InfoHub Logo

Jánibek ótmishtegi tar jol, taıǵaq keshirmelerin bylaı eske alady eken:

1. Maıdandasyp jaý túsirýdi erligim dep sanaımyn, qaptaǵan jaýmen shaıqassań, ótkir naızanyń ushymen, tulpar attyń kúshimen, qaıratyńa ádis-amalyńdy qosyp jeńesiń. Sen ony almasań, ol seni alady. Talaı-talaı qan maıdandy basymnan keshirdim, tar jol, taıǵaq kezeńderden óttim, maıdanda jaý túsirmeı qaıtqan jerim joq, onyń qaıbirin erlikke sanarsyń. Biraq ómirimde qapıada kezigip, qas-qaǵymnyń arasynda ótken úsh túrli jaǵdaıǵa tap boldym. Sonda meniń júregim túrshigip kórmedi. Keıbireýler qorqamyz deıdi eken, men qorqýdyń ne ekenin bilgen jan emespin, Alla bergen jandy Alla ózi alady, basqa bireýdiń alýy múmkin emes dep senemin.

Soǵysta jeńilgeniń — aqyl-aıla men kúshińniń kemdigi, soǵysta jeńgeniń — sol ekeýiniń artyqtyǵy. Al kútpegen jerde janyńa qysym kelgende qabaǵyńdy shytpaı, qalt oılap, qapysyn tapsań, erlik, júrektilik degen sol.

Jas kezim, jylqy tabynynda júrip tań qarańǵysynda kóz ilindirip alaıyn dep toqymymdy tósep, erimdi jastanyp, shylbyrymdy jambasyma basyp, kóılektiń omyraý túımesin aǵytyp, keýdemdi samalǵa ashyp, kók shalǵyndy qolatta jatyp qaldym.

Bir kezde muzdaı sýyq bir nárse keýdemdi basyp kele jatqanynan oıana kelsem, jylan eken. oıanǵanda qozǵalyp ketsem kerek, jylan ysyldap ıegimniń astynan aýzyma qaraı órmelep tilin jalańdatty. Shaǵyp alar ma eken dep seskenbedim. Aýzymdy ashyp, demimdi ishime qaraı tarta berdim. Eki kózim jylannyń qımylynda, onyń basy aýzyma kire bergende tisimmen qyrshyp túkirip jiberdim, sonda tisim muzdaı bolyp ketti. Biraq seskenbedim. osy oqıǵany estigen naǵashym: «Jigittiń erligi — baısaldylyǵy», — dep meni maqtaǵan edi.

2. El aldyna túsip, er qataryna qosylyp qalǵan kezimde, «el shetinde jaý jatyr, joldastasyp birge baryp, sony alaıyq» dep Qabanbaı batyr shaqyrtypty. Ara qonyp Qabekeńniń aýy- lyna jetip, sálem berip úıge kirgenimde, sálemdi Qabekeńnen buryn Bógenbaı batyr aldy. úıde ekeýi ǵana eken, jıǵan qol- dary, jaý-jaraǵy kórinbeıdi. Keshki asta otyrǵanda Bógenbaı jaı bir ǵana:

— Jaý janynan bólinip shyǵyp, óz betimen qol jınaǵan bir qaraqshy eki eldiń tynyshtyǵyn ketirip, malyn aıdap, qyz-qatyndaryn oljalap, maza alyp tur, — dedi.

Men kóp sóılemeı:

— El alańsyz bolǵany jaqsy edi, — dedim.

Erteńinde úsheýmiz bir jol bastaýshy alyp júrip kettik. Birer kúnde el shetine ilindik. Qaraqshylardan zábir kórgen el zar jylap, kók etegin kól qyp kóz jasyn tókti. Qaraqshylar oıda joqta jáıin jatqan elge basyp kirip, malyn qýyp, adamyn oljalap, qarsylasqan er azamatty óltirip, oıyna kelgenin istep júripti. Qaraqshylardyń júgensiz qylyqtaryn estip, halyqtyń kóz jasyn kórgen saıyn qanym qaınap, alasattym. Jaýǵa taıaǵan saıyn júrisimiz shıraı tústi. Olardyń apanyn anyq biletin jol bastaýshymyz tótelep bastap, neler qulama quz, aqpa qorym, jynys ormandardan ótip, bizdi tań bozynda olardyń taq jelkesinen túsirdi.

Qaraqshylar bir úlken qolatty alyp, aqboz úılerdi tigip tastap jatyr eken. Shamasy jortýyldan túnde ǵana kelse kerek, attary túıýli, túıeleri qomdaýly, toǵanaqty teńderi jıylmaǵan.

