salǵan ániń maǵan jaqpaýshy ma edi! Biraq ta... sen nege qaıǵyly óleń aıtyp qaıǵyrasyń?

Ertaı. Soqpaǵy mol sum turmys, qol sozdyrmas tar turmys. Meni sendeltti. Biraq ta seniń shyn yqylasyń júregime jyly tıedi. Turmystyń maǵan degen soqpaǵyn jeńildetedi.

Qalamqas. Ózińdi óziń qajytpa, kóńil kóterilsin, bir án salshy!

Ertaı (muńaıyńqyrap jan-jaǵyna qarap). Bireý kelip qalmaı ma?

Qalamqas. Eshkim kelmes, ájem qydyryp ketti. Ákeı de úıde joq. Aýyl arasynda basqa kele qoıatyn beısaýat kisiniń reti joq.

Ertaı. Jaraıdy... onda bir án salyp jibereıin. (Tamaǵyn kernep az oılanyp) Áni qurǵyrdyń ózi aýzyma túspeı tur.

Qalamqas. Nege túspeıdi? Dalada júrgende qara óleńdi aıtqanda jeldeı estiretin ediń ǵoı. Aıtpaqshy, áneýgúni Qyrmyzy kelgende úıdiń syrtynan sýyryp salyp aıtysyp, zaýlatqanyń qaıda?..

Ertaı. Júreksinip turǵanym ǵoı.

Qalamqas. Óleńdi top ishinde taısalmaı aıtyp, bul jerde nege júreksine qaldyń?

Ertaı. Qaıdan bileıin. (Qalamqastyń qolynan ustap kereýetke otyrady) Jaraıdy, birdeme aıtyp jibereıin.

Qalamqas, júregimdi jedi kúıik.
Tánime tar turmystan soqqy tıip,
Qaıteıin, qolym qysqa, jaǵdaı jáısiz,
Ketemin sonyń úshin keıde kúıip...
Kúıigin kókirektiń ketireıin
Sáýletaı, kelshi alaıyn qysyp súıip.

(Súıisip jatqanda ıt úredi, ekeýi shoshyp aırylyp, Ertaı shyǵady).

Búrkitbaı, Kóbem, Qarymsaq kirip otyrady.

Búrkitbaı. Qalamqas qaraǵym, ájeńdi shaqyr! (Qalamqas shyǵady.)

Qarymsaq. Ie... solaı deńiz, Kóbeke.

Búrkitbaı. Kóbeke! Mynaý... baıaǵy qajydan ákelgen belbeýińiz be?

Kóben (kóterilip saqalyn sıpap, belbeýdi ustap qoıyp). Ie, sol belbeýim ǵoı, (belbeýin sheship qasyna qoıady). Oı dúnıe-aı, teńizdiń tolqynyndaı shalqyǵan qaıran kúnder, jyldardy jyldar qýalap arshyndap ótken zaman-aı. Qys bolsa... qara shanaǵa syımaı qasqyr ishikti qaıyra kıip otyrdyq. Jaz bolsa serippeli qara arbamen saırandadyq, gýbernator, oıazdardyń aldyna deıin bardyq. El aýzynda erke bulan boldyq. Ýa... Bórekeń bilsin, Qarymsaq bilsin, Kóbekeń kelsin, olarsyz is bitpeıdi, deýshi edi-aý...

Búrkitbaı. Óriste jaılaý, beleste qystaý edik.

Qarymsaq. Eki taı jerlerde erdiń quny, nardyń bulyn da bir aýyz sózben bitirip at shapan joldyǵymyzdy alǵan edik. Kósem bıler, sheshen tilder edik. Búginde sol túgil, kózge de ilinbeı otyrǵanymyz mynaý.

Balǵyn kiredi.

Kóben. Kelin, amansyz ba?

Qarymsaq. Salamatsyz ba?

Balǵyn. Shúkir, mal-jan, bala-shaǵalaryńyz aman ba?

Kóben, Qarymsaq (qosarlanyp). Shúkir, shúkir. (Balǵyn sabaǵa baryp qymyz quıyp beredi. Kúbir-kúbir áńgime.)

Qarymsaq. Túý degende túkirigi jerge túspeı, Berekeń de súıtip shalqyp júrdi ǵoı. Berekeńniń kóleńkesinde bárimiz de qulashty sermep, dúnıeni sapyryp, arshyndap óttik qoı.

Búrkitbaı (basyn ızep) Ol kúnniń bári de ótti ǵoı. Esińe tússe esalań bolasyń, saı-súıegiń syrqyraıdy. Óń be, tús pe? Kózden bir-bir ushty. Bul kúnde ol dáýrenniń bári adyra qaldy. Qul-qutanǵa kún qalyp, kedeıler erik alyp el bılep bolyp, baı... baı dep tóbemizdi tesip otyrǵany mynaý. Burynǵy Qoǵalynyń qolattaryn tutyp jatqan qaraqurym kók ala jylqydan bes-aq úıir qalyp otyr.

Qarymsaq. Solaı, Bóreke, ár jerde-aq burynǵy tolyq dáýlet shaıqalyp, bizderden baılyq dáýren toıtaryldy ǵoı. El bılegen esil bılerdiń adymy qysqaryp, aıaqtaryna tusaý tústi ǵoı.

Búrkitbaı. Bizderde burynǵydaı, naýadaı quıylyp otyratyn túsim joq. Biren-saran Mataı sekildi, sóz tyńdaıtyn aýylnaılar qasyndaǵy jas joldastarynan seziktenip, kórine bizdiń taıaǵymyzdy soǵa almaı júr. Basqa eshqaıda sóziń ótpeıdi. Jıylystaryna barsań qýyp shyǵady.

Kóben, Qarymsaq (jarysa). Solaı, solaı...

Qarymsaq. Kóbeke, osy siz keshe tómen qaraı ketip bara jatyr ma edińiz? Qaı jerden qaıttyńyz?

Kóben. Iapyr-aı, Qarasheı! Qaıdan kórip qalyp ediń? Qorashadaǵy Botbaı balasynyń áıeli aıyrylatyn bolǵan eken, soǵan Kóbekeń kelip rettep ketsin dep meni Qaramolda shaqyrtqan eken, sonda baryp qaıttym.

Búrkitbaı. Bókeń elde bolsa da malynyń tólin ósirip keledi. Ýaq-túıek shyǵynyn kelin-kepshikteriniń ústinen aıyryp jatyr. (Qymyz jıylady. Balǵyn shyǵady).

Qarymsaq. Kóbekeń Dármentaıdyń jalǵyz eshkisin jardan ushyryp qaǵyp qaıtpasa ne qylsyn? Mezgilsiz shaqyrǵan taýyqtyń júnin julmaq kerek degendeı, bir nárse kóriner saǵan dep oılap em. (Bári qarq-qarq kúledi.)

Kóben (kúlimdeı). Aı, Qaresh-aı, barǵan jerden bir at jetelep qaıtatyn burynǵy zaman deısiń be? Bizdiki búrkit qartaısa tyshqanshyl bolar degenniń kebi ǵoı. Eshki-meshkimen ne ónsin. O da sırek kezdesedi. Komsomol deı me, qoıshy deı me, toqty qoshqardaı kes-kestep aldyńnan shyǵady da otyrady. (Bári kúledi).

Qarymsaq. Kóbeke! Biz kóp otyryp qaldyq qoı.

Kóben. Ia, júrelik.

Búrkitbaı. Jaısha ma edi?

Kóben, Qarymsaq. Jaısha, jaısha tek ásheıin sálem berip shyǵaıyq dep qaırylyp edik. (Shyǵady).

Búrkitbaı (sahna syrtyna qarap). Ertaı, o Ertaı.

Ertaı kiredi.

Ertaı. Nege shaqyrdyńyz?

Búrkitbaı. Qyrdaǵy kók alanyń úıirinen, Qarjaýlydan alǵan qula tory bıeni, Beskúrekten alǵan qula sur qunandy alyp kel, erteń bazar shyǵatyn edim.

Ertaı. Bóreke, meniń kıimderim tozdy, osy bazardan etik, kóılek ala kelińiz.

Búrkitbaı. Aı... Ertaı-aı. Sen de bir joq jerden kese artylasyń da otyrasyń. Jumysta júrgende osy kıimiń de jaraıdy ǵoı.

Ertaı. Otaǵasy, beretin bolsańyz osy bazardan qaldyrmańyz! Tipti kıimderim tozyp ketti.

Búrkitbaı. Já, onyń bir jóni bolar, keıde qysqasynan túsinip qalatyn ádetiń bar-aý osy.

Ertaı. Qysqasy emes, durysyn aıtam.

