InfoHub Logo

Kópkletkaly organızmderdiń kletkalary úshin mamandaný jáne birigý tán, osylardyń nátıjesinde olar ulpalar degen atqa ıe bolǵan qurylymdar túzeıdi olardan organdar qalyptasady. «Ulpa» degen termındi alǵashqy ret aǵylshyn N. Grú sonaý 1671 jyly qoldanǵan. Sodan beri qaraı bul júıeler kóptegen gıstolog-ǵalymdardyń zertteý páni bolyp tabylady. Bizdiń zamanymyzda ulpa dep uqsas mamandanǵan qyzmet atqaratyn birlesken kletkalardyń júıesi men olardyń týyndylaryn aıtady. Buǵan qosylatyn jaǵdaı, ulpalar fılogenez ben ontogenez kezinde tiri formalardyń damýynyń nátıjesi bolyp tabylatynyn qosý kerek.

Ulpalardyń quramynda kletkalar ártúrli mehanızmderdiń — «tirkeýshiler» men «komýnıkasıalyq» kómegimen birigedi. «Tirkeýshi» mehanızm degenimiz — kletkalardyń kletkadan tys matrıkske qosyla alýy, ol polısaharıdtik gelge batyrylǵan organıkalyq molekýlalar (fıbrıllárlyq beloktar) men lıgandalardyń jelisi bolyp tabylady. Kletkadan tys matrıkste negizgi belok kollagen, onyń polımerli formalary teride, sińirde, shemirshekte, qan tamyrlarynda, ishki múshelerde jáne t.b. jınaqtalǵan. Kollagen molekýlasynyń mańyzdy ereksheligi sol, olarǵa úsh tizbekti shıyrshyqty qúrylym tán. Olar bir-birimen adgezındi qosylystar nemese ártúrli kletkalyq túıilister (desmosom) nemese kletka aralyq matrıks pen kletkalar arasyndaǵy túıilister (polýdesmosom) túrinde baılanysady.

«Tirkelýshi» qosylystardan basqa ulpalardaǵy kletkalar úshin «komýnıkasıalyq» qosylystar da tán, olardyń ishinde keń taraǵandaryna sańylaýlyq túıilister degen at berilgen. Osyndaı túıilisterdiń birneshe túrleri ajyratylady. Olar organıkalyq molekýlalardyń (kletkadan tys matrıkspen) borpyldaq jelisimen toltyrylǵan kórshi kletkalardyń plazmalyq membranalarynyń arasyndaǵy sańylaý bolýy múmkin, ol kletkalardyń sańylaýlyq túıilisterin qamtamasyz etedi. Ári qaraı, sańylaýlyq túıilister bir kletkanyń plazmalyq membranasynyń dúmpıý (ósindi) túrinde ekinshi kletkanyń plazmalyq membranasyna enedi jáne osy dúmpıýlerge jabysady. Sańylaýlyq túıilister kishi molekýlalardyń bir kletkalardan ekinshilerine ótýine múmkindik beredi. Júıke kletkalary jaǵdaıynda elektrlik jáne hımıalyq sıgnaldardy bir kletkadan ekinshi keltkalarǵa berilýin qamtamasyz etetin sınapster bolady. Kez kelgen aty atalǵan kletka aralyq túıilister membrana aralyq baılanystarǵa negizdelgenin kórsetý mańyzdy.

Ósimdikter kletkalarynyń birigý mehanızmi basqasha bolyp tabylady. Olarda plazmalyq membrana bolmaǵandyqtan (biraq kanaldary bar kletkalyq qabyrǵa bolady) kórshi kletkalardyń birigýi olardyń sıtoplazmalyq kópirlermen (plazmodesmalar) qamtamasyz etiledi, ol kanaldar arqyly ótetin sıtoplazma túrinde bolady.

Ulpalardyń uıymdasýy kletkalarda aqparat almasýdyń bolýymen baılanysty, ol basqa kletkalar úshin sıgnaldyq qyzmet atqaratyn kletkalardyń hımıalyq zattardy bólip shyǵarýymen, túıisý kezinde basqa kletkalarǵa áser etetin, kletkalardyń ústińgi membranasynda sıgnaldyq molekýlalardyń jáne kishi molekýlalarmen almasýǵa múmkindik beretin sańylaýlyq túıilisterdiń bolýymen júzege asady.