«Qansha halyqty zar ıletti eken» degen oı basyma naızaǵaıdaı soǵylǵanda, atymdy uryp jiberip Qabanbaı men Bógenbaıdyń aldyna kóldenendep tura qalǵanymdy ózim de bilmeı qalyppyn. Meniń shyǵa kelgenimen ruqsat suraǵanymdy aıtqyzbaı tanyǵan ekeýi jarysa:

— Balaqaı, jolyń bolsyn! — desti. Burylyp júre bergenimde olar: «Jol boıyndaǵy halyqtyń muń-nalasy shıryqtyryp kele jatyr edi, joly bolar-aq! — desti.

Duspan da bolsa «qapy kettim» demesin dep, ortasyna uran salyp kirdim. Olardyń tushty uıqysyn meniń kúshti daýsym shaıdaı ashty. Top-top bolyp úılerden shyǵyp, attaryn sheship jatyr. Nazarym ortadaǵy aq úıde, sodan shyqqan bes adamnyń artqysy zor deneli bireý kıiz esikti ıyǵymen kótere ashyp, nyǵyz basyp maǵan qaraı kirpikti qysyq kózimen baǵyp keledi. Ústinde saýyt-saıman, ústinen jamylǵan úlken sary jibek shapan. Shapannyń etegi shalǵynǵa súıretilip, shubalań qaǵady. Jas mólsheri qyryqqa erkin ilinbegen, seleý saqaldy, taıqy mańdaıly, búırek betti, dúrdıgen erindi adam eken. Dál erniniń ústin túıregen naıza tabynan qalǵan tyrtyqty anadaıdan aıyrdym. Jolbarystyń murtyndaı bes tal murty tip-tik bolyp shashyrap tur. Onyń setilgen tanaýynan kelekeniń kúlkisi baıqalǵandaı boldy.

— Kimsiń sen?! — dep zekı surady menen.

— Men jónimdi aıtqanymmen, sen jónińdi ne dep aıtar ediń? El deıtin eli, jón deıtin jóni joq qany qara qaraqshy! — dedim aqyryp. Sózim shymbaıyna batty bilem, kózinen ashý oty jarq etip shyǵa keldi. Artyna burylyp qolyn bir-aq sermegende eki júz shaqty adam atyna qonyp úlgirdi. Men: «jeke-jeke!» dep aıǵaıladym. Sol sátte qarasur atty bireý maıdan tartty. Shaýyp kele bergen sátte naızasynan shap berip julqa tartqanymda at tebinimen aldyma kelip qaldy. Sol sátte qanjaryn sýyrýǵa keltirmeı atynan julyp alyp, jalpaq tasqa qoıyp kettim. Atymnyń tizginin tez tartyp: «jeke-jeke!» dep taǵy da aıǵaıladym. Bar oıym pále basy — baǵanaǵy saryda. Onymen silkilespeı ashýym tarap, kegim qaıtatyn emes.

Jýan sary shapanyn sheship tastap artyna buryla bergende, tulpar atyn eki adam jetektep kelip ıile qaldy. Atyna minip naızasyn sert ustanǵan, ol áýeli meniń júregimdi alǵysy keldi bilem, ashýly otty kózimen túıile qarap kelip, maıdan tartyp shaba jóneldi. Aǵyzyp kelip atynyń tebini, qolynyń bar pármenimen kindigimniń basynan naıza saldy. Men qalqanymdy tosa qoıdym.

Tizgin tartqanda kánigi bolǵan sary tulpar tik sekirdi. Osy kezde ol óte shapshandyqpen jandy jerimnen álde neshe ret naıza saldy. Men de qalt ketirmeı tostym. Aqyry ol kezek berýge májbúr boldy. Men de aǵyzyp kelip naıza saldym. Shirkinniń kúshtiligi men shapshańdyǵy-aı! Ózim-óz bop naızamnyń qatty qaǵylǵany osy edi. Kezek taǵy bir aınalyp maǵan keldi. Men oıqastatyp shyǵa bergenimde serikterimniń uran salǵan daýystary estildi. Meniń basyma «bir qaraqshyny ala almaǵanym ba?» degen namys orala ketti. Qalaı kelgenimdi bilmeımin, qylyshpen qatty urǵanda qalqany qolynan ushyp ketti. Qaıta qaıyrylyp, qylyshyn qaǵyp, ushyryp jiberdim. «Basyn shaýyp tastaımyn» dep qaıyrylǵanymda, meniń eki batyrym da kelip qalǵan eken.

