InfoHub Logo

Elbasynyń qoldaýymen Qazaqstanda qorshaǵan ortany qorǵaý jáne qalyptasqan ekologıalyq ahýaldy jaqsartýǵa baǵyttalǵan birneshe mańyzdy zańdar men qujattar qabyldandy. Sonyń eń mańyzdysy “Qazaqstan Respýblıkasynyń 2004-2015 jyldarǵa arnalǵan ekologıalyq qaýipsizdigi tujyrymdamasy” kópshilikke ekologıalyq bilim men tárbıe berýdiń ómirsheń baǵdarlamasyn naqtylap berdi.

Elbasynyń №1241 (2003) Jarlyǵymen maquldanǵan bul tujyrymdama (QR Konstıtýsıasy, “Bilim týraly”Zańy, QR “Qazaqstan 2050” damý strategıasy; QR “Bilim” memlekettik baǵdarlamasy; “QR ekologıalyq bilim men tárbıe berýdiń ulttyq strategıasy”; “QR ekologıalyq qaýipsizdikti saqtaý’; “Ekologıalyq bilim baǵdarlamasy”; “Qazaqstan Respýblıkasynyń 2004-2015 jylǵa arnaǵan ekologıalyq qaýipsizdik tujyrymdamasy”; “Aınala qorshaǵan ortany qorǵaý týraly” Zań jáne t.b. qaýly qaralar, baıandamalar jáne t.b birden-bir memlekettik bilim men ekologıalyq saıasatyna qoldaý kórsetken sheshýshi qujattardyń biri boldy

Mekteptegi bilim mazmunyn qurylymyna qoıylatyn qazirgi zaman talaptarynyń biri – dúnıe men adam jónindegi tutas bilimdi jan-jaqty qaıta jasaýmen sıpattalady.

Bilimge jańa kózqaras, onyń qundy maǵynasyn zamanǵa laıyqty túsinýden shyǵatyn álemdik tárbıeniń tutas kontekstimen araqatynasyn belgileıdi, bilim mazmuny qurylymynyń nátıjesi retinde bilimniń jańa formalaryn jasaýǵa baǵyttaıdy. Bul problemany sheshýdiń tásilderiniń biri oqý materıalynyń mazmunyn uıymdastyrý formasy retindegi ıntegrasıasymen baılanysty. Integrasıa (latyn tilindegi qaıta qurý, tolyqtyrý degen sózden shyqqan) kez kelgen elementter men bólikterdi tutas biriktirýdi kórsetedi. Integrasıanyń dıalektıkalyq aspektisi kontekste oqý materıaly men ǵylymnyń araqatynasyn anyqtaý problemasyn qarastyrady.Bolashaq bıologıa mamandyqtaryna ekologıalyq bilim men ekologıalyq tárbıe berý, olardy áleýmettik jaǵynan daıyndaýdyń negizgi komponentteriniń biri bolyp sanalady. Qazirgi tańda bilim berý júıesi barlyq pánderdi ózara baılanystyra, kiriktire, sabaqtastyra otyryp oqytý arqyly bilim berip, jastardy shyǵarmashylyq is-áreketke úıretý, jekebas derbestigin damytý, boılaryna jaýapkershilik, ornyqtylyq qalyptastyrý t.b. máselelerdi sheshý maqsatyn kózdep otyrBúgingi kúni mekteptegi oqý pánderiniń mazmuny men maqsaty tárbıeleý men oqytýdyń jumys túrlerin ushtastyra otyryp, odan ári jetildirýdi, ómirmen baılanystyrýdy mindettep otyr. Teorıalyq bilimdi ıgertý men jańǵyrtý jáne ony jańa jaǵdaıǵa is júzinde laıyqtap qoldanýǵa úıretkende ǵana oqýshylardyń alǵan bilimi men biliktiligi shynaıy da naqtyly qalyptasady. Osyndaı jolmen qalyptasqan bilim men biliktiliktiń tanymdyq mańyzy da zor bolady. Bıologıany jaratylystaný pánderimen baılanysynda beriletin bilim júıesi materıaldy dúnıeniń birligi men bútindigin kórsete otyryp, mundaǵy kez kelgen baılanystyń úzilýi nemese túzilýi tabıǵattaǵy tirshilik júıesine belgili bir túbegeıli ózgeris ákeletinin túsindirip, árbir oqýshynyń jaratylystaný pánderinen bilim deńgeıin kóterip qana qoımaı, ekologıalyq bilim men tárbıeniń qalyptasýyna da zor múmkindik ashady.