Búrkitbaı (jaratpaı). Jaraıdy, Erekesh... senimen ońashada sóılesip qoıatyn bir sóz bar edi, ózin, beri kelip otyrshy...

Ertaı (qasyna otyryp). Ia, jumysyńyzdy aıtyńyz?

Búrkitbaı. Erekesh, senen jasyratyn syr joq, ózimiz ońashada bir sóılesip qoıalyqshy, sen maǵan jyl táýlikke eki laqty eshki, bir qunan ógiz, birsypyra kıimge júrdiń, zamannyń túriniń jaısyzǵa aınalyp bara jatqanyn kórip júrsiń. Aýyl arasyndaǵy komsomoldardyń biri baıǵa qansha jalǵa júrdiń dese, eki laqty eshki, qunan ógiz, bir buzaýly sıyr, 5 kıimge júrdim degeısiń. Dámdes bolǵan soń, yńǵaılas bolǵanymyz jaqsy ǵoı. Men de artyq-kem dep qarap turmaspyn. Shynynda óziń enshiles esebinde bolyp, sharýany óziń-aq rettep júre berseıshi.

Ertaı (teris qarap kúlip). Báse, ne qyp báseńdep otyr desem, baıaǵy jeýdiń joly eken ǵoı. Erteń dogovorshık kelgen soń, ne derin Ereshtiń ezi biledi. (Syqylyqtap kúledi)

Búrkitbaı. Oı, sen nege kúlesiń? (Ala kózimen qaraıdy.)

Ertaı. Qýanǵannan kúlip otyrǵanym ǵoı.

Búrkitbaı. Nege?

Ertaı. Bir buzaýly sıyr, bir qunan ógiz kúldirmeı qoıa ma?

Búrkitbaı. Eresh, muny saǵan bylaıynsha, osy kúngi zamannyń túri jaısyzǵa aınalǵandyqtan aıtyp otyrmyn.

Ertaı. Ia, ony zamannyń zańy boıynsha dogovorshıkke tirketip qoıaıyq.

Búrkitbaı. Jo... jo... joq! Eresh, dogovor degendi ataı kórme, ol ekeýmizge de zıan, ol páleni aıta kórme! Jáne buǵan dogovordyń keregi joq.

Ertaı. Meni ózimsinseńiz jańaǵy ózińniń aıtqan sóziń boıynsha dogovorlasyp qoıýymyz kerek.

Búrkitbaı. Aı, Eresh, osyndaı qaljyńyń bar-aý seniń. Biraq esińde bolsyn, endi jumysyńa bar.

Ertaı (shyǵyp bara jatyp). Ertaı ózi biledi. (Shyǵyp ketedi.)

Búrkitbaı (artynan qarap). Beker-aq aıtqan ekenmin. Mynaý burynǵy Ertaı emes. Buzylýǵa aınalǵan eken. Osy anturǵan bir shataq shyǵarmaǵaı edi...

Balǵyn kiredi.

Balǵyn. Qoıshy-qolańdardan-aq kún kere alatyn bolmadyq. Keshegi pishen tasımyn dep alyp ketken sary atannyń ıyǵyn jaýyr qylyp tastapty. Jańa Begimbaıdyń áıeli ákelip tastady. Onysymen turmaı kúıeýime shekpen toqyp bereıin dep túıeniń júnin suraıdy. Adyra qalsyn-aý. Túıeniń júni ne teńi eken. Sondaı maldyń qadirin bilmeıtin qara tabandylarǵa nege beresiń.

Búrkitbaı. Aı, bar bolǵyr-aı, ol túıeniń arqasy burynnan jaýyr emes pe edi? Baıqap sóıleseń qaıtedi. Kólik, ondaı-mundaıdy aýystyryp, olardy aldap kúshimen paıdalanbasań bola ma. Jazdygúni Begimbaı tekten-tek bir aı pishen úıisken joq pa. Osy kúni aýystyryp-túıistirip, olardyń atyna jazdyryp, qyrýar kek maısa alqaptardy maıystyryp ózimiz shaýyp otyrmyz ǵoı. Ana kóringen maıa-maıa pishen, olardyń qolyndaǵy saýynǵa bergen sıyrlardy, jegýge bergen ógizderdi, astyrtyn ózderine jazdyryp, nalogtaryn ózderine tólettirip otyrmyn. Óstip eppen istemese taǵy bolmaıdy. Men osylardy bilmeı júr deısiń be? Qurdan qur qabyrǵadan qosylyp borbaılaısyń da otyrasyń...

Balǵyn. Sonda da tym jaqyndatyp basyńa shyǵara bergen soń olar basyna ketedi. Qolyńdaǵy malaılaryń da burynǵydaı emes. Jumysqa shala qaraıdy. Erterek turyp jumysqa barýdyń ornyna, uly sáskege deıin uıyqtaıdy. Mynaý meniń jumysym emes dep esh nársege qaramaıdy. Saldyq qurǵysy keledi.

Búrkitbaı. Saldyǵy nesi?

Balǵyn. Saldyq emeı nemene, malaı da qudyqqa qarmaq salǵysy keledi...

Búrkitbaı. Osy ıt ne deıdi? Ne aıtyp otyrsyń, aı,sen?

Balǵyn. Bilersiń, ne aıtqanymdy kórersiń. Ertaı, Ertaı dep júrgende Ertaı-aq túbińe jeter.

(Sahna syrtynan Ertaıdyń án salyp júrgen daýsy estiledi.)

Jylqymdy aıdap saldym quba belge,
Qos jetek ustap alyp kelem elge.
Aldymnan aqsha júzdi aınam shyqsa,
Ushpas pa talap shirkin órden erge!

Balǵyn. Áne-áne aıttym ǵoı. Tyńdashy, osy jaman nemede bir jel bar deımin.

Búrkitbaı. Qaıdaǵy jel? Jeli nesi?

Balǵyn. Áli estimeı turmysyń? Tyndashy?

Búrkitbaı. Osy, sen ne ottap otyrsyń? Tyńdaǵanda ol kim deısiń. Manaǵy jylqyǵa ketken Ertaı shyǵar táıiri...

Balǵyn. Ol tegin Ertaı emes, men aıttym da qoıdym.

Búrkitbaı. Qoısań, qoı! (Shyǵyp ketedi)

Balǵyn. Qalamqas! A, Qalamqas, qarasy batqyr joǵalyp qaıda ketti? Osy qyzdyń baǵýy da bir sor boldy. (Shyǵady.)

Ertaı kiredi.

Ertaı (jan-jaǵyna qarap). Qalamqas dalada kórinbedi, qaıda júr eken, a? (Ústine qarap muńaıyp) Meniń mynaý jaman kıimim, jalańash-jalpy ıinim Qalamqastaı sulýǵa áser etpeı, seskendirdi me eken? (Artyna qaıyryla bergende)

Qalamqas kiredi.

Qalamqas (Ertaıdyń qolyn ustap). Nege jabyqtyń? Álde bireý urysty ma?

Ertaı. Men jabyqpaı qaıteıin. Meniń nashar turmysty kúıim ózińe belgili ǵoı, degenmen keıde oı túsedi. Osyndaı qıynshylyqqa moıyp júdeı bermeı, talpynyp alǵa umtylýǵa tyrysamyn. Bizdiń bul júrisimizdi jurttyń kóbisi sezgen kórinedi. 1-2 aıdan beri apań maǵan qabaǵyn ashpaıdy. Birsypyra jasyryn sózderin tyńdaǵanymdy,senen qutylýǵa asyq bolyp júrgen tárizdi.

Qol-aıaǵyńdy matap Qaramyrzaǵa berip jiberýdiń jabdyǵyna kirisken. Men degende aýyldyń boz balalary da kijinetin kórinedi.

Qalamqas. Men de ol jaǵyn sezip júrmin. Qaıteıin, áýeldegi serttesken sózdemin. Kóp bolsa Qalamqas júzi qara súıtipti dep estigen jan ańyz qylar...

Búrkitbaı, Myrzabek kiredi.

Búrkitbaı. (Qushaqtasyp otyrǵan Ertaı men Qalamqasty kórip, shoshyp turyp qalady, aqyryp). Oıbaı, Mynaý dońyz qaıdan júr? Bul ne qyp jatqany? Myrzabek, al ana taıaqty. Óltir ekeýin de. Quny suraýsyz, óltir)!

Ertaı (sasyp). Me...me... sýsyn ishkeli keldim (ketýge yńǵaılanady).

Myrzabek (tórdegi taıaqty alyp). Bálem, bir kezińe keldiń (Ertaıdy salyp-salyp jiberedi. Búrkitbaı kelip tepkilep, taıaqpen o da urady.)

