Jaryqtyń áserinen elodeı ósimdigi japyraǵynda hloroplast sanynyń ózgerýi
Taqyryby: «Jaryqtyń áserinen elodeı ósimdigi japyraǵynda hloroplast sanynyń ózgerýi»
Baǵyty: taza tabıǵı orta – Qazaqstan 2050 strategıasyn iske asyrýdyń negizi
Seksıasy: bıologıa
Kirispe
İ - bólim. Ósimdikterdiń fotosıntezdeýshi apparatynyń qurylysy
1. 1 Japyraqtyń anatomıalyq qurylysy
1. 2 Ósimdik kletkasynyń qurylysy
1. 3 Fotosıntezge syrtqy jaǵdaılardyń áseri
1. 4 Fotosıntezge temperatýranyń áseri
İİ - bólim. Zertteý materıaldary men ádistemeleri
2. 1 Kanada elodeıi ósimdiginiń zertteý obektisine
sıpattama
2. 2 Elodeı (sýjapyraq) japyraǵyndaǵy hloroplastar jáne alǵashqy krahmal
2. 3 Mıkroskoptyń qurylysy jáne onymen jumys jasaý
2. 4 Ýaqytsha preparattar daıyndaý
İİİ - bólim. Zertteýler nátıjesi.
3. 1 Elodeı japyraǵynyń qurylysynyń ereksheligi
3. 2 Elodeı japyraǵyna jaryqtyń túsýine baılanysty fotosıntezdeýshi apparatyn anyqtaý
Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter tizim
Kirispe
Fotosıntezge áser etetin syrtqy jaǵdaılardyń ishinde eń mańyzdysy jaryq bolyp esepteledi. Jaryq óte nashar, bolar - bolmas jaǵdaıda da ósimdikte fotosıntez júzege asa beredi. Mysaly, kún batar kezdegi kún sáýlesiniń ózi – aq jetkilikti deýge bolady. A. S. Famınsyn 1880 jyly fotosıntez qarqyndylyǵyn jaryqtyń ár túrli deńgeıinde anyqtap, onyń bastalýy jáne japyraqta krahmaldyń sıntezdelýi úshin jermaı shamynyń jaryǵy da jetkilikti bolatynyn dáleldegen. Jaryq deńgeıi tal tústegi kún sáýlesiniń 1/3 - ne jetkenshe fotosıntez qarqyndylyǵy arta beredi. Jer betine túsetin kún sáýlesi odan ári kúsheıgende fotosıntez qarqyndylyǵy shamaly joǵarylaıdy da, sol qalpynda toqtap qalady. Osy kezdegi jaryq deńgeıin fotosıntezdiń jaryqtyq qanyǵýy, nemese qarqyndylyq shegi dep qaralady. Jaryqtyń qanyǵý deńgeıinen joǵarylaýy fotosıntezdik apparatty zaqymdaýy múmkin. Sebebi, mundaı jaǵdaıda fotosıntezdik totyǵýdyń zıandy áserinen fermentter yryqsyzdanady. Jaryqpen qanyqqan kezde hlorofıldiń qozǵan molekýlalary shamadan tys kóbeıip, olardyń energıasy fotosıntezge tolyq jumsalmaı, basqa qajetsiz reaksıalarǵa - fermentterdiń totyǵýyna (karboksılaza), t. b baǵytta jumsalady.
Fotosıntezdiń jaryq deńgeıine baılanysty ózgerýi jaryq súıgish jáne kóleńkege tózimdi ósimdikterde birkelki bolmaıdy. Birinshilerinde fotosıntezdiń qanyǵýy ekinshilerine qaraǵanda jaryqtyń joǵaryraq deńgeıinde baıqalady. Kóleńkege tózimdilerge ormandardaǵy shóptesin ósimdikter, keıbir aǵashtar, teńiz baldyrlary jatady. Kóptegen ádebı derekterge súıenetin bolsaq, fotosıntezdeýshi apparattyń qyzmeti jaıynda tolyq ashylyp jazylmaǵan. Osyǵan baılanysty «Jaryqtyń áserinen elodeı ósimdigi japyraǵynyń hlroplast sanynyń ózgerýi» taqyrybyna daıyndalǵan bitirý jumysynyń maqsaty: Elodeıa ósimdiginiń fotosıntezdeýshi apparatynyń qurlysy jáne olarǵa jaryqtyń áserin zertteý. Alǵa qoıǵan maqsatqa sáıkes tómendegi mindetter qoıyldy:
1. Jaryqtyń túsýine qaraı fotosıntezdeýshi apparattyń ózgerýin zertteý.
2. Elodeıa ósimdiginiń damýyna baılanysty fotosıntezdeýshi apparatyn anyqtaý.
3. Jaryqtyń áserinen fotosıntezdeýshi apparattyń ózgerý dárejesin anyqtaý.
Japyraqtyń ústinen kóterilip turatyn, uzyn túkterdiń epıdermısiniń túp jaǵynyń kletkalary birshama úlken bolady. Epıdermanyń syrtyn kýtıkýla jaýyp turady. Ústińgi jáne astyńǵy epıdermalarynyń ekeýinde de ýstısa apparattary bolady. Ótkizgish shoqtary jabyq, kolleteraldy, ksılemasy japyraqtyń ústińgi jaǵyna, al floemasy astyńǵy jaǵyna qaraı baǵyttalǵan bolady. Shoqtary úlken de jáne kishi de bolady. Árbir shoq, dóńgelek, qabyrshalary juqa bolyp keletin, hloroplastary joq kletkalarymen qorshalyp turady.
Osy kletkalarda fotosıntez prosesiniń ónimderi jınalady. Mızofıll usaq shoqtardyń aınalasyn qorshaı ornalasqan, azdy - kópti birtektes kletkalardan turady. Japyraq taqtasynyń ortańǵy juqa bóliginde, mızofıll onyń tek tómengi jaǵynda ǵana bolady, al, qalǵan keńistiginiń barlyǵy hlorofıli bolmaıtyn úlken kletkalarmen toltyrylǵan. Ornalasqan qabatynyń kólemin birshama ulǵaıtady. Iaǵnı kletkanyń fotosıntez prosesi júretin bóliginiń de kólemi ulǵaıady degen sóz. Smola joldary qatparly parenhımanyń ár jerine ótip jatady. Japyraqtyń qatparly parenhımadan, endoderma arqyly bólinip turatyn, ortańǵy bóliginde, kollateraldy tıpti eki ótkizgish shoǵy ornalasady. Olardyń ksılemalyq bóligi qylqannyń jalpaq jaǵyna, al floemalyq bóligi dóńes jaǵyna qaraı baǵyttalǵan bolady. Iaǵnı, morfologıalyq turǵydan qaraǵanda qylqannyń jalpaq jaǵy onyń ústińgi beti, al dóńes jaǵy astyńǵy beti bolyp eseptelinedi.
Ótkizgish shoqtarynyń arasynda mehanıkalyq ulpa ornalasady. Japyraqtyń ortańǵy bóliginiń qalǵan keńistigin parenhımalyq kletkalar toltyryp turady.
1. 2 Ósimdik kletkasynyń qurylysy.
Ósimdik kletkasy negizgi úsh bólimnen turady. Olar: kletkany syrt jaǵynan jaýyp turatyn birshama qatty jáne myqty kómirsýtekti qabyqsha: protoplast (grekshe protos - alǵashqy, plasos – belgili pishinge ıe) – kletkanyń tiri bóligi; vakýol (latynsha vakkýs – bos degen sózden alynǵan), ol ádette kletka shyryny dep atalatyn suıyq qosylystarmen tolyp turatyn keńistik.
Kletka qabyqshasy jáne vakýol protoplastyń tirshilik áreketiniń nátıjesinde, kletka damýynyń belgili kezeńinde túzeledi. Protoplasta jáne kletka shyrynynda (sırek kletka qabyqshasynda) belgili bir pishinge ıe bolatyn basqa zattar kezdesedi. Olar týyn zattar (krıstaldar, krahmal dánderi, belok, maı tamshylary jáne basqalar) dep ataıdy.