Fızıka pánindegi atom qurylysy, hımıalyq baılanystar, hımıalyq reaksıalardyń jyldamdyǵy men olardyń júrý zańdylyqtary, bıologıalyq tepe-teńdik eritindiler jáne onyń tabıǵaty, eloktrolıttik dıssosıasıa jáne onyń teorıasy, totyǵý-totyqsyzdaný prosesteri, bıogendi elementter t.b. taqyryptardyń qaı-qaısysy bolmasyn, olarda qorshaǵan ortadaǵy zattardyń aınalymy, olardyń bıologıalyq, fızıkalyq, hımıalyq qasıetteri men qurylymdary, tabıǵattaǵy kezdesetin bıologıalyq-fızıkalyq úrdister men onyń zańdylyqtary, zattardyń tirshiliktegi róli, olardyń ózara bir-birimen baılanysy t.b. sabaqtastyqta qarastyrylady. Bıologıadan pánaralyq baılanys arqyly ekologıalyq bilim berý isi oqýshylarǵa qoǵam men tabıǵattyń tutastyǵy, atmosferanyń jer betindegi tirshiliktegi mańyzy, atmosferany lastaýshylardyń negizgi kózderi men olardyń qorshaǵan orta men tiri aǵza tirshiligindegi úrdisterge áseri, qorshaǵan ortaǵa áser etetin bıologıalyq, fızıkalyq, hımıalyq faktorlar jaıy, aınalamyzdaǵy zattar zıandy qospalardan tazartýdyń joldary men ádisteri, ol tazartýlar búgingi kúndegi jańa tehnologıasy jaıly t.b. túsinik qalyptastyrylady. Materıaldyq denelerdiń búkil álemdik tartylys zańy (gravıtasıa zańy); elektr zarádtarynyń ózara áserlesý zańy; togy bar ótkizgishterdiń árekettesý zańy t.b. tabıǵat zańdary da obektıvti zańdarǵa jatatyndyqtan, ol bıologıanyń, fızıkanyń, ıaǵnı jaratylystaný ǵylymdarynyń zańdarymen ózara tyǵyz baılanysta bolady. Qorshaǵan ortadaǵy barlyq materıaldyq deneler – búkil álemdik tartylys zańyna zarádtalǵan deneler – Kýlon zańyna magnıt órisinde qozǵalysta bolatyn ótkizgishter – Faradeı zańyna baǵynady. Al, Núton zańynyń tek kún júıesinde ǵana emes, galaktıkadaǵy juldyzdar jıyntyǵy úshin de, zattardyń eń usaq bólshegi – atom úshin de qoldanylatyny fızıka kýrsynan belgili. Energıanyń saqtalý zańy (Gelmgols, Maıer, D.Djoýl); tabıǵat qubylystarynyń barlyǵynda da árqashan energıanyń bir túri basqa túrge aınalyp otyrady; energıa bir deneden ekinshi denege berilip otyrady. Mysaly, ósimdikter tirshiliginde mańyzdy qyzmet atqaratyn fotosıntez úrdisi barlyq tiri aǵzanyń ómir súrýine qajetti kómirsýlardyń kózi bolyp sanalady Kún sáýlesi energıasynyń 42%-y jer betiniń ashyq keńistigine taralsa, 58%-y atmosferaǵa jáne topyraqqa sińedi. Osy sińirilgen energıanyń 20%- jer betinen shaǵylysatyn bolsa, 10%-y muhıttar men teńizderdiń sýlarynyń býlanýyna jumsalady. Jer betindegi jasyl ósimdikter jylyna  kDj energıa qory jınaqtalǵan 100 mlrd. tonna organıkalyq zattar túzedi. Osy jerde energıanyń joqtan bar bolmaıtyny jáne onyń bir túrden ekinshi túrge aınalyp, ózgerip otyratynyna oqýshylardyń kózi jetedi.Temperatýra – tiri aǵzalardyń damýy jáne taralýy úshin mańyzdy ekologıalyq faktorlardyń biri bolyp sanalady. Jalpy tiri aǵzalardyń temperatýrasy qorshaǵan ortanyń temperatýrasynyń ózgerisine táýeldi. Demek, zat almasýdy quraıtyn barlyq reaksıalardyń jyldamdyǵy da temperatýraǵa táýeldi. Qorshaǵan ortanyń temperatýrasynyń ózgerisi aǵzadaǵy zat almasý úrdisine, eger ol ózgeris ártekti bolsa qorshaǵan ortanyń ekologıalyq problemasyn ushyqtyrady. Jylýdy saqtaý jáne ony qajetine qoldaný úrdisin agronomdar úshin qardy tejeý jumystary negizinde túsindirýge bolady. Bul jumys tek ósimdikterdiń tamyr júıesin jylýmen qamtamasyz etip qana qoımaı, topyraqqa ylǵal qorynyń jınaqtalýyna jáne ony saqtaýyna baǵyttalatyny belgili. Energıanyń saqtalý jáne aınalý zańynyń tek fızıkalyq emes, onyń tabıǵat zańdaryna da jatatynyn baıqaımyz.