Aq boz úıden eńireı júgirgen áıel zaty kelgen beti úzeńgimdi súıip, jalynyp:

— Janyn qıyp ket, batyr! — dep ótindi. Bógenbaı men Qabanbaı osynyń tilegin ber dep surady.

— Al berdim, — dep maıdannan shyǵa bergenimde:

— Meni óltirip ket! — dep aıǵaılap maǵan qaraı tura shapty álgi batyr, — men elsiz, mekensiz edim, endi seriksiz qaldym. Basymdy súıer jan qalmaǵan eken, endi qańǵytpa, meni óltirip ket! — dep ushyrtyp keledi. Kózinen ot shashyraıdy, ashý-kektiń ushqyny ma, álde ókinishtiń qamyryǵy ma, kim bilsin ony. Sonda baıqadym, qasynda qorǵap, qorshap júrgen eki júzdeı joldas-shorasynyń bári qashyp ketken eken.

— Berdim janyńdy mynaý úsheýine, — dep qaıta qaıtaladym men. osy kezde jańaǵy áıel jan ushyrtyp kelip onyń shylbyryna oraldy.

Batyr áıelge burylyp:

— Bitken eken meniń ýaqytym, súıener elim de, jankúıer joldasym da joq. Endi men úshin ómir súrer jer de joq, qurydym, men qurydym! — dep atyn ura jóneldi. Tyqyrshyp turǵan tulpar saýyryna qamshy tıgende shylbyrǵa oranǵan áıeldi etbetinen túsirip ketti. Jan ushyra túregelgen áıel:

— Óltirip ket meni! — dep aıǵaılap tura júgirip eki-úsh qadam attaı bere qulap tústi. Jańaǵy ashý-kektiń qan maıdanyn endi sorly áıeldiń muń-nalasy basty. Onyń jan daýysy qulaǵyna jetkende ǵana es jıdy ma, qalaı, álgi batyr qaıta aǵyzyp keldi de, ornynan tura bergen áıeldi ilip alyp shatqaldy órleı tartty. Biz sońynan qarap turmyz, áıeldiń bilegi onyń moınyna orala ketti. Olar taý aınalyp ketkende ǵana Bógenbaı maǵan burylyp:

— Mynanyń kim ekeniń bilesiń be? — dep surady.

— Bilmeımin! — dedim men.

— Bilmeseń, jońǵar handyǵynyń eń bilikti jas batyry. Osy qaıter eken degizip, júrek shaılyqtaryp kelip edi. Jońǵar handyǵyna bir qylyǵy jaqpaı, qaǵajý kórgen soń keýdesin bastyrǵysy kelmegen asaý júrek jas batyr aqyry boı kórsetip shyǵyp ketkeni osy eken, — dedi.

— Baq qaıtýdyń basy osy sulý áıelden bastalsa kerek, — dedi Qabekeń sózge aralasyp.

— Bul sulý áıel hannyń qyzy ma, álde jesiri me onysyn bile almadym, áıteýir osy batyr jigitpen kóńil qosypty, sol sebepti han ashyq jazalaı almaı, orda tóńireginen jyljytyp jiberipti. ol ózine qarasty áskerin bastap, osy áıeldi japan dúzge alyp shyǵyp ketipti. Han áskeri qýa kelip soǵysyp buny ala almapty, — dedi jol bastaýshy.

— Biz seniń bilegińdi bir kórsetip qoıa bereıik degen edik, — dedi Bókeń sózin jalǵap, — sebebi mynaý tiri ketse, Jońǵar handyǵy eki udaı bolyp tozǵyndaı berer edi. Biraq mynaý tiri ketpeıdi. Meniń adam tanıtynym ras bolsa, onyń jańaǵy áıelin ala jónelgendegi beınesi ólim esirigi basqan kisiniń keıpine uqsaıdy. Endigi ólip te bolǵan shyǵar-aý!

Osydan keıin biz bir-birimizben sóz baılasqan adamdaı álgi tulpardyń izimen júrip kettik. Kóp uzamaı olardyń ólip jatqanyn bir jartastyń basynda turyp kórdik. Olar jartastyń ushpa jerine bir kelip (tegi jatyn oryndaryn kórse kerek), atty qyzdyryp aınala shaýyp, jartastan qarǵytyp ketipti. Batyrdyń bir qoly atynyń tizgininen aıyrylmapty da, áıel batyrdyń moınynan qushaqtaǵan beti túsipti. Talaı-talaı soǵysta bolǵanymmen, osy batyrdyń ózin-ózi óltirýi meni kóbinde oılandyra beredi. «Halqynan aıyrylǵan qan qusady» degen osy bolar.