Protoplast kúrdeli bólik, organella (nemese organoıdtar) dep atalatyn ár túrli komponentterdiń jıyntyǵynan turady. Olardyń árqaısysynyń bir - birinen ajyratýǵa bolatyn ózine tán qurylymy, atqaratyn qyzmeti bar. Kletka organgellalaryna: ıadro, plasıdter, mıtohondrıalar, rıbosomalar, endoplazmalyq retekýlım, dıktıosomalar, paroksısomalar, lızosmalar jatady. Organellalar, olardyń ózara qarym - qatynasyn júzege asyratyn gıaloplazmaǵa batyp turady. Gıoplazma ıadrodan basqa organellalarymen kletkanyń sıtoplazmasyn túzedi (muny buryn jáı ǵana plazma dep ataǵan). Organellalardyń sandyq qatynasy men qurylym erekshelikteri kletkalardyń arnaýly qyzmet atqarýǵa beıimdelýlerine qaraı ózgerip otyrady. Ár túrli ósimdikter men janýarlar kletkalarynyń organellalary molekýlalyq qurylym boıynsha bir - birine uqsas, al hımıalyq quramy jaǵynan jaqyn, sondyqtan da olardyń atqaratyn qyzmeti de uqsas bolyp keledi
Osy turǵydan alǵanda ósimdikter men janýarlardyń negizgi tirshilik prosesteriniń kóp ortaq jaqtarynyń bar ekendigi baıqalady. Sonymen qatar olardyń arasynda eleýli aıyrmashylyqtar da bar. Ósimdikter kletkasynyń ózine tán erekshelikteri – olarda plazmodemalarmen jabdyqtalǵan kletka qabyqshasynyń plasıdter jáne ortalyqta iri vakýolderiniń bolýy. Atalmysh erekshelikter tek ósimdikter kletkasyna án nárse. Bul olardyń bir derge bekinip tirshilik etýine, qańqasynyń bolmaı, avtotrofty qorektenýine jáne olarda qaldyq zattardy bólip shyǵaratyn júıeniń bolmaýyna nemese nashar jetilýine baılanysty.
Baǵyty: taza tabıǵı orta – Qazaqstan 2050 strategıasyn iske asyrýdyń negizi
Seksıasy: bıologıa
Kirispe
İ - bólim. Ósimdikterdiń fotosıntezdeýshi apparatynyń qurylysy
1. 1 Japyraqtyń anatomıalyq qurylysy
1. 2 Ósimdik kletkasynyń qurylysy
1. 3 Fotosıntezge syrtqy jaǵdaılardyń áseri
1. 4 Fotosıntezge temperatýranyń áseri
İİ - bólim. Zertteý materıaldary men ádistemeleri
2. 1 Kanada elodeıi ósimdiginiń zertteý obektisine
sıpattama
2. 2 Elodeı (sýjapyraq) japyraǵyndaǵy hloroplastar jáne alǵashqy krahmal
2. 3 Mıkroskoptyń qurylysy jáne onymen jumys jasaý
2. 4 Ýaqytsha preparattar daıyndaý
İİİ - bólim. Zertteýler nátıjesi.