Ertaı. Oıbaı, óldim. (Ókirip qulaıdy. Mańdaıdan josyǵan qap esip jatady).

Búrkitbaı. (entigip). Jat solaı, atańa nálet dońyz Sol kerek saǵan. (2-3 ret teýip jiberedi. Bul kezde Qalamqas ernin tistep, júktiń janynda súıenip, qymsynyp turady).

Balǵyn kiredi.

Balǵyn. Oıbaı masqara-aý, mynasy nesi? Buǵan ne bolyp qaldy?

Búrkitbaı.. Ne bolǵanyn kórmeısiń be? Qyzyńdy baqpaı, kári qanshyq. (It úredi, Búrkitbaı úndemeı baryp ornyna otyrady.)

Balǵyn (shaptyǵyp). Túpke malaı jetedi dep aıtqan joq pa edim. (Artyna qarap.) Myna júziń, kúıgir naǵyp tur? (Qalamqasty 2-3 ret nuqyp jiberedi. Qalamqas jylap ketedi.)

Balǵyn Osy qyzdyń qarasyn batyr, bir túnde Qaramyrzanyń arbasyna salyp jiber dep aldaqashan aıttym. Shal dediń be, mal dediń be, birdeme jyrmalap túsirmek bolyp osy ýaqytqa deıin sozdyń. Seni tamaq óltiredi ǵoı. Bul, bul ma? Munan da soraqysyn kórersiń áli?..

Búrkitbaı. Óziń emes pe ediń, shalǵa qyzymdy bermeımin dep shalqalap kelgen. Endi bul qyzdyń qarasyn batyraıyn.

Balǵyn Ol qurǵyr taǵy ketip qaldy. (Shyǵyp ketedi.)

Ertaı (jaılap qımyldap). Ýh jam... basym-aı. Jer dóńgelenip barady ǵoı.

Aýylnaı, hatshy kiredi.

Aýylnaı (sulap jatqan Ertaıdy kórip, otyrmaı turyp). Bóreke, mynaýyń Ertaı ma? Bul ne qyp jatyr?

Búrkitbaı. (tyrjıyp). Jańa maldan kelip edi. Basym aýyrdy dep jatyr. Naýqastanǵan bolsa kerek.

Hatshy (Ertaıǵa kelip). Ertaı, tur, qaı jeriń aýyrady? Qashannan naýqas ediń? (Ertaıdyń basyn kóterip jatyp qandy kórip shoshyp.) Oıbaı, Bóreke! Mynaý qalaı naýqas. Qany nesi!

Aýylnaı. Qan deımisin-áı?

Búrkitbaı. (montansyp). Attan qulaǵan bilem, basyn jaryp alypty.

Hatshy. Aı, búrkit, búrkit tyrnaǵyńmen búrgen ekensiń ǵoı sorlyny. Saǵan da bir kórim kóriner, asyqpa áli!

Ertaı (qozǵalyp yńyrsıdy). Uıyqtap kettim be? Á... basym nege aýyr tartty? (Kelgenderge qaraıdy.)

Aýylnaı. Betińdegi qan ne?

Ertaı. Anaý jeztyrnaq Búrkitbaı.

Búrkitbaı. Qoı qaraǵym Ertaı! Uıqysyrap ketken shyǵarsyń. Mana attan qulaǵanyń qaıda?

Ertaı (basyn kóterip). Jaýyz, óziń uıqysyrap otyrsyń! (Hatshyǵa qarap.) «Jaz protokoldy», buǵan anaý qandy taıaq kýá. (Hatshy qaǵazyn alyp jaza bastaıdy.)

Aýylnaı (hatshyǵa). Qoı, Bórekeń úıtpese kerek edi ǵoı. Attan qulaǵany ras shyǵar, ázir jazbaı qoıa tursań da bolmas pa...

Hatshy. Sen osyndaı jaltaq minezińdi qashan qoıar ekensiń?

Aýylnaı. Já, qıt etse súıtip kisiniń aldyna shyǵa keletiniń bar-aý seniń?

Hatshy. Sen baıǵa jaltaǵyńdy qoısań men aldyńa shyǵýymdy qoıaıyn.

Aýylnaı (ala kózimen qarap). Já-já, jaza ber.

Hatshy. Jeti jerinde taıaq tabymen tańba bar eken, qarashy.

Aýylnaı (turyp qarap). Tórt jerinde dese de bolmaı ma?

Hatshy. Jeti jerinde (jaza beredi).

Búrkitbaı. (kúıbeńdep, Mataıǵa qaraı túsip).

Qaraqtarym aı, men emes edim ǵoı. Ózi attan qulap júrgen. Asyǵystaryń bolmasa asqa qarańdar. Kópten beri kelgen joq edińder (syrtqa). Aı, qatyn, qonaq keldi, qoı jaqynda ma edi? Bolyńdar... Tez, tez!

Hatshy. (qaǵazdy Búrkitbaıǵa ákelip). Qoı qolyńdy!

Búrkitbaı. As artynan qoıarmyn.

Hatshy. Biz asqa qaramaımyz, qoı qolyńdy!

Aýylnaı. Asqa qarasaq ta bolmaı ma? Asyǵys jumys shamaly ǵoı.

Hatshy. Mynadaı qannyń ústinde as iship otyra almaspyz.

Aýylnaı Ia, Bóreke, qolyńyzdy qoıyńyz.

Búrkitbaı. Qol ózimdiki bolsa qoımaımyn.

Hatshy. (qaǵazdaryn jınaıdy. Búrkitbaıdyń artyndaǵy qandy taıaqty alyp). Mynaý qandy taıaq qaı jerge barsa da kýálik berýge jaraıdy. (Aýylnaı, hatshy Ertaıdy súıep turǵyzady.)

Hatshy. Tasyǵan kóńil basylyp, qurama dáýlet shashylyp, kózińe qara qan tolatyn, toıtarylyp tolǵanatyn kúniń týar. Talaı jyl jalshylardy quldyǵyńa ustap, kózinen qandy jas aǵyzǵanyń úshin tergelesiń, tebirenesiń! (Búrkitbaı sasyp turyp qalady.)

Ertaı. Ras eken... Shyn eken... Men adasqan joq ekem! (Úsheýi de shyǵady.)

Shymyldyq

ÚSHİNSHİ PERDE

Sahna taý, toǵaıly sala, Ertaı men Ómirzaqtyń temirshi dúkeni. Perde ashylǵanda ekeýi balǵamenen tóstiń ústindegi temirdi kezek-kezek uryp jatady, sahnada Ertaı men Ómirzaq.

Ómirzaq (ottaǵy temirdi tóske alyp qoıyp jatyp). Ertaı, balǵańdy ákel.

Ertaı (qolyna túkirip jiberip, balǵamen 2-3 ret soǵyp jiberip). Otqa sal, sýyp ketti.

Ómirzaq (kórikti basyp jatyp). Ertaı, sen az ýaqyttyń ishinde ustalyqty qaıdan úırendiń?

Ertaı (kúlip). Men be? Men ótken qystyń kúni Kúbirlidegi orys poselkesinde boldym ǵoı. Sondaǵy Afanas degen temirshi ustanyń jalshylyǵynda júrdim. Afanas ózi jarly, komýnıs, ári jalǵyz jigit edi. Meni ózine serik qyldy, seni ustalyqqa úıretemin dep kórik bastyrdy. Súıtip júrip balǵa soǵýǵa baýlı bastady. Ýaq-túıek temirlerdi maǵan jasatty. (Balǵasyn kóteri). Bylaı soq, bylaı sok! — dep, qolyma balǵany ustatyp úıretti. Túnge qaraı úıde otyrǵanda, oryssha qaryp úıretti. Jazdyrdy, oqytty. Súıtip júrgende Afanastyń ustalyǵy maǵan juqty. Sońǵy kezderde Afanas, sen óte sheber bolasyń, balǵa soqqyshsyń. Seniń qolyn on qadaqty balǵa, dep arqama talaı qaqty. Sonymen 3-4 aıdy artqa salyp alǵan soń, óz aldyma qural jınap, dúkenniń bir jaǵyna shyǵyp, jeke ustalyq qyldym. Munyń bári Afanastyń kómegimen boldy. Onyń ber jaǵynda sizdiń artelińizge kelip múshe boldym emes pe. Aıtpaqshy gýbernıadaǵy bir aılyq traktor kýrsynda oqyp qaıttym ǵoı. Sonda qaladaǵy ustalardyń İsterimen tanysqanym óte jaqsy úlgi boldy.

Ómirzaq. Baıaǵy Búrkitbaıǵa jasaǵan protokol ne boldy?

