InfoHub Logo

Býynaıaqtylar tıpi (Arthropoda). Býynaıaqtylar — omyrtqasyz janýarlardyń joǵarǵy tıpi. Onyń quramyna 650 000-ǵa jýyq túr enedi, olardyń negizgi bóligin nasekomdar quraıdy. Túr sany boıynsha ol janýarlar elemindegi eń gúldenýshi tıp bolyp tabylady. Býynaıaqtylar barlyq mekendeý ortasyna taraǵan, barlyq ekologıalyq júıelerdiń mańyzdy komponenti bolyp tabylady. Býynaıaqtylar úshin bılateraldy sımmetrıa tán. Býyltyq gelmıntter sıaqty, bularda da ekinshi dene qýysy bolady. Kóptegen býynaıaqtylardyń denesi úsh bólimge — bas, kókirek, qursaq — bólingen. Basynda sensorly organdar men syrtqy nerv ortalyqtary jınaqtalǵan. Basyna jıi kókirek segmentteri janasady, ńátıjesinde baskókirek túziledi. Býyntyq aıaqtary bolady, olar qozǵalý, sezý, shabýyl jasaý jáne t.b. organdarynyń rólin atqarady.

Býynaıaqtylar úshin, sondaı-aq úshqabattylyq, hıtındi kýtıkýla túrinde syrtqy qańqanyń, sonymen qatar, asqorytý, tynys alý, shyǵarý, qantasymaldaý, júıke, endokrındi jáne jynys júıeleriniń bolýy tán, olar ári qaraı jetiledi. Asqorytý júıesi aldyǵy, ortańǵy jáne artqy bólimderge bólingen. Ortańǵy bólimde asqorytý bezderi (bastamalary) ornalasqan. Aýyz apparaty aldyńǵy aıaqtardan (úsh jup) turady.

Tynys alý júıesi sý býynaıaqtylarynda jelbezekter, olardyń kómegimen sýda erigen ottek paıdalanylady, al qurlyq organızmderine — ókpelik qapshyqtar nemese keńirdekter (órmekshitektester men keńirdek tynystylarda), olar atmosfera ottegisin paıdalanýǵa múmkindik beredi. Qantasymaldaý júıesi dorsaldy tamyrlardan turady, oǵan júrek pen aorta jatady. Ol tuıyqtalmaǵan. Júrek bulshyqet kletkalarynan qurylǵan. Qannyń analogy gemolımfa bolyp tabylady, ol negizinen tasymaldaý qyzmetin atqarady, sonymen qatar sýdy saqtaý jáne qorek qoryn qoldaýdy qamtamasyz etedi. Shyǵarý júıesi birshama alýan túrliligimen sıpattalady, olar ózgergen -metanefrıdıalar. Nerv júıesi ganglıalardyń jınaqtalýynyń artýymen (býyltyq qurttarmen salystyrǵanda) sıpattalady jáne jup jutqynshaqústi jáne jutqynshaqasty ganglıalarynan, sonymen qatar qursaq nerv tizbeginen (ol árbir segmenttiń jup ganglıalarynan túzilgen) turady. Nerv júıesi kúrdeli qozǵalys jáne minez-qulyq áreketterin qamtamasyz etedi. Býynaıaqtylardyń jynys júıesi jáne kóbeıý prosesi de kóp alýan túrliligimen sıpattalady. Kóptegen býynaıaqtylar dara jynystylar, desede, germofrodıtter de kezdesedi, olar negizinen shaıanterizdiler arasynda. Nasekomdar arasynda partenogenez kóp taraǵan, soǵan qaramastan qalypty jynystyq kóbeıý belgili bir aralyqtarda, tipti partenogenetıkalyq túrlerdiń ishinde de kezdesedi. Kóptegen býynaıaqtylardyń atalyq jynys kletkalary analyqtarynyń qursaq qýysyna salynady, keıinnen olar onda jumyrtqa kletkalaryn uryqtandyrady. Kóptegen túrlerdiń organızmderi metamorfoz arqyly damıdy.

Býynaıaqtylardyń ósýi merzimdilikpen sıpattalady, óıtkeni ol túleý kezinde júredi, olardyń árqaısysy gormonaldy jolmen baqylanady. Býynaıaqtylardyń klassıfıkasıasy óte kúrdeli, óıtkeni olardyń arasynda kóptegen fılogenetıkalyq baǵyttar bar. Desede, qoldanylyp júrgen bir klassıfıkasıa sheginde olardy úsh tıptarmaǵyna: Jelbezektynystylar (Branchiata) Shaıantárizdiler klasymen (Crustacea), Helıseralylar (Chelicerata) Merıstomalar jáne Órmekshitárizdiler klastarymen (Arachnoidea) jáne Keńirdektynystylar (Tracheata) Kópaıaqtylar (Myriapoda) jáne Nasekomdar (Insecta) klastarymen, jikteıdi.

Jelbezektynystylar ókilderinen eń belgilileri ózen shaıany bolyp tabylady. Helıseralylardyń ókilderine búıiler, saryshaıandar (27-sýret), órmekshiler, keneler, keńirdek tynystylarǵa nasekomdar, búrgeler, qandalalar, bıtterdi qosa (28-sýret), qosqanattylar (29-sýret) jáne basqa organızmder jatady.

Býynaıaqtylardyń tabıǵattaǵy mańyzy orasan zor. Olar barlyq ekologıalyq júıelerdiń quraýshylary bolyp tabylady. Olardyń kópshligi adam patologıasynda óte mańyzdy ról atqarady, óıtkeni olar — parazıtter, parazıtterdi tasymaldaýshylar nemese ıeleri (aýrý qozdyrǵyshtar) bolyp tabylsa, keıbireýleri ýly janýarlar bolady, kópshiligi dala, baý men baqsha zıankesteri retinde tanymal. Býynaıaqtylar dokembrııde paıda bolǵan dep esepteıdi jáne bastaýyn qarapaıym býyltyq qurttardan alady, olardyń evolúsıasynda da aromorfozdardyń mańyzy úlken boldy, olar geteronomdy metamerıanyń, tyǵyz hıtındi jamylǵynyń, býyndy aıaqtarynyń, nasekomdarda qanattarynyń, bulshyqet júıesiniń, júrektiń, ishteı uryqtanýdyń damýyna, birshama nerv júıesiniń jetilýine alyp keldi. Qazirgi zertteýler kórsetkenindeı, bul qasıetterdiń damýy Noh genderiniń klasteriniń baqylaýymen júzege asady, olar qazirgi ýaqytqa deıin zerttelgen býynaıaqtylardyń barlyq túrlerde uqsas. Sondyqtan da Noh genderi býynaıaqtylardyń evolúsıasyna qatynasqan dep joramaldaıdy.

Býynaıaqtylardyń evolúsıasynda tyǵyz syrtqy qańqanyń damýy da úlken mańyzǵa ıe boldy, ol janýardy keýip ketýden saqtandyrady degen de uǵym bar. Budan basqa býyndy aıaqtardyń damýy ártúrli ortada ornyqty mekendeýin qamtamasyz etti. Eń sońynda, evolúsıa qurlyq býynaıaqtylarynyń mólsherlerin shektedi, al tabıǵı suryptaý damý prosesinde janýarlardyń formalary men mólsherlerin qamtamasyz etetin qajetti túleýdi ábden nyqtap bekitti. Jelbezektynystylardyń ejelgi mekeni teńiz bolyp sanalady, al helıseralylar teńizdiń taıaz jerlerinde mekendegen. Keńirdektynystylar qurlyqta paıda bolǵan.

---