3. 1 Elodeı japyraǵynyń qurylysynyń ereksheligi
3. 2 Elodeı japyraǵyna jaryqtyń túsýine baılanysty fotosıntezdeýshi apparatyn anyqtaý
Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter tizim
Kirispe
Fotosıntezge áser etetin syrtqy jaǵdaılardyń ishinde eń mańyzdysy jaryq bolyp esepteledi. Jaryq óte nashar, bolar - bolmas jaǵdaıda da ósimdikte fotosıntez júzege asa beredi. Mysaly, kún batar kezdegi kún sáýlesiniń ózi – aq jetkilikti deýge bolady. A. S. Famınsyn 1880 jyly fotosıntez qarqyndylyǵyn jaryqtyń ár túrli deńgeıinde anyqtap, onyń bastalýy jáne japyraqta krahmaldyń sıntezdelýi úshin jermaı shamynyń jaryǵy da jetkilikti bolatynyn dáleldegen. Jaryq deńgeıi tal tústegi kún sáýlesiniń 1/3 - ne jetkenshe fotosıntez qarqyndylyǵy arta beredi. Jer betine túsetin kún sáýlesi odan ári kúsheıgende fotosıntez qarqyndylyǵy shamaly joǵarylaıdy da, sol qalpynda toqtap qalady. Osy kezdegi jaryq deńgeıin fotosıntezdiń jaryqtyq qanyǵýy, nemese qarqyndylyq shegi dep qaralady. Jaryqtyń qanyǵý deńgeıinen joǵarylaýy fotosıntezdik apparatty zaqymdaýy múmkin. Sebebi, mundaı jaǵdaıda fotosıntezdik totyǵýdyń zıandy áserinen fermentter yryqsyzdanady. Jaryqpen qanyqqan kezde hlorofıldiń qozǵan molekýlalary shamadan tys kóbeıip, olardyń energıasy fotosıntezge tolyq jumsalmaı, basqa qajetsiz reaksıalarǵa - fermentterdiń totyǵýyna (karboksılaza), t. b baǵytta jumsalady.
Fotosıntezdiń jaryq deńgeıine baılanysty ózgerýi jaryq súıgish jáne kóleńkege tózimdi ósimdikterde birkelki bolmaıdy. Birinshilerinde fotosıntezdiń qanyǵýy ekinshilerine qaraǵanda jaryqtyń joǵaryraq deńgeıinde baıqalady. Kóleńkege tózimdilerge ormandardaǵy shóptesin ósimdikter, keıbir aǵashtar, teńiz baldyrlary jatady. Kóptegen ádebı derekterge súıenetin bolsaq, fotosıntezdeýshi apparattyń qyzmeti jaıynda tolyq ashylyp jazylmaǵan. Osyǵan baılanysty «Jaryqtyń áserinen elodeı ósimdigi japyraǵynyń hlroplast sanynyń ózgerýi» taqyrybyna daıyndalǵan bitirý jumysynyń maqsaty: Elodeıa ósimdiginiń fotosıntezdeýshi apparatynyń qurlysy jáne olarǵa jaryqtyń áserin zertteý. Alǵa qoıǵan maqsatqa sáıkes tómendegi mindetter qoıyldy:
1. Jaryqtyń túsýine qaraı fotosıntezdeýshi apparattyń ózgerýin zertteý.
2. Elodeıa ósimdiginiń damýyna baılanysty fotosıntezdeýshi apparatyn anyqtaý.
3. Jaryqtyń áserinen fotosıntezdeýshi apparattyń ózgerý dárejesin anyqtaý.
Japyraqtyń ústinen kóterilip turatyn, uzyn túkterdiń epıdermısiniń túp jaǵynyń kletkalary birshama úlken bolady. Epıdermanyń syrtyn kýtıkýla jaýyp turady. Ústińgi jáne astyńǵy epıdermalarynyń ekeýinde de ýstısa apparattary bolady. Ótkizgish shoqtary jabyq, kolleteraldy, ksılemasy japyraqtyń ústińgi jaǵyna, al floemasy astyńǵy jaǵyna qaraı baǵyttalǵan bolady. Shoqtary úlken de jáne kishi de bolady. Árbir shoq, dóńgelek, qabyrshalary juqa bolyp keletin, hloroplastary joq kletkalarymen qorshalyp turady.
Osy kletkalarda fotosıntez prosesiniń ónimderi jınalady. Mızofıll usaq shoqtardyń aınalasyn qorshaı ornalasqan, azdy - kópti birtektes kletkalardan turady. Japyraq taqtasynyń ortańǵy juqa bóliginde, mızofıll onyń tek tómengi jaǵynda ǵana bolady, al, qalǵan keńistiginiń barlyǵy hlorofıli bolmaıtyn úlken kletkalarmen toltyrylǵan. Ornalasqan qabatynyń kólemin birshama ulǵaıtady. Iaǵnı kletkanyń fotosıntez prosesi júretin bóliginiń de kólemi ulǵaıady degen sóz. Smola joldary qatparly parenhımanyń ár jerine ótip jatady. Japyraqtyń qatparly parenhımadan, endoderma arqyly bólinip turatyn, ortańǵy bóliginde, kollateraldy tıpti eki ótkizgish shoǵy ornalasady. Olardyń ksılemalyq bóligi qylqannyń jalpaq jaǵyna, al floemalyq bóligi dóńes jaǵyna qaraı baǵyttalǵan bolady. Iaǵnı, morfologıalyq turǵydan qaraǵanda qylqannyń jalpaq jaǵy onyń ústińgi beti, al dóńes jaǵy astyńǵy beti bolyp eseptelinedi.