Ertaı. Mataı anturǵan protokoldy basyp, Búrkitbaıdan bir óre kıgiz aldy dep estidim.

Ómirzaq. Búrkitbaıdan neshe jyldyq eńbek aqyńdy aldyń?

Ertaı. Mataı sózimdi tyńdamaǵan soń Búrkitbaı ekeýin aýdandyq sotqa berdim. Sot isti tezinen qaraı qoımady, istiń sońyna túspegen soń, uzyn arqaý, keń tusaýmen áli kúnge ketip barady. Sol baıaǵy qandy taıaq áli kúnge meniń qolymda boıyna qatqan qanymen saqtaýly.

Ómirzaq. Ony qalaı saqtap júrsin?

Ertaı (kóriktiń artynan alyp). Mine, qandy taıaq. Bul Búrkitbaıdyń túbine jetetin taıaq.

Ómirzaq. Ýaqyt etip ketken soń bul taıaq ne qylatyn edi?

Ertaı. Bul taıaqtyń ýaqyty Búrkitbaı tiri turǵanda etpeıdi. (Ekeýi ondaı-mundaıdy shuqylap istep júrip sóılese beredi.)

Ómirzaq. Keshegi jer bóligine qandaı jerler kirdi?

Ertaı. Arqandy ana... anaý... Kóbenniń kók alabynyń ústinen, Qarymsaq qyrmanynyń qasy men sonaý kóringen Búrkitbaıdyń qýraıly mamyq tepseńin ishke ala, Qazıdiń qara sýyn ishke tarttyq. Komısıa aldan júrip otyrdy, biz izimen tartyp otyrdyq.

Qodar kiredi.

Qodar (qolynda synǵan shalǵy). Eresh, myna shalǵynyń shybyǵyn dánekerlep bershi.

Ertaı. Káni, ákelińiz (qolyna alyp qaraıdy).

Qodar Keshe sen jer bólisten keldi dep edi, komısıa bizdiń artelge qandaı jer berdi eken?

Ertaı. So... sonaý kóringen Búrkitbaı, Kóben, Qarymsaq, Qızalardyń shuraıly jeriniń bári de bizdiń eki artelge tıdi.

Ómirzaq (kúlimdep). Shonjarlardyń ózderine qaı jer berildi.

Ertaı. Olarǵa jer tıetin be edi. Olar ákesin tanydy. Baılarǵa ylǵı taqyr jerler qaldy. Tatyry, sortańdy, qara jýsan, qyratty jerler berildi.

Qodar. Tipti jaqsy bolǵan. Mine, teńdiktiń taraýy, Keńestiń kúshine senbeýshiler endi sengendeı boldy. Kedeıdiń kúshine senbeýshiler endi sengendeı boldy. Kedeıdiń úkimeti kedeıin qoldap, baılardyń shuraıly jerin alyn berdi. Baılardy basqa tepti. Endi osy baǵyttan aıyrylmaı úleske tıgen kók alapty shabaıyq.

Ertaı. Shalǵyńdy qaldyra tur, keshke jaqyn bitirip qoıarmyn.

Qodar. Jaraıdy, Kóbenniń kók alabyn shabamyn. (Shyǵyp ketedi).

Ómirzaq. Men pishenshilerge baryp keleıin.

Ertaı. Jyldam kel! (Ómirzaq shyǵady).

Traktorıst Egor kiredi.

Egor. Zdrastı, Ereshke! (Qol ustasyp amandasady).

Ertaı. Zdrastı, tabarysh Egor. Aman keldiń? Seniki rabota jaqsy júre me?

Egor. Búgin kún ochen jarko bolǵan. Men búgin 10 dese jer. Shóp mnogo, týý, Erekshe, sizdiki jer horoshıı.

Ertaı. Jaqsy jerdi bizdiki artel alǵan. Biz batyraq kedeı.

Egor. Sen búgin traktor nege aıdamaǵan?

Ertaı. Ot tovarysh Egor. Meniki rabota ochen mnogo. Arteldiki, kolhozdiki mashına, saban arba synǵandaryn ot men jasaıdy. Qalaı traktor aıdarǵa bolady.

Egor (kúlip). Qý, Eroshka. Men endi keterge oılaǵan. Ýaqyt bolǵan. Prıdetsá, traktorǵa sen ózin shofer bolyp júrgizerge.

Ertaı. Ný, Egor! Kakoı sen oılaǵan. Keterge bolmaıdy. Men júrgizerge jaqsy bilmeıdi.

Egor. Kak je, sen bilmeske? Sen traktor kýrsynda oqyǵan. Sen jaqsy bilesiń. Nastoıashıı shofer ı kýznes. Ný traktor baramyz, aıda! (Ekeýi shyǵady.)

Qalamqas. Ýh... áje... áje...

Qalamqasty súıemeldep Ómirzaq, kiredi.

Ómirzaq. Qoı, qaraǵym Qalamqas, basyńdy kóter, ájeńe aparaıyn.

Qalamqas (elirgen sekildenip). Áne... áne... áne eki atty maǵan kele jatyr. Aǵekeı. (Ómirzaqqa tyǵyla túsedi.)

Ómirzaq. Qoı, qaraǵym, eshkim joq. Olar ketti.

Qalamqas. Áne... kele jatyr.

Ómirzaq. (basyn shaıqap). Aı, jaýyzdar-aı! (Artyna aınalyp qaraıdy).

Ertaı kiredi.

Ertaı (shoshyp keıin sheginip). Oıpyrmaı, buǵan ne bolyp qaldy? (Kelip Qalamqastyń basyn kóteredi.)

Ómirzaq. Bul bir pálege kezdesken. Jana mashınashylardan qaıtyp kele jatsam kóz ushynda arpalysqan eki atty adam kerindi.

Ertaı (eleńdep). Ia — olar kim eken?

Ómirzaq. Bular netken jan dep qoıshy toryny tópep, jaıdaqtap shaýyp kelemin, eki atty kisi, ortasyndaǵy bir áıel adamdy jerden umtylyp aldaryna óńgermekshi bolyp alysyp jatyr. Kelsem ekeýiniń ortasyndaǵy Qalamqas. Qalamqasqa jarmasyp júrgender kádimgi Búrkitbaıdyń Qalamqasty beremin dep júrgen Qaramyrzasy. Qasynda bir joldasy bar. Meni eleń qylmaı Qalamqasqa taǵy jabysty. Qalamqas at ústindegi maǵan umtyldy. Bir sumdyqtyń bolǵanyn bildim de Qalamqasty ilip aldyma mingizip alyp, qolymdaǵy shynjyr shiderdi ońdy-soldy sermep qutylyp jańa ǵana osynda kelip jetkenim.

Ertaı. Ol jaýyzdar qaıda ketti?

Ómirzaq. Olar osy dúkenge jaqyndaǵanda, qosta adam bar shyǵar dep seskenip keıin ketti. Uryp tastaǵan-aý deımin, Qalamqasyń mynaý, qaljyraǵan, túsi joq.

Ertaı Qalamqas! Á... Qalamqas.

Qalamqas. (Ertaıdy kórip). Aǵekeı (Jylap jiberedi).

Ertaı. Qoı jylama! Ne boldy, janym? Basyńdy kótershi.

Qalamqas. (dirildep basyn kóterip). Mana Kóben aýylyndaǵy kókemdikine barýǵa úıden shyǵyp edim. Qosobadan asqanymda bir-eki atty kisi aldymnan shyqty. Kózime bir albasty bolyp kórindi. Maǵan jaqyndap kelip, meni at ústinen ortaǵa aldy. Alysyp attyń astyna tyǵylyp júrgenimde aldymnan kele jatqan Ómesh aǵaı kózime ottaı ushyrady. Ómesh aǵaıǵa qolymdy sozǵanymdy bilem. (Jylaıdy.) Kókeńdikine baryp kel dep ájem qoımaǵan soń shyǵyp edim.

Ertaı Japan dalada, Qaramyrza qaqbastyń qolyna túsip jaraqattanǵan ekensiń. Biraq, jylama! Oqasy joq. Júr úıińe aparaıyn. (Shyǵady.)

Ómirzaq (aldyna qarap). Qap! Átteń attyń jaman bolǵany-aı! Áıtpegende, Qaramyrzany sulatatyn edim. Ózi de esinen tanǵan shyǵar. Jigit jabysa bergende, qaq basqa shidermenen tartyp edim, atynyn jalyn qushyp baryp qaldy. Qaramyrzanyń soryna meniń kezdeskenim: anaý ketip bara jatqan Qalamqastyń baǵy ǵoı.

Ertaı kirip balǵasyn ustap, tóske súıenip turady.