Tyǵyzdyq – mańyzdy fızıkalyq parametr. Topyraqtyń, sýdyń, aýyl sharýashylyq taǵamdarynyń (sút, maı) t.b. zattardyń tyǵyzdyǵyn anyqtaý ekologıalyq máseleniń biri. Oqýshylar topyraqtyń aýyl sharýashylyǵyndaǵy mańyzyn jaqsy biledi. Eger topyraq tyǵyzdyǵyn arttyratyn bolsaq, onda topyraqtaǵy aýa men ylǵal yǵystyrylady da ósimdikterdiń ósip-ónýi toqtaıdy.

Adam, janýar aǵzasyndaǵy kóptegen fızıologıalyq úrdister fızıkalyq zańdar negizinde júzege asady. Qan tamyrlary arqyly qannyń aǵysy gıdrodınamıka zańdylyǵyna, qan tamyrlarynyń serpindilik qasıeti mehanıkalyq terbelistiń barlyǵyn kórsetedi, bıopotensıaldyń taralýy toktyń bıologıalyq elektro qozǵaýshy kúshine, al tynys alý aerodınamıka zańdylyqtaryna uqsas keledi. Jer betindegi tirshiliktegi evolúsıa aýyrlyq kúshiniń úzdiksiz áserinen túziletindigin erekshe ataýǵa bolady. Tiri aǵzanyń ishki jáne syrtqy músheleri óz qyzmetin únemi Jerge tartylys jaǵdaıynda atqarady. Sondyqtan da olardyń jaratylysynda myqty súıek qańqasy qalyptasqan.