Hımıalyq sıgnal berý júıesi sıgnaldyq molekýlalardyń kómegimen, mysaly, endokrındi kletkalar bóletin jáne qan arqyly nysana-kletkalarǵa áser etetin gormondardyń kómegimen, sonymen qatar tek jaqyn ornalasqan (kórshi) kletkalarǵa ǵana áser etetin jergilikti hımıalyq medıatorlar kómegimen júzege asady. Nerv júıesi jaǵdaıynda kletkalardy neıromedıatorlar sekretteıdi. Beloktyq gormondardyń mysaldary ınsýlın, somatotropın, adrenokortıkotropty gormon, al steroıdty gormondar estradıol, testosteron, kortızol jáne basqalary bolyp tabylady. Sıgnaldyq molekýlalarǵa, sol sıaqty, keıbir olıgopeptıdter (somatostatın, vazopressın jáne basqalary), adrenalın men neıromedıatorlar (glısın, asetılholın jáne basqalary) jatady. Jergilikti sıgnaldyq molekýlalarǵa dáneker ulpalardyń kletkalary (jýan kletkalar) bóletin gıstamın jatady. Sıgnaldyq molekýlalardy lıgandtar dep te ataıdy. Olar arnaýly beloktyq reseptorlarmen nysana-beloktardyń betinde baılanysady, netıjesinde baılanysý aktisi sıgnal týdyrady, ol kletkanyń tártibine, mysaly, ulpalar túzilýge ákeletin, olardyń birlesýine eser etedi. Kletkalardyń membranalyq betinde sıntezdelinetin sıgnaldyq molekýlalar prostaglandınder bolyp tabylady. Olar óte tez sıntezdelinedi jáne óte tez buzylady.

Janýarlarda ulpalar embrıogenez kezinde ektodermadan, entodermadan, mezodermadan jáne mezenhımadan (gıstogenez) túziledi, al joǵaryda aıtylǵandaı, ulpalardyń negizgi elementteri kletkalar jáne kletkalyq emes qurylymdar túrindegi olardyń týyndylary bolyp tabylady. Sonymen, ulpany kletkalar men olardyń mamandanǵan qyzmetteri bar týyndylarynyń birlestigi dep anyqtaýǵa boldy. Úlpalardy jikteý sheginiń morfofýnksıonaldyq prınsıp negizinde janýarlar men adamdarda ulpalardyń: epıtelıı, dáneker, bulshyq et jáne nerv ulpalary, sonymen qatar qan men lımfa sıaqty 5 tıpin ajyratady.

Epıtelıaldy ulpa nemese epıtelıı deneniń ústin, ishki múshelerdiń (qaryn, qýyq jene basqalary) ishki betterin, seroza qabyǵynyń betin (qarynnyń kók eti, ókpe qap, úlpershek), sonymen qatar keıbir bezderdi (silekeı bezderi, uıqy bezi jáne basqalary) túzeıtin kletkalardan turady. Sondyqtan jabyndy jáne bezdi (sekretorly) epıtelııdi ajyratady. Ektodermadan teri epıtelııi, entodermadan -qaryn, ishek, ókpe jáne basqalarynyń epıtelııi, al mezodermadan -búırek, seroza qabyǵynyń jáne basqa qurylymdardyń epıtelııi damıdy.

Jabyndy epıtelıı ulpalarynyń arasynan jalpaq, kýbtárizdi, prızmalyq jáne kirpiksheli epıtelıılerdi ajyratady. Jalpaq epıtelıı teriniń ústińgi qabatyn túzeıtin jalpaıǵan kletkalardan turady jáne aýyz qýysyna, óńeshke jáne qynapqa tósenish bolady. Ádettegishe, jalpaq epıtelıı kópqabatty, óńeshtiń, qynaptyń shyryshty qabyǵyn,teri epıdermısin jáne basqalaryn túzeıdi. Kýbtárizdi epıtelıı kýbsıaqty kletkalar, olar búırek kanalshalaryna, jumyrtqanyń syrtqy betine jáne basqa organdarǵa tósenish bolady. Prızmalyq epıtelıı sılındr formaly, olar qaryńdy, ishekti, jatyrdy jáne basqa organdardy tóseıdi. Kirpiksheli epıtelıı betinde kirpiksheleri bar kletkalardan turady. Bul kirpikshelerdiń soǵýyna epıtelıı qabatymen shyryshtyń jene basqa zattardyń qozǵalýy arqyly júzege asady.