Ómirzaq Ertaı! Qoı nesin oılaısyń. Qalamqaspen aradaǵy jaqyndyq jaqsy-aq bastalyp edi. Qalamqastyń óziniń nıeti durys bolǵan soń osyny aıaqtaý kerek. Osy iske zań jolymen tezinen kirisýiń kerek.

Ertaı. Onyń jón! Endi men úkimet qolymda turǵanda, eshkimnen qorqa almaımyn. Qalamqas jaıyndaǵy, Búrkitbaı men Qaramyrzanyń bylyqtaryn túptemeı tynbaımyn.

Daladan daýys. Áı, Ertaı bar ma?

Ómirzaq Bar. Ertaıda ne jumysyń bar?

Daýys. Ertaıǵa kelgen hat bar. (Ómirzaq shyǵyp alyp keledi.)

Ertaı (hatty jyrtyp). Amandyq hat. Ardaqty Ertaı, men de aman-esen júrmin. Ózińe belgili, jańa salynyp jatqan Túrkistan Sibir temir jolynyń boıynda jumys istep jatyrmyn. Júmysshy kóp, orys, noǵaı, uıǵyr, dúngen, qazaq, qysqasy ár ulttan jınalǵan jumyskermiz. Bárimiz de yntymaqpen uıym bolyp jumys istep júrmiz. Oqý úıinde gazet oqyp otyrmyz. Hat tanymaıtyndarymyzdy oqytyp jatyr. Hat tanydyq. Tamaq toq. Jetisine bir ret monshaǵa túsip turamyz. Ózim jańadan komýnıs partıasyna kirdim. Munda qyzyq. Qara jerdiń qyrtysyn aınaldyryp, qoparyp jol tósep jatyrmyz. Kópir salatyn túrli tetikti mashınalarmen tanystym. Al, endi sen munda jumysqa kel! Qosh, joldasyń Jamaq. 1928 jyly.

Iapyrym-aı, á! Jamaq jaqsy etken eken. Ol bizden ozdy.

Ómirzaq Oıbaı-aý, ne degeniń, jańaǵy turmystar qandaı jaqsy. Aıtyp otyrsa bir oqý ǵoı. Jamaq keterinde bizge júr dep maǵan kóp aıtyp edi. Men áldeqandaı bolady dep barmaı qalyp edim. Sonda ketsem ǵoı, qap, qate etken ekem. (Basyn shaıqap.) Oǵan barmaı bolmas.

Ertaı. Ókinbe! Biz de baryp qalarmyz. Biz de Túrkistan Sibir temir jol boıyndaǵy uly eńbek maıdanyna túsermiz. Degenmen, biz de az jumys istegen joqpyz. Anaý artel kollektıv, toptanǵan batyraq, tulparymyz traktor qarqynymyz alda, qarýymyz balǵa. Endi bizge toqtaý joq. Taýyn tesip, teńizin keship alǵa tarta beremiz.

Hamıt, Qodar sóılese kiredi.

Hamıt. Gýbernıadan kelgen ýákil jınalysqa shaqyrady.

Ómirzaq. Ne jıylys eken?

Hamıt. Baılardy konfıskelep jer aýdarý týraly.

Ertaı (qýanyp). Ras pa?

Ómirzaq Konfıskeń ne?

Hamıt. Ras! İri baılardy konfıskeleý jer aýdaryp, baılardyń malyn alyp ortaǵa salý.

Ertaı. Ia, sát! Aldymen Búrkitbaı, Kóbenderdi konfıskeleýimiz kerek. Búrkitbaıdyń jaýyzdyǵyna mynaý qandy taıaq kýá!

Hamıt. Joq, joldastar! Sabyr qylyńdar. Kimdi konfıskeleımiz deseńder de, ol senderdeı jalshylardyń kórsetýimen bolady. Kimde aqylaryń ketti, kim zorlyq qyldy, taǵy osylar sekildi baılardyń zulymdyqtaryn qazir jıylysta aıtýlaryń kerek. Men partıa uıasynyń hatshysy bolǵandyqtan, sizderdi jınap osy týraly qazir kelgen ýákilmin, jıylys jasap ózimiz aqyldasýǵa túsinisýge týra keledi.

Ertaı. Qane, júrińizder, jaýyzdardy joıýǵa attanaıyq. Kámpeske naýqanyna belsene qatysyp, qandy taıaqtardyń kúlin kókke ushyraıyq.

Qodar. Al júrińder

Ómirzaq Kóben, Búrkitbaı sıaqty jerlerden óshimizdi alaıyq. (Bári shattana júre beredi.)

Shymyldyq

TÓRTİNSHİ PERDE

Birinshi sýret

Búrkitbaıdyń burynǵy úıi. Úı ishi jyn soqqandaı tártipsiz. Kámpeskeden úı jıhazdaryn tyqqan, abyr-sabyr bolǵan sıaqty. Qalamqas júk jınap júr.

Búrkitbaı. (ústinde olpy-solpy kıimi. Ýhlep sasyp júredi). Oıpyrmaı endi qaıtý kerek? Dúnıesi qurǵyrdyń bári de adyra qaldy ǵoı. Kún buryn eskerip mal jaǵyn oısyratyp sata da almadyq. Bári de kenedeı jabysyp jaǵamnan aldy ǵoı. (Basyn ızep.) Qasqaldaqtaı qasqıyp qaq aldynda kettik deseıshi! Kúńirengen barlyq mal, arýanaly qyzyl nar, kók alaly jylqylar mańdaıyma tepti deseńshi! Tigilgen mynaý aq orda, jaıqalǵan myna dúnıe bári adyra qalyp, qara taban kedeıler bólip-bólip aldy deseıshi.

Balǵyn kiredi.

Balǵyn. Oıbaı kelip qaldy.

Syrtta dabyr, daýys. Kele jatyr, kele jatyr.

Búrkitbaı. Qani, qani. Áli alysta shyǵar. (Esikten qaraıdy.)

Balǵyn. Joq kelip qaldy. Bir top adam joǵarydan quıǵytyp kele jatyr. (Balǵyn qudaılap birese tórge, birese esikke júgirip sasyp júredi. Búrkitbaı da typyrshyp oıbaılap júgirip júredi.)

Búrkitbaı (sasyp). Tyqqan dúnıe, maldardy bilip qalyp sorymdy qaınatpasa jarar edi. Oıbaı-aý, aı qatyn, meniń álgi... na... e...nagrad znak shenderim qaıda? Tyqtyń ba? Sonyń qarasyn batyr!

Balǵyn. Nagradyń qursyn, jaý shabaıyn dep jatqanda, mal dúnıeden artyq pa? Jatqan shyǵar osynda.

(Dalada ıt úredi. Alystan sozylyp, «Basyńdar, joldastar, aıaqqa» degen tóńkeris áni estiledi.)

Búrkitbaı. Al, kelip qaldy. (Balǵynǵa.) Ant urǵan-aý, naǵyp tursyń, qarasańshy.

Balǵyn (qarap). Kelip qaldy, attarynan túsip jatyr. (Syrtta dúbir estiledi.)

Búrkitbaı (Qalamqasqa). Sen anaý úıge bara tur, qorqarsyń. (Qalamqas shyǵady.)

Dalada. Búrkitbaı úıde me?

Búrkitbaı. (Balǵynǵa). Úıde joq de oıbaı! Úıde joq de! Qalaǵa ketti dep aıtsaıshy. (Balǵynnyń artynan túrtip turady.) Men joqpyn!

Balǵyn. Oıbaı kelip qaldy. Kelip qaldy.

Alda ýákil, Ertaı, Hamıt, mılısıa, Eńbekbaı, Temirtaı, jańa aýylnaı, Qodar, tolyp jatqan kedeıler qoldarynda qyzyl tý, belderinde arqan, jip, kirip kelip birsypyrasy otyrady, qalǵandary túregep turady. Kúbirlesip sóılesip.

Ýákil (qaǵazyn jaıyp). Búrkitbaı Qorenuly siz be?

Búrkitbaı. (dirildep). Biz, qaraǵym!

Ýákil. Siz bolsańyz búginnen bastap, zań boıynsha mal-múlkińiz konfıskelenedi.

Búrkitbaı. (tili kúrmelip). Meniń oǵan ilinetin malym bar ma eken? Ózim qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn adam edim, óziń bil, qaraǵym.

Balǵyn. Ia, qaraǵym, óziń bir ıman júzdi qazaqtyń balasy ekensiń, biz osy az ǵana maldyń kóleńkesinde kún kórip, qalt-qult etip otyrǵan sharýamyz. Eshkimge jazyǵymyz joq.

