Sońǵy jańartý

(Ózgertilgen ýaqyty 5 kún buryn)
Jaqsy degen nemene, jaman degen nemene?
«Symbat»jeke mektebiniń bastaýysh muǵalimi
Aldabergenova Úzildik Jomartqyzy

Sabaqtyń taqyryby: Jaqsy degen nemene, jaman degen nemene?
Maqsaty: Oqýshylarǵa A. Qunanbaevtyń jaqsy men jaman týraly aıtqandaryn túsindirý, adam boıyndaǵy unamdy, unamsyz qylyqtardy ajyrata otyryp, ádep álippesin boıyna darytý.
Óz halqynyń salt – dástúrlerin, ádeptilik týraly naqyl sózderdi, altyn aqyldardy, tyıym sózderdi úıretý arqyly adamgershilikke, uqyptylyqqa, kishipeıildilikke tárbıeleý.
Kórnekiligi: Qanatty sózder, maqal – mátelder, Abaı Qunanbaevtyń sýreti

Kirispe.
Muǵalim: «Adamǵa eń birinshi bilim emes, rýhanı tárbıe berý kerek, tárbıesiz berilgen bilim – azamattyń qas jaýy. Ol keleshekte onyń barlyq ómirine apat ákeledi » degen uly ǵulama Ál-Farabı Olaı bolsa, bilim bere otyryp elin, jerin súıetin azamat tárbıeleý úshin otyz balanyń artynda, alpys ata-ana bar ekenin umytpaýymyz kerek.

1 - kezeń. «Balam - meniń bolashaǵym»
1. - Bala degen kim?
* Ata –analar jaýaby:
“Ertede bir adam ǵulamaǵa kelip:
- Balany neshe jastan bastap tárbıelegen durys? – dep surapty.
Ǵulama:
- Balańyz qanshada? – dep ózine suraq qoıady.
- Bes-aq aı toldy, - deıdi anaý. Sonda ǵulama basyn shaıqap:
- Bes aıǵa keshikken ekensiz, - degen eken“. Halyq arasyna keń tarylǵan bul ańyzdyń aıtpaǵy barshaǵa túsinikti. Iaǵnı, balany týǵan sátinen bastap tárbıeleý kerek. Demek, bala tárbıesiniń negizin quıatyn eń aldymen – ata-ana.

2. Suraq-jaýap.
1. Otbasynyń qorǵany kim?
2. Siz balańyzdyń qandaı azamat bolǵanyn qalaısyz?
3. Otbasyńyzda ulttyq salt-dástúrimizdi qalaı nasıhattaısyz?
5. Balańyzǵa kimdi úlgi tutasyz?
6. Balany erkin tárbıelegen durys pa?
Ata – analardyń pikiri tyńdalady.

2 – kezeń. «Atalar sózi - tárbıe kózi»
- Ata sálemetsiz be? Aıtyńyzshy jaqsy degen nemene?
- Amansyń ba, balam? Jaqsy degenimiz mynalar:
- Talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat, raqym, oılap qoı, bes asyl is kónseńiz. Ómirde osy bes isti oryndaǵan, óziniń qajetine asyrǵan adam – jaqsy adam, balam. Jaqsy degenimiz osy.
- Assalaýmaǵaleıkým, ata !
- Aıtyńyzshy, jaman degenimiz ne?
- Ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek beker mal shashpaq, bes dushpanyń bilseńiz. Ómirde osylardan aýlaq bolsań, seniń jaqsy azamat bolǵanyń, balam.
Qane endi oqýshylardan surap kóreıikshi. Abaı atasynyń ósıetterin biler me eken? Jaqsy degenimiz ne, balalarym?

1- oqýshy: Jaqsy bala qulaq sap,
Aıtqanyńdy uǵady.
Tóseginen tura sap,
Taza aýaǵa shyǵady.

2 –oqýshy: Jaqsy bala, ol anyq,
İstemeıdi shalalyq.
Tap – taza bop jýynyp,
Alady ol taranyp.

3 – oqýshy: Jaman bala qurysyp,
Óz – ózinen tyrysyp.
Túske deıin jatady,
Sheshesimen urysyp

4 – oqýshy. Jaqsy bala árdaıym ,
Dep «Uıatqa qalmaıyn»
Sabaǵyna barady,
Kúndelikti dap – daıyn.