Ótkizgish shoqtarynyń arasynda mehanıkalyq ulpa ornalasady. Japyraqtyń ortańǵy bóliginiń qalǵan keńistigin parenhımalyq kletkalar toltyryp turady.
1. 2 Ósimdik kletkasynyń qurylysy.
Ósimdik kletkasy negizgi úsh bólimnen turady. Olar: kletkany syrt jaǵynan jaýyp turatyn birshama qatty jáne myqty kómirsýtekti qabyqsha: protoplast (grekshe protos - alǵashqy, plasos – belgili pishinge ıe) – kletkanyń tiri bóligi; vakýol (latynsha vakkýs – bos degen sózden alynǵan), ol ádette kletka shyryny dep atalatyn suıyq qosylystarmen tolyp turatyn keńistik.
Kletka qabyqshasy jáne vakýol protoplastyń tirshilik áreketiniń nátıjesinde, kletka damýynyń belgili kezeńinde túzeledi. Protoplasta jáne kletka shyrynynda (sırek kletka qabyqshasynda) belgili bir pishinge ıe bolatyn basqa zattar kezdesedi. Olar týyn zattar (krıstaldar, krahmal dánderi, belok, maı tamshylary jáne basqalar) dep ataıdy.
Protoplast kúrdeli bólik, organella (nemese organoıdtar) dep atalatyn ár túrli komponentterdiń jıyntyǵynan turady. Olardyń árqaısysynyń bir - birinen ajyratýǵa bolatyn ózine tán qurylymy, atqaratyn qyzmeti bar. Kletka organgellalaryna: ıadro, plasıdter, mıtohondrıalar, rıbosomalar, endoplazmalyq retekýlım, dıktıosomalar, paroksısomalar, lızosmalar jatady. Organellalar, olardyń ózara qarym - qatynasyn júzege asyratyn gıaloplazmaǵa batyp turady. Gıoplazma ıadrodan basqa organellalarymen kletkanyń sıtoplazmasyn túzedi (muny buryn jáı ǵana plazma dep ataǵan). Organellalardyń sandyq qatynasy men qurylym erekshelikteri kletkalardyń arnaýly qyzmet atqarýǵa beıimdelýlerine qaraı ózgerip otyrady. Ár túrli ósimdikter men janýarlar kletkalarynyń organellalary molekýlalyq qurylym boıynsha bir - birine uqsas, al hımıalyq quramy jaǵynan jaqyn, sondyqtan da olardyń atqaratyn qyzmeti de uqsas bolyp keledi
Osy turǵydan alǵanda ósimdikter men janýarlardyń negizgi tirshilik prosesteriniń kóp ortaq jaqtarynyń bar ekendigi baıqalady. Sonymen qatar olardyń arasynda eleýli aıyrmashylyqtar da bar. Ósimdikter kletkasynyń ózine tán erekshelikteri – olarda plazmodemalarmen jabdyqtalǵan kletka qabyqshasynyń plasıdter jáne ortalyqta iri vakýolderiniń bolýy. Atalmysh erekshelikter tek ósimdikter kletkasyna án nárse. Bul olardyń bir derge bekinip tirshilik etýine, qańqasynyń bolmaı, avtotrofty qorektenýine jáne olarda qaldyq zattardy bólip shyǵaratyn júıeniń bolmaýyna nemese nashar jetilýine baılanysty.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Durys bólshekter. Burys bólshekter (prezentasıasymen)