Ómirzaq Pa, shirkin, montansýyn, aıǵaqtaryń qasyńda, qaıda qashyn qutylar ekensiń.

Hamıt. Búrkitbaıdyń qý sózine, jyryndy bolǵan sum sózine senbeýimiz kerek. Bul senimi ketken kisi. Munyń el kedeıi, el batyraǵy bilmeıtin syry joq. Kúni búginge deıin malaı ustap, eńbekterin jep zar jylatyp keldi. Myna Ertaı sekildi jalshylarǵa kórsetpegen qorlyǵy joq. Sóıle, Ertaı! Kýáń qolyńdaǵy qandy taıaq. Sóıleıtin kúniń búgin, keshegi jıylystaǵy sózińdi nege aıtpaısyń?!

Ertaı (Búrkitbaıdy taıaqpen kórsetip). Mynaý Qyzyl qandy betin jýǵan qandy taıaq! Munyń ıesi — Búrkitbaı jeztyrnaq. Talaı jalshylardy zar eńirettiń. Jon terisin júndeı túttiń. Sende jalshylardyń ejelde sińgen eńbegi bar. Taban aqy, mańdaı teri bar. Bizdeı malaılardy jylandaı shaǵyp, súlikteı soryp, obyrdaı obyp keldiń. Sende qara tastaı qatqan taptyq kegimiz bar. Mine, búgin sol kegimizdi alamyz!

Keshegi ótken kúnderde,
Kún emes qara túnderde
Patshaǵa jaǵyp shen alǵan.
Ulyq bolyp sanalǵan,
Ezip-janshyp nashardy
Súlikteı soryp qadalǵan.
Qadalǵan jerden qan alǵan —
Qan atanyń balasy
Jeztyrnaqty Búrkitbaı,
Qandy balaq, qandy aýyz,
Qan ishkish zalym jalmaýyz,
Eńbekshi elge dert bolǵan
Eńbek jegish ot aýyz!
Ór atanyń balasy
Opyryp jegen Búrkitbaı
Beri keýde Búrkitbaı.
Shirip jatqan Búrkitbaı..
Momyndardy mert qylǵan
Shynjyr balaq, shubar tós
Ejelgi jaýym elden kósh!

Kedeıler. Ertaıdyń aıtqany durys, durys!

Qodar. Bul adamnyń búrkiti, patshanyń kózi. Zamany ótken! Bizdiń jerimizde de, eńbekshi elimizde de buǵan endi oryn joq. Joıylsyn! Kóp otyrmaı konfıskeleıik.

Hatshy kiredi.

Hatshy (ýákilge). Bar maldy jınap; aıdap keldik.

Aýylnaı. Qazir shyǵamyz, sender mal jaqqa bara turyńdar. (Hatshy shyǵady.)

Hamıt (ýákilge). Al, endi Bórekeńdi syrtqa alyp shyǵaıyq.

Ýákil. Búrkitbaı bizben birge syrtqa shyǵyp, malyńyzdy túgendep myna kedeılerge qolyńyzdan tapsyryńyz.

Búrkitbaı. Maǵan eshbir kedeıdiń qosyp qoıǵan maly joq. Qolymnan mal bermeımin.

Ýákil (ornynan turyp). Týlamańyz. Zańǵa qarsylyq qylmańyz, qoldap alaıyn dep otyrǵan eshkim joq.

Búrkitbaı.. Zań-pańyńyzdy bilmeımin. Malymdy bilem.

Ertaı. Mal bizdiki. Ózimizdiń taban et, mańdaı terimizden jınalǵan malymyzdy jınap alýǵa keldik.

Kedeıler. Mal bizdiki. Myna biz (keýdesin soǵady). Eńbektiń ıesi maldyń ıesi.

Búrkitbaı. Atańa nálet, qańǵyrǵan qara tabandar, ákeńniń qosqan maly joq. (Qonyshynan qanjaryn sýyryp alyp Ertaıǵa umtylady.) Seni qoıdaı baýyzdap, qaıran malymnyń jolyna qanyńdy tógip keteıin.

Ýákil. Naǵyp tursyńdar? Ustańdar, ustańdar! (Kópshilik ustap qanjaryn tartyp alady.)

Ómirzaq (Búrkitbaıǵa túıilip). Kisi óltirip, qan iship, qandy aýyz bolǵan qasqyr. Aqy suraǵanda qansyratyp soqqyǵa jyǵyp ákemdi óltirgeniń esińe tústi me, abaıla, ol kúniń óshken.

Ýákil. Qoıyńdar, qoıyńdar.

Ertaı. Qan ishetin kúniń, qanjar jumsaıtyn zamanyń bul emes. Bul seniń ólim aldyndaǵy jantalasqan sandyraǵyń, sandalarsyń áli.

Ýákil. Al, endi shataqty qoıyńyz. Syrtqa júrip malyńdy esepteıik.

Búrkitbaı. (dirildep). Menen alatynyńyz mal bolsa, endi menen suramaı-aq ala berińizder. (Bári de shyǵady.)

Qalamqas kiredi.

Qalamqas. Mal dúnıesi adyra qalsyn! Bárinen de jer aýdarǵany qıyn. Iapyrmaı, Ertaı sonsha nege óshikti? Ol zarlaýshy edi, kúıinýshi edi. Onysy — ákemnen kórgen kóp qorlyqqa shydaı almaı júrgeni ǵoı. Menimen kóńildestigi de ol jazany jýyp, shaıa almaǵany ǵoı! Álde menen kúderin úzdi me eken? Úı ishterińmen jer aýdaramyz deıdi, á? Onda men qaıtem? (Esikten qaraıdy.) Ertaı da kele jatyr eken. Ol ne der eken? Eger burynǵy ýádesi ýáde bolyp, meni alam dese ne deımin? Qımaımyn degenimen ata-anam meni aıar ma? Álpeshtegen jalǵyzyn shyryldatyp malǵa satpady ma?

Ertaı kiredi.

Ertaı Ia, Qalamqas! Neǵyp tursyń?

Qalamqas. Ne qylarymdy bilmeı turmyn.

Ertaı (jaqyndap). Nege?

Qalamqas. Nege ekenin ózim de bilmeımin. Osy isterińe túsinbeımin.

Ertaı. Ne túsinbeıtini bar? Buǵan deıin baılardyń kedeılerge ústem bolyp ezip kelgeni ózińe málim. Endigi jerde nasharlardyń qoldaryn teńdikke jetkizileıin dep otyrǵan kedeıdiń úkimeti, óziń-aq aıtshy, shynynda baılardyń kedeılerge kórsetpegen qorlyǵy bar ma? Ásirese, meniń kórmegen qorlyǵym bar ma? Men zarlap ákeńniń talaı jaýyzdyqtaryn ózińe aıtpap pa edim?

Qalamqas. Onyń ras! Biraq jer aýdaryp jiberetini qıyn.

Ertaı. Tipti qıyndyǵy joq! Op-ońaı! Ońaılyǵyn óziń de kórip otyrsyń ǵoı. Al endi ózińniń ne oıyń bar? Ákeń jer aýdarǵanda sen de ketesiń be?

Qalamqas. Ony menen nesin suraısyń? Meniń oıym saǵan belgili emes pe edi?

Ertaı. Endi uzaq sonarǵa salatyn ýaqyt emes. Jiptiń túıini sheshiletin jerge jettik. Já bolady, já bolmaıdy, bir jaǵyna shyǵýyń kerek.

Qalamqas. Meni, qalam desem, qaldyra ma eken, Qalýǵa bola ma eken?

Ertaı. Óziń qalam deseń, qalýǵa bolady. Ol jaǵyn ýákilmen sóıleskem. Ol qyzdyń erkinde dedi. Qalatyn bolsań ýákilge aryzyńdy ber.

Qalamqas (muńaıyp). Jer aýdarylaıyn dep jatqanda men qalyp, jara ústine ý bolyp tógilýimniń máni qalaı bolady? Olardyń belin syndyryp, anamnyń aq sútin kókke saýǵyzyp, ketpes kekti batasyn qalaı júktep qalam? Qulynyn tepken qulandaı júrekterine muz quıyp, qalaı qańǵytyp jibere alam? (Jylap.) Shydadym. Bárine de kóndim. Ýádemdemin! (Biraz turyp.) Ertaı, Meni shynyńmen súıseń áke-sheshemdi qaldyr?

Ertaı. Bul býynsyz jerge pyshaq salǵanyń, sen úshin ólýge yrzamyn, biraq olardy qaldyr dep surama. Onan da talpynǵan talapty teńdikpen tyndyraıyq. (Ekeýi qushaqtasyp shyǵady.)

