InfoHub Logo

Jalpy bilim beretin mektep jaǵdaıyndaǵy aýtıst balalardy túzete - damyta oqytýdy uıymdastyrý

Qazirgi zamanda búkil álemde aýtıstik búzylystary bar balalardyń sany ósýde. Budan 10 - 20 jyl buryn bala aýtızmnyń 10000 balanyń 3 paıyzynda baıqalsa, qazir onyń sany 20 paıyzǵa deıin kóbeıdi.
Qazaqstanda da aýtızmmen aýyratyn balalar jıi kezdesedi. 2002 jylǵy málimetter boıynsha olardyń sany 93 bolsa, 2009 jyly ol 326 - ǵa jetti.
Psıhologıalyq - medısınalyq - pedagogıkalyq konsýltasıalardyń statısıkalyq málimetteri boıynsha Kanner sındromy bar balalardy jynysyna qaraı bólgende, ul balalar qyz balalarǵa qaraǵanda 3 - 4 ese kóp.
Aýtızmi bar balalar sanynyń ósýi olarǵa túzetý kómeginiń durys jáne der kezinde kórsetilýiniń qajettiligin bildiredi. Iaǵnı olardyń janúıasynyń qajettiligine, talabyna degen qoǵam men ár túrli qoǵamdyq oryndar jaǵynan túsinýshilikti qajet etedi. Qoǵam jaǵynan osyndaı túsinýshilikti qamtamasyz etý úshin aýtıst balalardy oqytý men áleýmettik damytý salasynda aǵartý jumysyn júrgizý jáne onyń quzirettiligin arttyrý óte mańyzdy. Biraq Qazaqstan aımaqtaryndaǵy áleýmettik - qoǵamdyq ınstıtýttar aýtıst balalarǵa sapaly kómek kórsete almaıdy.
Pedagogtardyń aýtıst balalarmen jumys júrgizýleriniń mamadandyrylǵan biliktilikteri bolmaǵandyqtan, olar aýtıst balalarda arnaıy bilim berý uıymdarynda oqytýdan bas tartady.
Kóptegen aýtıst balalar úıde oqytylylady, al bul olardy qurdastarynan jáne ádettegi qalypty ómirden oqshaýlaıdy.
Zańnama boıynsha
Qazaqstan Respýblıkasynyń 11. 07. 2002 jylǵy «Kemtar balalardy áleýmettik jáne medısınalyq – pedagogıkalyq túzeý arqyly qoldaý týraly» № 343 Zańyn iske asyrýda damýynda aýytqýshylyǵy bar balalardyń dıagnozyn anyqtaý, emdeý, ońaltý, oqý - tárbıe úrdisin jan - jaqty qarastyrýdyń qajettigi mańyzdy. Osyǵan oraı múmkindigi shekteýli balalardy tereń tekserip, naqty dıagnoz qoıýǵa, balanyń jeke damýy jaǵdaıyna baılanysty tárbıeleý men oqytý maqsatynda oblystyq PMPK janynan:
a) kúrdeli aýytqýshylyǵy bar balalarǵa;
b) emosıonaldy erik - jigerinde aýytqýshylyǵy bar balalarǵa, onyń ishinde balanyń erte jastaǵy bala aýtızimi men minez - qulyǵynda aýytqýshylyǵy bar balalarǵa arnalǵan eki TDT quryldy.
Aýtızmniń anyqtamasy.
1943 jyly doktor L. Kanner alǵash ret bala aýtızmin psıhıkalyq damýdyń jeke buzylysy retinde erekshelenedi. Ol bala damýyndaǵy aýytqýshylyqtyń erekshe túrin sıpattap, ony erte jastaǵy bala aýtızmi dep ataldy. Qazir ony Kanner sındromy dep te ataımyz.
Bala aýtızmin aınalasyndaǵy adamdarmen emosıalyq qarym - qatynasty ornatýdaǵy úlken qıyndyqtardan, tártiptiń qaıtalanatyn, birtekti túrlerin únemi qaıtalaı berýge talpynýynan, belgili bir obektilermen is - áreketterge qatty berilýinen, sóıleý tilin meńgerý múmkindiginiń saqtalǵanymen, sóıleý tiliniń bolmaýy ( mýtızm ) nemese sóıleý tiliniń adamdarmen qatynasta paıdalanbaýynan, basqa salalarda tanymdyq qabiletteriniń jaqsy bolýynan baıqaımyz.
L. Kanner bul buzylystar erte jastan eki jarym jasqa deıin baıqalady dep eseptedi, bul keıinnen aýtızmniń balalardyń psıhıkalyq damýynyń týa bitken jáne erekshe buzylystary dep aıtýǵa múmkindik týǵyzdy.