3. Jıyrmanyń jýan ortasyna kelip batyr ataǵym jurtqa taralyp, el basqaryp, qol bastap, jurt aǵasy bolyp qalǵan kezimde qaınyma uryn bardym. Qaıyn jurtym asa baı aýyldar edi. úlken kógal jazyqqa toıǵa bola toptala qonypty. Bizdi bastap kele jatqan el jaǵymyzdyń úlkenderi álgi aýyldarǵa taıaı bere irkilmeı júrip ketti de, eki joldasymmen meni qarsy ala shyǵatyn jeńge, baldyzdardy kútip turýǵa buıyrdy. Bir kezde aq shylaýyshty jeńgeler men qyzyldy-jasyldy kıingen qyzdar aýyldan bizge qaraı júrdi. Sonda: «Alysatyn jaý emes, aıtysatyn daý emes, mynalar neni surap, men ne aıtarmyn?» — dep kórgen joldasymnan suraı bersem kerek. Joldasym:

— Bárekeldi, Jánibek, jaraqty jaýǵa shabarda aqyl sal- maǵanda, myna eldiń qyz-qatyndarynyń júzin kórmeı, qarasynan-aq yqtaı berdiń ǵoı, — dedi.

— Báli, jigitim, olar tóbesin kórsetpeı jatyp-aq bizdi attan túsirmedi me, qamaly berik alyp batyryń, aldyrmas shesheniń dál osylar bolmaǵaı?! — degenimde, joldasym kúlip:

— Bul da er azamattyń bir keshýi. Er azamattyń týada naǵashy jurty, ata jurty deıtin eki jurty bolsa, qaıyn jurty óse kele, júre kele ózi taýyp alatyn jurty emes pe? — dedi.

Elden erekshe men mundalap, shoshaq tóbeli, úkili tymaq kıip men turmyn. Meniń jel shyqpasa, basqa jan jyqpaǵan tulparyma eki-úsh bala mingese oıqastata jóneldi.

Jańaǵy teńge-monshaǵy syldyrap kelgen jeńgeler bizdi aqboz otaýǵa bastap kirip, shymyldyǵy qurýly qaıqybas tósek aldyna ákelip otyrǵyzdy da, eki joldasymdy menen bólip, tór aldyna alyp ketti. Ázil-qaljyńǵa ótkir, ashyq-jarqyn jeńgeler de, az sóılese de, aqyryn sóılese de, utyp sóıleıtin zeıindi boıjetkender de bar eken. Bular qan maıdandaǵy batyrlyqtan arman synaıdy, synaǵanda da qandaı, seniń dáp bir álsiz jerińdi utylap tıisedi. Qaljyń shirkin bundaıda yǵyna kelip, jarasa beretin kórinedi. Biri seniń júzińdi kórgisi kelip tymaǵyńdy shalqaıtyp kıgizip ketse, biri: «qasqaıýyn batyrdyń, mynaýyń jońǵardyń maıdany emes, qudaıdan atańnyń aýyly» dep eńkeıtip, qaıtadan nuqı kıgizip ketedi. Bireýiniń qabyrǵasynan mytyp qalaıyn deseń, ol maıdandaǵy batyrdyń bilekteı qabyrǵasy emes, qatty tıip, qate kete me dep jáne qorynasyń, sen qorynǵan saıyn olar basynady, kúledi, ishek silesi qatqansha kúledi. úlkenderdi de ózderine eliktirip qosa kúlgizedi. Yza bolaıyn deseń, olar qandaı baıqaǵysh, úsheý-tórteýi bas qosa qalyp: «Qoı deımin, Jamal, batyr atqa minip uran salyp shyǵyp ketpesin», — dep qıtyǵyńa tıe, odan saıyn syńǵyrlaı kúledi. Aqyry osylar jeńbeı qoımaıdy. ıildirmeı, tize búktirmeı, sharshatpaı tynbaıdy. ómirimde qysylyp-qymtyrylyp, adam erkine kóngen bir kezim sol eken. Úlkensımin degenmen, úlkensı almaısyń. Óıtkeni ata salty bárinen úlken. Oǵan halyqtan basqanyń dármeni jetpeıdi.

Oqýǵa keńes beremiz:

Juryn batyr

Qaralda batyr

Qozyúı batyr

---