Ýákil, Hamıt, Ertaı, Ómirzaq, mılısıa, Búrkitbaı jáne 1-2 kedeı kiredi.

Ýákil (qaǵazyn qarap). Sonymen osy alynǵan mal, dúnıeniń esebi durys pa? Kim biledi? Biletinderin. aıtyńdar?

Eńbekbaı (kóterilip túsip). Men aıtamyn. Tolybaı Terektidegi Qystaýbaı degen qudalaryna alty buzaýly sıyr, eki par ógiz, eki qyzyl nar, báıgi bermeıtin ataqty qubaqan tory at bar. Meniń biletinim osy. (Jan-jaǵyna qarap.) Aıtyńdar, Temirtaı, ne qyp otyrsyńdar?

Ýákil. Taǵy kim biledi?

Ómirzaq (ózelenip). Kúshikbaıdaǵy Baımaǵanbet balalarynda bir par ógiz, on qoıy jandyǵy bar. Qumdaǵy Qarynbaı balalarynda ala sholaq sıyr men synyq múıiz, qońyr ógiz bar. Vot men myna Búrkitbaıdyń kózine shuqyp otyryp aıtamyn. Endigisin bilmeımin. Bilsem men taǵy aıtar edim.

Qodar (basyndaǵy bórkin julyp alyp). Men aıtamyn, men aıtqanda mánisi bylaı. Saqaıdaǵy Bekmyrza balasynda qońyr qasqa sıyr, bir sandyq jasaý nárse, asyl jıhazdary bar.

Ertaı. Ómirtaı degen kúıeýine sattym dep úsh qulyndy bıe, qara arbasy men qara arǵymaǵyn berip jiberdi. Jáne tyqqan dúnıeleri de bar.

Ýákil. Qaıda tyqqan?

Ertaı. Búgin úshinshi kún, biz tórteýmiz Búrkitbaıdyń úıin, maldaryn baıqap qarap turdyq. Sol túni Búrkitbaı eki arbamen taza dúnıelerin Qorǵantóbedegi eski qoraǵa aparyp kómdi. Ol dúnıe osy kúni bizdiń qolymyzda, ákelýge bolady. Qoranyń aınalasyn kedeıler qaraýyldap júr.

Búrkitbaı. (eńkildep jylap). Aǵaıyn, aǵaıyn! Menen qutylýǵa asyqqan ekensińder.

Ýákil (qaǵazyn jınap). Ertaı, Eńbekbaı, sen ekeýiń daladaǵy tyqqan dúnıege baryńdar. (Ekeýi shyǵady.) Hatshy, Ómirzaq, sen ekeýiń jer-jerdegi jasyryn maldarǵa baryńdar. Biz osy jerden tabylamyz.

Ómirzaq (turyp jatyp). Jerdiń jaryǵyna kirip ketse de maldardy tabamyz. (Qatty basyp shyǵady.)

Ýákil. Búrkitbaı, siz tysqa júrińiz, qural saımandaryńyzdy eseptelik. (Bári shyǵa bastaǵanda Búrkitbaı shapanynyń óńirin basyp qulap qalady.)

Shymyldyq

Ekinshi sýret

Sahna, Búrkitbaıdyń úıi, nárseler shashylyp jatyr. Perde ashylǵanda úıde bir sandyqtyń ústinde nárseni baǵyp, Qodar otyrady. Balǵyn daýys qylyp otyrady. Qalamqas birge otyr.

Balǵyn. Talqanyń shyǵyp buzyldyń
Altyndy besik aq orda
Qoıshylarǵa qor boldyń
Qara arǵymaq, qara arba!
Qubaqan tory, sandal kók
Qaırylyp qolǵa qonar ma?!

Joqtaý toqtaı bergende Aǵıla kiredi.

Aǵıla (Balǵynǵa). Shesheı, qoıyńyzshy, jylamańyz!! Ózińizdi ózińiz berik ustamasańyz bolmaıdy. Úsh-tórt kúnnen beri jylaý da jylaý, tamaq ta ishken joqsyz, shyraılym ekeýiń bizdikine júrip shaı ishińizder. Júrińizder.

Balǵyn (kóziniń jasyn súrtip). Shyraǵym Aǵıla-aý! Men jylamaı kim jylasyn, kóńili qurǵyr shydamaıdy. Dúnıesi qurǵyr ishimdi órtep barady. (Ornynan turyp baryp bir sandyqty ashaıyn dep jatqanda.)

Qodar (jalt qarap). Aı, báıbishe! Nárseden aýlaq júr. Bul seniń qaraýyńnan shyqqan. Bul bizdiń dúnıe. Myna, men osy dúnıeni baqpaı ne qyp otyr deısiń? (Baryp Balǵyndy ıtermelep shyǵarady.)

Ýákil, aýylnaı, Ertaı, Hamıt, mılısıa, Búrkitbaı kiredi.

Ýákil (qaǵazyna qarap). Osy alynǵan mal, dúnıe, qural-saımandardyń esebi durys pa?

Aýylnaı. Durys. Shamaǵa keldi.

Hamıt. Malǵa ketkenderdiń de keletin ýaqyty boldy. Kórinbeı me eken? Joldas, siz shyǵyp qarańyzshy. Malǵa da kózińizdi sala kel. (Mılısıa shyǵady, qaıta kiredi.)

Mılısıa. Solar bolsa kerek, bir top mal aıdaǵan adam kele jatyr.

Aýylnaı. Solar shyǵar. (It úredi.)

Pesir, Ómirzaq kiredi.

Pesir. Sol eldegi Búrkitbaıǵa qaraǵan maldyń bárin de alyp keldik.

Aýylnaı. Myna joldasqa, ýákilge qarap, ákelgen maldaryńnan esebin ber.

Hatshy. Ákelgen malymyz osy tizimde kórsetilgen. (Qaǵazdy ýákilge beredi.)

Qodar (Ómirzaqqa). Qara arba bar ma? (Kúlimdep.)

Ómirzaq. Ýaı, tóbem bir kókke tıdi-aý! Ressor qara arba syr-syr etip júrgeni bilinbeıdi, shalqaıyp otyryp qubaqan toryny jegip, qara jolmen alystyryp kelýim-aı!

Eńbekbaı. Paı-paı-paı, bir kóterilip qalǵan ekensiń, qara arbanyń ústi qandaı tynysh. Serpip otyrady ǵoı.

Ýákil (kedeılerge). Ia, solaı, teńdik alyp teńelip jatqandaryńyzda arbasyn da, jorǵasyn da minersizder. Jelpinersizder, al endi jańaǵy kelgen mal men osyndaǵy maldy qosyp beri jaqyndatyńdar.

Aýylnaı. Bárimiz de shyǵalyq. (Ertaı men ýákilden basqasy shyǵady.)

Ertaı. Joldas ýákil, keshegi áńgimeniń reti qalaı boldy?

Ýákil. Qyz týrasyndaǵy áńgimeni aıtasyz ba?

Ertaı. Ia, sol edi.

Ýákil. Men ózińe sonda aıttym ǵoı. Qyzdyń ózi súıip tıem dep tursa, áke-sheshesinen aırylyp qalatyn bolsa, maǵan aryz bersin. Óziń de aryzyńdy berip qoı.

Ertaı (qaltasynan alyp). Onda men sizge aryzymdy berip qoıaıyn, qazir qyz da kelmes pe eken.

Qalamqas kiredi.

Ýákil (túregelip). Kelińiz, kelińiz!

Ertaı Kel, kel, bul ýákil joldas bizge bóten emes. Qaıta ekeýmizdi qosýǵa járdemdesetin úkimetimizdiń adamy. Óziń ne qyldyń?

Qalamqas (jaqyndap). Neni?

Ertaı. Neni dep jasyratyny joq. Bul joldas ekeýmizdiń sózimizge qanyq, ýádeni deımin.

Ýákil. Shyraǵym Qalamqas! Qaımyqpa, aralaryńyzdaǵy áńgimeniń retin maǵan mynaý Ertaı aıtyp edi. Sizderdiń bul talaptaryńyzdy men qostaımyn. Ol talabyńyz oryndalýǵa bolady. Kóp keshikpeı oıyńyz bolsa maǵan aryzyńyzdy berińiz.

Qalamqas (kúrsinip). Durys bolsa myna bir, bireýge jazdyryp alǵan aryzym bar edi. (Ýákilge beredi. Ýákil oqyp jatady. Ertaı kúlimsirep turady.)

Qalamqas. Álde bolsa senen ótinem, malyn alsańdar alyńdar, biraq ózderin qaldyryńdar. Meni shyn súıseń, áke-sheshemdi aıdama, bir amalyn qyl.

Ertaı. Bul bolmaıdy! Olar meniń ejelgi dushpanym.

