InfoHub Logo

Hordalylar tıpi (Chordata). Hordalylar janýarlar patshalyǵynyń negizgi tıpi bolyp sanalady. Bul tıpte 42 000-nan asa túr bar, olar ártúrli ortada mekendeıdi. Hordalylar úshin birqatar erekshe qasıetter tán. Sonyń ishinde, olar úshin hordanyń (notohordanyń) bolýy ten, ol ózek sıaqty solqyldaq qurylym, omyrtqalylardaǵy omyrtqa jotasyndaı deneniń uzyna boıyna sozylyp jatady. Horda tirek qańqasy bolyp tabylady. Vakýoldengen kletkalardan turyp, ol tómengi satydaǵy organızmderde ómir boıy saqtalady, biraq joǵary satydaǵylarda damý barysynda ol omyrtqa jotasymen almasady.

Hordalylar úshin, sonymen qatar, hordanyń ústinde jatqan tútik tárizdi júıke shoǵyrynyń jáne hordanyń astynda ornalasqan asqorytý jolynyń bolýy da tán. Odan ári, olar úshin uryqtyq kezeńde nemese ómir boıy saqtalatyn jelbezek sańylaýlarynyń bolýy tán, olar asqorytý tútiginiń jutqynshaq mańynan syrtqa ashylady jáne tynys alý organdary bolyp tabylady. Eń sońynda, olar úshin júrektiń nemese onyń ornyn almastyratyn tamyrdyń qursaq jaǵynda ornalasýy da tán.

Osyndaı arnaıy belgilerimen qatar hordalylar úshin bılateraldy sımmetrıa, úshqabattyq, ekinshi dene qýysy tán. Jartylaı hordalylar sıaqty, hordalylar ekinshi aýyzdy organızmder bolyp tabylady. Hordalylar Qabyqtylar (Tunicata), Bassúıeksizder (Asgapia) jáne Bassúıektiler (Craniata) nemese Omyrtqalylar (Vertebrata) tıptarmaqtaryna jikteledi. Bassúıeksizder Lansetnıkter (Atrhiohi) klasynan turady. Bul janýarlar teńizderdiń jaǵalaý mańy ýchaskelerin mekendeýshiler bolyp tabylady. Bul tıptarmaǵynyń óte belgili ókili — lansetnık (Branchiostoma lanceolatum). Onyń mólsheri uzyndygy boıynsha birneshe santımetrdi quraıdy.

Lansetnıkterde aıqyndalǵan basy, mıy, jaqtary, júregi bolmaıdy. Bul janýarlardyń tirek qańqasy horda bolyp tabylady. Erkin qımyl-qozǵalys jasaýǵa qabiletti, dara jynystylar. Sharýashylyq mańyzy joq. Evolúsıalyq turǵydan alǵanda lansetnıkter hordalylardyń evolúsıasynda ekinshi satysynda turyp, omyrtqalylardyń evolúsıasynyń jolashary bolǵan.

Omyrtqalylardyń (Vertebrata) teri túrinde óte jetilgen dene jamylǵysy bolady, ol eki qabattan (kóp qabatty epıdermısten jáne korıýmnan) turady, onyń týyndylary qabyrshaq, qaýyrsyn, túk, tuıaq pen tyrnaq bolyp tabylady. Omyrtqaly formalarynda horda omyrtqa jotasymen almasqan. Kóptegen omyrtqalylarda eresek kúıinde súıekti qańqasy bolady. Basy, kózi, aıaqtary jaqsy damyǵan.

Bulshyqet júıesi kóldenen-salaly jáne biryńǵaı-salaly bulshyq etterge jiktelgen. Asqorytý júıesi óte kúrdeli. İshegi úsh bólimge bólingen. Baýyr jáne uıqy bezi bar. Tynys alý qyzmetin jelbezekter nemese ókpe atqarady. Qantasymalaý júıesi tuıyq, kóp kameraly júrekten, arterıalar men venalar túrindegi tamyrlardan turady. Qannyń kletkalyq quramy óte jiktelgen. Tuıyqtalmaǵan lımfa júıesi bolady.

Shyǵarý júıesi óte jetilgen. Ol jup búırekten jáne nesepaǵarlardan turady. Júıke júıesiniń ereksheligi sol, tipti, tómengi satydaǵy omyrtqalylardyń ózinde mı damyǵan, al joǵary satydaǵy formalarynda -mı jarty sharlary bolady. Júıke júıesi ortalyq jáne perıferıalyq dep bólinedi. Mamandanǵan sezim músheleri (muryn, kóz, qulaq) damyǵan. Sol sıaqty ishki sekresıa bezderi de damyǵan.

Omyrtqalylar úshin dara jynystylyq (keıbir dóńgelek aýyzdylardyń túrlerinen basqa) tán, jynystyq dımorfızm jetilgen. Atalyq jáne analyq jynys bezderi jup, uryqtanýy syrttaı nemese ishteı. Keıbir omyrtqalylarǵa túrlenip damý tán. Tıptarmaǵy sheginde organızmderdiń asa úlken qurylymdyq jáne qyzmettik alýan túrlilik baıqalady, bul olardyń jiktelýin qıyndatady jáne ázirge bul tıptarmaǵyndaǵy klastar sany jaıynda biryńǵaı pikir joq. Degenmen, keń taraǵan klassıfıkasıada Dóńgelek aýyzdylar (Cyclostomata), Shemirshekti balyqtar (Chonrichthyes), Súıekti balyqtar (Osteichthyes), Qosmekendiler nemese Amfıbıalar (Amphibia), Baýyrymen jorǵalaýshylar nemese Reptılıalar (Reptilia), Qustar (Aves) jáne Sútqorektiler nemese Ańdar (Mammalia) klastaryna bóledi. Omyrtqalylarda Noh klasterleriniń (9-11 gennen turatyn 4 klaster) tabylýyna baılanysty bul genderdiń qarapaıym horda-lylarda da, sonan soń alǵashqy omyrtqalylarda da olardyń kóshirmesi evolúsıada organdar júıeleri qurylysynyń jalpy jospar boıynsha jáne uqsas baǵytta damýyna sebep boldy dep esepteıdi.

---