5 – oqýshy. Úlkendi de syılaıdy,
Dostaryn ol jınaıdy
Álsizderge qamqor bop,
Jamandyqqa qımaıdy

6-oqýshy. Anaý bala, qolyn qara,
Kir qojalaq qap –qara.
Tyrnaǵy ósken, shashy kópten
Alynbapty –aý masqara!
Demek, adam boıynda jaqsy - jaman qasıetter bolady eken. Al biz jaqsy qasıetterdi ananyń aq sútimen, bal tilinen boıymyzǵa sińiremiz. Jaqsy bala osy qasıetterdi úırenip, unamsyz qylyqtardan aýlaq bolýǵa tyrysady. Al endi aqyldy, ádepti balalar qandaı bolýy kerek?

1. Biler qazaq balasy:
Sálem –sózdiń anasy.
7– oqýshy.
Baqshamyzǵa barǵanda,
Jolyqqan bar jandarǵa
Ertemen aq peıilmen:
«Qaıyrly tań!» - deımin men.
Kúndiz de eldi eleımin:
«Qaıyrly kún!» - tileımin.
Úıge keshke kelemin,
Ne derimdi bilmeımin:
«Kesh jaryq!» - dep kiremin.
(E. Ótetileýuly )

8– oqýshy.
Atam meniń ámanda
Ádepti jan bol degen
Ata sózi sanamda –
Jasy úlkenge jol berem.
Aldyn orap kisiniń
Kesip ótpeı kóldeneń,
İzetimen kishiniń
Sálemdesip qol berem.
(Á. Asylbekov )
Án: «Bolaıyqshy osyndaı »

2. Tazalyq pen uqyptylyq.
Muǵalim:«Táni saýdyń deni saý» - deıdi halyq. Árqashan da muntazdaı taza da súıkimdi bolyp júrý úshin ne isteý kerek?

10– oqýshy.
Dos bol sabyn, sýmen sen,
Jıi – jıi jýyn sen.
Tańerten de, keshte de,
Jýyn kúndiz, túste de.
Jýyn tamaq aldynda,
Jýyn tamaq sońynda.
Jýyn uıyqtar kezinde,
Jýyn turǵan mezgilde.
Sý men sabyn - bir joldas,
Joımas olar kir bolmas.
(E. Ótetileýuly )
3. Bárin ózim jasaımyn.

Muǵalim: Qolynan kóp is keletin adam ózin senimdi de, kúshti sezinedi. Jalqaýlyq eń jaman ádet.
11 – oqýshy. Ata – anamyzdyń kóńil kúıi jaqsy bolsyn desek, úı - ishin jınaqy, taza ustaýymyz kerek. Bólmeni jınastyryp bolǵan soń mindetti túrde jeldetip alý qajet.

12– oqýshy. Tamaq iship bolǵan soń úlkenderdiń eskertýisiz óz ydysymyzdy jýyp qoıǵan jón. «Tabaǵy taza adamnyń tamaǵy da taza» degendi umytpaıyq.
4. As ústinde.
13– oqýshy. Asqa otyrar aldynda mindetti túrde qoldy jýý kerek. Kir qolmen tamaq ishý – tárbıesizdik qana emes, densaýlyqqa da qaýipti. Dastarqan basynda ózgelerdiń tábetin buzatyn qylyq jasama. Taǵamdy, tabaqty ezgilep, berekesin alma.
14– oqýshy. As ústinde kóp sóılemegen durys. «As ústinde jalqaýmyn, sańyraý da, mylqaýmyn» degen mátel sóz bar.
15– oqýshy Úı ishi dastarqan basyna jaıǵasar kezde jasy kishiler úlken adamdar otyryp bolǵansha kúte turýy kerek. Nan týrasyp, ydys – aıaq qoıysýǵa kómektesýge bolady. Tamaqqa úlkenderden buryn kirisýge bolmaıdy.
5. Telefonmen sóılesý.
16 - oqýshy. Tań atpaı nemese túnge qaraı erekshe bir jaǵdaı bolmasa, telefon shalǵan durys emes Eger nómirdi durys termeseń keshirim sura.

«Jaqsyny úıren, jamannan jıren»
(6-7 bala fýtbol oınap júredi. )
Muǵalim: Balalar júr kóshede
Estiledi shý – aıqaı.
Erbol shyqty eleńdep,
Qaǵyp ketti kórshini
Qapylysta baıqamaı.
Mundaıda ne deý kerek?
Oqýshylar: «Keshirińiz» deý kerek.
(Muǵalim men Erbol oqýshy)

Muǵalim: Erte turyp, mektepke
Erbol keldi sabaqqa.
Qarsy aldynan keziger
Ustazy onyń ár ýaqytta.
Umytty Erbol bul kezde
Ustazyna ne deıdi?
Mundaıda ne deý kerek?
Oqýshylar: «Sálemetsiz be» deý kerek.