Qalamqas. Men de dushpanyń ba?

Ertaı. Sen be... sen óziń bilesiń, dushpan bolam deseń de óz qolyńda.

Qalamqas Solaı ma, ózgerdiń be?

Ertaı. Ia, solaı! (Ekeýi az sóılesedi.)

Ýákil. İs biryńǵaılanýǵa qaldy. Sen syrttaǵy adamdardy shaqyr.

Ertaı (esikke taman baryp qaıta kelip). Joldas ýákil, tipti Búrkitbaıdyń ishi kúısin. Ázirshe bir ishikti kıe turaıyn ba? Á?..

Ýákil. Osy dúnıe-maldyń bári de senderdiki. Áıtkenmen pyshaq ushynan úlese berýge zańǵa syıyńqyramaıdy. Biraq ta ázirge bireýin kıe turam deseń kıe ǵoı!

Ertaı (kúlimsirep). Jaraıdy, janat ishiktiń bireýin kıip alaıyn. (Shyǵady.)

Jelbegeı Ertaı kiredi. Temirtaı, Eńbekbaı, Ómirzaq, aýylnaı, pesir, Búrkitbaı, Balǵyn, Hamıt kiredi. Hamıt ýákilmen sóılesedi.

Ýákil (azdan soń qaǵazyna qarap). Al tynyshtalyńyzdar! (Tym-tyrys.) 1928 jylǵy 27 avgýsttaǵy Qazaqstan Ortalyq Atqarý komıteti jáne Komısarlar keńesi men Ólkelik partıa komıtetiniń iri baılardyń mal-múlkin konfıskelep, ózderin jer aýdarý týraly shyǵarǵan qaýlysy boıynsha jáne kedeılerdiń tilenýinshe bul aýdannan Kóben, Qarymsaq qatarynda Búrkitbaı Qorenuly da konfıskelendi. Ózine 16 qara, bir jazǵy úı, basqa ýaq-túıek dúnıeleri qaldy. (Kedeıler kúlimdep, kóterilip.) Jasasyn Sovet ókimeti! (Jamyrap aıtady.)

Balǵyn (jylap ýákilge). Shyraǵym-aý, osynyń bárin shynymen alaıyn dep otyrsyńdar ma?

Ýákil. Budan artyq shyndyq bola ma?

Balǵyn (jylap). Tym bolmasa jańaǵy janat ishigimniń bireýin tastańdar, ólgende súıegimdi orataıyn.

Ómirzaq (ójelenip). Berilmesin, berilmesin!

Ýákil. Báıbishe, dúnıe meniki de emes, sizdiki de emes. Myna kedeılerdiki. Osylar berse alyńyz.

Ertaı. Nárse bizdiki bolatyn bolsa, bermeımiz.

Kedeıler (jamyrap). Berilmesin, berilmesin!

Búrkitbaı (eńkildep). Qandy jasymmen aq saqalymdy jýyp suraıtyn eń sońǵy tilegim: qubaqan torymdy tastańdar, eń bolmasa Qalamjannyń enshisi edi, tarlan taıdy tastańdar.

Ýákil. Taıdy tastaıyq. Biraq, onyń ornyna ezińizge tıgen maldan mal shegeriledi.

Búrkitbaı. Qaıteıin! Amalym ne, ózderin bilińder. (Jylaıdy.)

Ýákil (ám qaǵazdy alyp). Jumystyń bul jaǵy biryńǵaılandy. Bireýiń syrttaǵy Qalamqasty shaqyryńdar (Temirtaı shyǵyp Qalamqasty ertip keledi.)

Qalamqas kiredi.

Ýákil. Qalamqas, osy aryzyńyzǵa ıesiz ǵoı.

Qalamqas (kidirińkirep). Iemin( Jurt ań-tań.)

Ýákil. Aryzyńyzdy oqyp shyǵamyn, tyńdańyz. (Jurt kúbirlesedi.)

Ýákil. Al oqımyn. (Qaǵazdy alyp.) Aýdandyq konfıske ýákiline! Qalamqas Búrkitbaı qyzynan. Aryz. Ardaqty ýákil! Osy aryz boıynsha sizden suraımyn: ata-anam jer aýdarylǵanda meni osynda qaldyrsańyzdar eken! Sebebi Ertaımen ýádelesip, oǵan bas qospaqshy bolyp edim. Sondyqtan. Ertaıǵa zaıyp bolyp qalý úshin ruqsat etseńiz eken. Aryz berýshi Qalamqas, depsiz.

Qalamqas (az toqtalyp). Ia, dedim. (Balǵyn, Búrkitbaı kózderi alaryp shoshıdy.)

Balǵyn. Masqar-aı, myna júziqara ne deıdi? Sumdyqtyń ákesi munda eken ǵoı! (Qalamqasqa umtylady, jurt jibermeıdi.)

Búrkitbaı. Synǵan belimdi synǵan ústine syndyrdym deseıshi. (Jylaıdy.)

Balǵyn. Teris batamdy beremin, aq sútimdi keshpeımin, qý ǵana qanshyq! Tym bolmasa eldegi qalyp jatqan solqyldaǵan ez qataryń myrzalardyń bireýi jetpedi me? Úıińniń oıranyn shyǵaryp jatqan qara tastan kedeıdiń nesine qyzyqtyń? Barǵan jerden sondaı bir erkek tabylmaıdy dediń be?

Qalamqas Ertaı, shynymen-aq meniń áke-sheshemdi konfıskelegeli tursyn, ba?

Ertaı. Ia, shynym...

Qalamqas Súıgeniń osy ma? Ertaı, jalynam Qaldyr.

Ertaı. Súıý... ǵashyqtyq óz aldyna, tilegiń oryndalmaıdy, qaldyr dep surap áýre bolma.

Qalamqas Shyn ba?

Ertaı. Shyn!

Qalamqas Shyn bolsa isiń qursyn. Seniń júregińde ǵashyqtyq bar dep senip aldanǵan ekem. Óńkeı quldar!

Ertaı. Tart tilińdi! Óshir únińdi!

Qalamqas. Aryzymdy qaıtyp berińder, jaýyzdar. Áke-sheshe, meniń istegen balalyǵymdy kesh? Men qatelesken ekem, janym súıgen jar bolady dep oılasam... mynaý otyrǵandar bizdiń jaýymyz eken. (Áke-sheshesi jaqqa shyǵady.)

Ertaı. Tart tilińdi! Óz tilińmen jańa sheshilip sóılediń ǵoı. (Qarqyldap kúlip.) Meni shatastyrmaı qyzý ústinde kim ekenińdi tanystyrǵanyńa úlken raqmet! Sondyqtan saǵan budan bylaı bizdiń ishimizden oryn joq. Ejelgi jaýym sen de ket!

Kedeıler. Jasa, Ertaı! (Qoldaryn shapalaqtaıdy.) Ketsin Qalamqas ta! Qasqyr men qoı joldas bolmaıdy.

Hamıt. Endi turmańdar, aıdap shyǵyńdar! (Ózi birsypyra adamdarmen tóńkeris urandaryn qaǵyp jatady. Lenınniń sýretin qaǵyp, ústine oraq, balǵa, qyzyl juldyz qoıady. Sahnaǵa qyzyl sáýle túsedi.)

Ertaı (qolynda baıaǵy qandy taıaq kópke qarap). Joldastar, mynaý talaı jalshylardyń kózinen qan aǵyzyp, jon terisin júndeı tútken qandy taıaq. Munyń ıesi anaý Búrkitbaı qandy balaq. Bul taıaqtyń jalshylar táninde tarıhı tańbasy bar. Olaı bolsa, jalshylardyń bul taıaqta qyzyl qandy kegi bar. Kedeılerdiń júreginiń qara tastaı qaınap qatqan keginiń aldy qaıtty! Tap dushpanymyzdyń bul toby da tabanyn kóterdi. Baılardyń kúlin kókke ushyryp jer aýdaryp jatqanymyzda, onyń qandy quraly mynaý, qandy taıaqtyń da talqanyn shyǵaraıyn! Syndyraıyq, órteıik. Joq qylaıyq.

Ýákil. Mine, joldastar! Bul tap kúresi maıdany. Biz, tóńkeris órtinde, ushqyn bolyp oınaımyz. Jeńilmeımiz, jeńemiz! Órshımiz! Baılarǵa shabýyldy munan bylaı da kúsheıte túsemiz!

Kedeıler (bári shýlap). Jasasyn Sovet ókimeti! Qurysyn qandy taıaq! (Baılardy aldaryna salyp aıdap shyǵyp bara jatqanda perde túsedi.)

Shymyldyq.

---