Termodınamıka jáne onyń zańdaryn qarastyrǵanda, biz termodınamıka energıanyń bir túrden basqa túrge aýysý zańdylyqtaryn zertteıtindigin, al sonyń ishinde bıologıalyq termodınamıkanyń hımıalyq reaksıalar kezinde baıqalatyn energıanyń bir túrden basqa túrge aınalýyn, reaksıalardyń baǵytyn jáne olardyń ózdiginen júrý shegin jáne zattarda tepe-teńdiktiń bolý jaǵdaılaryn anyqtaıtyndyǵyn túsinemiz. Qorshaǵan ortada zattar bir-birimen jylý almastyra otyryp qatynas jasaıdy. Júıeniń ishki energıasy molekýlalardan, atomdardan, ıondardan, elektrondardyń kınetıkalyq, potensıalyq energıalar qosyndysynan turady. Termodınamıkanyń birinshi zańynda deneniń ishki energıasynyń ózgerisi aıtylatyndyqtan, bul jerde oqýshylardyń ishki energıa týraly bilimi damytylady. Tabıǵattaǵy makroskopıalyq denelerde bolatyn úrdister qaıtymsyz bolady. Osy qaıtymsyz úrdisterdi túsinikti termodınamıkanyń ekinshi zańy (R.Klaýzıýs) túsindiredi. Qorshaǵan ortadaǵy denelerge bir mezgilde basqadaı ózgerister áser etpese, sýyqtaý júıeniń ystyqtaý júıege jylý berýi múmkin emes. Termodınamıkanyń ekinshi zańynda, retsizdik, entalpıa, Gıbss energıasy týraly túsinik beriledi. Entropıa – júıeniń fızıkalyq qasıeti. Entropıaǵa tán qasıet – ol barlyq tabıǵı úrdisterdiń birtindep ósýi. Entropıa qyzdyrý, balqytý, gaz kóleminiń ulǵaıýy, atomdar arasyndaǵy baılanys nasharlaǵanda paıda bolatynyn aıta otyryp, ekologıalyq bilim júıesin qorshaǵan ortadaǵy zattardyń taralýy, organıkalyq zattardyń janýy negizinde berýge bolady. Hımıadaǵy totyǵý-totyqsyzdaný reaksıalary kóp taraǵan reaksıalardyń qataryna jatady jáne tabıǵatta úrdisterde mańyzdy oryn alady. Zat almasý ár túrli úrdisterden, mysaly, fızıologıalyq (qorektený, shyǵarý), fızıkalyq (adsorbsıa, dıfýzıa) jáne bıologıalyq zattardyń aıyrylýy jáne sıntezdelýinen turady. Sonymen qatar qarama-qarsy úrdis – katobolızm (iri molekýlaly zattardyń aıyrylýy, ıaǵnı totyǵý, gıdrolızdený reaksıalary iske asyp, usaq molekýlaly zattar, amıak, sút qyshqyly, sý, kómir qyshqyl gazy t.b. túziledi), anabolızm (jaı zattardan iri molekýlaly qosylystar, polısaharıdter, maılar t.b. túzilýi) negizinde iske asady. Zattar almasqanda molekýlalarynda baılanystary bar belgili bir energıa shyǵara alatyn, ıaǵnı makroergıalyq zattar reaksıa barysynda iske asady. Bıologıa páninde aǵzadaǵy zat almasý úrdisterin qarastyrarda ondaǵy reaksıalar barysyn fızıkadaǵy «ashyq júıe» uǵymyn eske alýmen qarastyrýǵa bolady, ıaǵnı qorshaǵan ortamen energıa nemese basqa zattar arqyly almasý úrdisi. Júıeniń kúıin onyń temperatýrasy, qysymy, kólemi, massasy anyqtaıdy. Osy parametrlerdiń bireýiniń ózgerýinen turatyn júıe kúıiniń ózgerisi termodınamıkalyq úrdisti eske alynady. Zattardyń almasýy men termodınamıkanyń İ, İİ zańdary mindetti túrde baılanysta bolady. Oqýshylardyń fızıkadan termodınamıka týraly bilimin odan ári damytýǵa múmkindikteri týady. Sondyqtan pánaralyq baılanysta ekologıalyq bilim berýdi uıymdastyrý, jeke pánder mazmunynyń, mátininiń bir-birimen ózara baılanysyn qamtamasyz etetindeı belgili bir júıelilikti kerek etedi. Ekologıalyq bilim berýdiń mazmuny, naqty pánderdegi bilim, bir-birimen ózara ushtasyp, sabaqtasyp jatsa, onda árbir jeke adamda joǵary áleýmettik ekologıalyq sana-sezim, árbir is-áreketterinde oılylyq, jaýapkershilik uǵymdary qalyptasady.

Sonymen Jaratylystaný pánderi arasyndaǵy úzdiksiz ózara baılanys nátıjesinde ondaǵy bıologıalyq, fızıkalyq, hımıalyq, ekologıalyq uǵymdardyń baılanysyn ózara sabaqtastyra otyryp, búgingi ekologıalyq máselelerdi olarǵa qatystyra, beriletin materıaldar negizinde ekologıalyq bilim júıesin mamandyqtaryna sáıkes mańyzdylyǵyna qaraı baǵyttap qarastyrýdyń múmkindigi mol.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter.

1.«Qazaqstan-2050» deıingi «Qazaqstannyń damý sharalaryn iske asyrý strategıasy týraly» Prezıdent jarlyǵy 28.01.2014j.

2. Qazaqstan Respýblıkasynda 2014-2015 jyldarǵa arnalǵan ekologıalyq qaýipsizdikti saqtaý týraly tujyrymdamasy. Astana 2003

3.Shildebaev J.B. Ekologıalyq bilim qalyptastyrýdyń pándik júıesi. Bastaýysh mektep, №4, Almaty., 20046 15-24 b.

4. Kishibaeva D. Pánaralyq baılanystar. Qazaqstan mektebi, 2005, №1, 31-35 b.

5.Álimqulova E.J. Hımıany jaratylystaný pánderimen baılanystyra oqytý negizinde stýdentterdiń ekologıalyq bilimin jetildirý. Abaı atyndaǵy AlMÝ. Almaty, 2005

6. Boltaev A.D.. Pánaralyq baılanys arqyly oqýshylarǵa ekologıalyq tárbıe berý. Avtoref... kand. ped. naýk-Almaty, 1994jyl. 21 bet

---