Bala aýtızmi – bul san qyrly buzylystarǵa jatatyn, psıhologıalyq damýdyń ózindik buzylysy. Aýtızmdegi ár túrli aýytqýshylyqtardyń arasynan bala aýtızmi sındromynyń negizgi jáne mindetti úsh belgisin ereksheleıdi:
1. Qarym - qatynastyń sapaly buzylystary;
2. Áleýmettik ózara árekettestiktiń sapaly buzylýy;
3. Tártiptiń stereotıptik túrleri.
Sábı jastaǵy nemese erte jastaǵy buzylystarda bıologıalyq shyǵý tegine jáne psıhıkalyq buzylystarǵa tán remısıasyz jáne asqynýsyz turaqty aǵymy kórsetiledi.
Bala aýtızmi psıhıkanyń barlyq jaqtaryndaǵy: tanymdyq jáne emosıalyq aımaqtaǵy, sensorlyq jáne motorlyq damýdaǵy, sondaı - aq joǵary psıhıkalyq qyzmetterdiń, erkin tártiptiń, sananyń jáne tulǵalyq qalyptasýyndaǵy buzylystarda baıqalady dızontogenezdi bildiredi.
Balalardaǵy aýtızm burmalanǵan (asınhrondyq) damý retinde sıpattalady, bunda psıhıkalyq damýdyń jeke jaqtarynyń biri ýaqytynda, ekinshisi alǵa ketip, al úshinshisi dóreki tejelispen damý mýmkin, sonymen birge olardyń damýy qalyptylarǵa da, tejelgen ontogenezge de dál kelmeıdi.
Psıholog O. S. Nıkolskaıanyń pikiri boıynsha aýtıstik damýdyń burmalaýshylyǵy qabyldaýdyń kúrdeli formalary, qımyldaǵy ıkemdilik, sóıleı bilý men kóp nárseni túsiný qabileti kezdeısoq baıqalǵan kezde de, bala óziniń múmkindigin shynaıy ómirde, qorshaǵandarmen ózara is - árekette paıdalanýǵa tyryspaıtyndyǵynan da baıqalady. Bala aýtızminde damýdyń qalypty damý joly jáı ǵana buzylmaıdy, ol qatty burmalanyp basqa jaqqa ketedi. Aýtıst balalardyń ár túrli áleýmettik qyzmetten alynǵan aqparat pen daǵdylaryn úılesimdi túrde paıdalana bilmeýleri olardyń eń negizgi problemalarynyń biri bolyp tabylady. Sonymen birge munda eger aýtıstik ózindik buzylystar balanyń jasy kele tegistele bastasa, al áleýmettik is - áreket, onyń ıkemsizdigi, jaǵdaıdy túsinbeýi, erkin tártippen qyzmettiń joǵary túriniń buzylystary aıqyn baıqala bastaıdy.
Aýtızmniń etıologıasy(týyndaýdyń sebepteri) men patogenezi.
Bala aýtızmin qazirgi kezde zertteý bala aýtızminiń týyndaýynyń kóptegen sebepteri men onyń ár túrli patologıalyr aıaasynda paıda bolý dáleldeıdi. Aýtıstik buzylystar ár túrli týyndaýdyń sebepterinen bolýy múmkin
1. Endogendik - tuqym qýalaýshylyq.
2. Hromosomdyq abberrasıa jáne zat almasýdyń týa bitken aýrýlary.
3. Ekzogendi - organıkalyq etıologıasy ortalyq júıke júıesiniń organıkalyq zaqymdalýy.
Aýtızm klassıfıkasıasy
Aýrýlardy halyqaralyq jikteýde bala aýtızmin jáne oǵan uqsas buzylystardy jalpy psıhıkalyq buzylystarǵa jatqyzady jáne olar tómende berilgen úlgi boıynsha jikteledi:
Ǵ84. 0. Bala aýtızmi(aýtıstik buzylystar, bala aýtızmi, bala psıhozy, Kanner sındromy)
Ǵ84. 1. Atıptik aýtızm(atıptik bala psıhozy, aýtızm belgileri bar aqyl - oı damýynyń kesheýildenýi enedi).
Ǵ84. 2. Retta sındromy.
Ǵ84. 3. Bala jastaǵy basqa da dezıntegratıvtik buzylystar (bala demensıasy, dezıntegrasıalyq psıhoz, Geller sındromy, sımbıotkalyq psıhoz).
Ǵ84. 4. Aqyl - oı damýynyń kesheýildenýimen jáne stereotıptik qımyldarmen úılesken gıperbelsendi buzylys.
Ǵ84. 5. Asperger sındromy (aýtıstik psıhoapatıa, bala jastaǵy shızoıdtik buzylystary).
Ǵ84. 8. Damýdyń basqa da buzylystary.
O. S. Nıkolskaıanyń bala aýtızmin negizgi toptarǵa jikteıtin psıhologıalyq klassıfıkasıasy.
Ǵylymı jetekshi: m. ǵ. d., profesor Tebenova K. S., Isabekova A. R.
Jalpy bilim beretin mektep jaǵdaıyndaǵy aýtıst balalardy túzete - damyta oqytýdy uıymdastyrý. júkteý