Muǵalim: (Aýyr sýmka arqalap áje ótip kele jatady).
Aýyr sýmka kóterip,
Beli ketken ıilip,
Kele jatty qart ana.
Erbol qarsy kezikti,
Óte shyqty janynan.
Mundaıda ne deý kerek?
Oqýshylar: «Kómekteseıin» deý kerek.

Muǵalim: (Apasy bazardan kele jatyr, Erbol qýanyp aldynan shyqty)
Apań seniń bazardan
Alma satyp ákeldi.
Eń úlkenin jaqsysyn
Saǵan tańdap áperdi.
Mundaıda ne deý kerek?
Oqýshylar: «Rahmet»deý kerek.

Muǵalim: Syılap úlken adamdy, sálem bergen balany «Kim deımiz?»
Oqýshylar: Ádepti eken bul deımiz.

Muǵalim: Kitap dápter qalamy
Kir shalmaǵan balany
«Kim deımiz?»
Oqýshylar: Uqypty eken bul deımiz.

Muǵalim: Taýdaı bıik talaby,
Jaqsy oqıtyn balany
«Kim deımiz?»
Oqýshylar: Úlgili eken bul deımiz.

Muǵalim: Buǵynbaı qorǵalap,
Bolsyn úlkenge qolǵanat,
«Kim deımiz?»
Oqýshylar: Eńbeksúıgish bul deımiz.

Muǵalim: Ótirik sóz aıtpasa,
Ýádesinen qaıtpasa
«Kim deımiz?»
Oqýshylar: Shynshyl eken bul deımiz.

17 – oqýshy: Qanaǵat, rahym, tereń oı,
Talap, eńbek – órkendi,
Bári saǵan kerek qoı,
Uly ómiriń – erteńgi.
Bes asyl is – bul arly,
Úlgi bolǵan ǵasyrdan.
Qaster tutyp bulardy,
Ardaqtap ós jasyńnan.

18 – oqýshy: Bes jamannan qashyq bop,
Armandaıyq alysty.
Bes asylǵa asyq bop,
Qamshylaıyq namysty.
Este ustap arýaqty,
Ósıetin atanyń.
Kóbeıteıik ár ýaqta
Ádeptilik qataryn,

3 –kezeń. « Eskirmeıtin esti sóz»
1. Bas kıimdi laqtyrma.
2. Tańdaıyńdy qaqpa.
3. Maldy teppe.
4. Otpen oınama.
5. Bos besikti terbetpe.
Ata – analar tyıym sózder aıtyp, maǵynasyn túsindiredi.

6. Ádeptilik týraly maqal – mátelder.
Ádepti ádepsizden úıren
Ádepsizge qarap ne istemeýdi úıren.
Meıirimdilikti anadan úıren,
Ádeptilikti danadan úıren.
Sálem berý de paryz,
Sálem alý da paryz.
Aǵa ádepti bolsa, ini ádepti,
Apa ádepti bolsa, sińli ádepti.
Ádepti eldiń balasy
Alystan sálem beredi.
Ata –analar maqal-mátelderdiń jalǵasyn tabady.

Abaı ata bata beredi.
- Balalarym men senderge rızamyn ! Órkenderiń óssin. Meniń ósıetterim, óleń – naqyldarym da jetedi. Úlkeıgenderińshe bilmegenderińdi bilip alyńdar. Egemen elimizdiń el bıleıtin azamattary bolyńdar. Áýmın!
Muǵalim:- Halqymyzdyń aıaýly uly zıaly azamaty B. Momyshuly bylaı degen eken: «jaýdan da, daýdan da qoryqpaǵan qazaq edim. Endi, qorqynyshym kóbeıip júr. Balalaryn besikke bólemegen, besigi joq elden qorqam. Dámdi, dástúrdi syılamaıtyn balalar ósip keledi, onyń qolyna qylysh berseń, kimdi de bolsa shaýyp tastaýǵa daıar. Qolyna kitap almaıdy. Úırenip jatqan bala joq , úıretip jatqan áke, sheshe joq»
Baýyrjan atamyz búgin de aramyzda joq, ol kisi kótergen másele bárimizdi de alańdatýy tıis. Bul ata – anaǵa da, ustazǵa da oı salady dep oılaımyn.
«Jumyla kótergen júk jeńil» demekshi, balany birlese otyryp tárbıeleıik.

You Might Also Like

Jańalyqtar

Jarnama