Bezdi epıtelıı prızmalyq jáne kýb formaly sekret óndiretin kletkalardan turady. Olar ne ártúrli sekret bóletin birkletkaly bezderden, ne bolmasa, endokrındi bezder degen atqa ıe kópkletkaly bezder retinde qyzmet atqarady, óıtkeni olar óz qyzmetiniń ónimderin (gormondar) qan men lımfaǵa beredi.

Dáneker ulpalar naǵyz dáneker, súıek jáne shemirshek ulpalarynan turady, mezenhımadan damıdy. Olar kletkalardan jáne kletkaaralyq zattardan turady. Kletka aralyq zattardyń qurylymy men qasıetterine baılanysty bul ulpanyń birneshe tıpin ajyratady. Talshyqty dáneker ulpa talshyqtan (kollagen), dáneker ulpaly kletkalardy (fıbroblastar, makrofagtar, jýan kletkalar) qorshaıtyn jáne osy kletkalardyń ónimi bolyp tabylatyn kletkaarlyq zattan (proteoglıkanar ıen glıkoproteıdter) turady. Bul ulpa kóptegen ishki múshelerdiń, shyryshty qabyqtardyń negizderiniń stromasyn túzeıdi, teri men bulshyq eti baılanystyrady, súıek qabyǵynnyń qalyptasýyna qatysady.

Súıek ulpasy organızmniń qańqasyn qalyptastyrady. Ol súıek kletkalarynan (osteosıtterden, osteoblastardan jáne osteoklastardan) turady jáne olar bóletin quramynda beloktar bar, olardyń basym kópshiligi kollagen, súıektiń negizgi zatynan jáne kálsı tuzdarynan turady. Shemirshekter de qańqany qalyptastyrady (embrıonaldy kúıde). Eresekterde shemirshekti qańqa tek akýlalar men skattarda ǵana bolady. Shemirshekti ulpa kletkalardan (hondrıosıtterden, prehondroblastardan jáne hondroblastardan) jáne kletka aralyq zattan (negizinen kollagen) turady. Dáneker ulpalar tirek, qorektik, qorǵanyshtyq jáne basqa qyzmetter atqarady.

Qan men lımfa organızmniń embrıonaldyq kezeńinde-aq mezenhımadan damı bastaıtyn, sonan soń qannyń polıpotentti dińgek kletkalarynan (QDK-SKK) damıtyn ulpalar bolyp tabylady. Adamda alǵashqy qan kletkalarynyń damýy alǵashqyda saryýyz qapshyǵynyń qabyrǵasynan, sonan soń baýyrda, súıektiń qyzyl maıynda, tımýsta, kókbaýyrda, embrıonnyń lımfatıkalq túıinderinde paıda bolatyn tamyrlarmen qatar damıdy. Qan men lımfanyń túzilýi barlyq postembrıonaldy kezeńde de júredi. Qannyń mańyzdy qyzmeti qorektik, tynys alý jáne tasymaldaý bolyp tabylady.

Qan óte kúrdeli týyndy bolyp tabylady, ol adamda shamamen dene massasynyń 5-9%-yn quraıdy. Onyń quramynan plazma men formalyq elementter -erıtrosıtter, leıkosıtter jene trombosıtterdi (qan taqtaıshalary) ajyratady. Qannyń plazmasy 90-93% sýdan turady, onda beloktar, kómirsýlar, maılar men mıneraldy zattar bolady. Erıtrosıtter, nemese qannyń qyzyl túıirshikteri (sharlar) ıadrosyz sopaqsha kelgen kletkalar, olardyń dıametri 7,1-7,9 mkm. Erkektiń 1 ml qanynda 3,9- 5,5 h 109, al áıeldiń 1 ml qanynda — 3,7-4,9 h 109 erıtrosıtter bolady. Erıtrosıtterdiń negizgi qyzmeti ottek pen kómirtekti tasymaldaý bolyp tabylady.

---