InfoHub Logo

BQO, Shyńǵyrlaý aýdany, Tasmola OJBBM

Ózin-ózi taný páni muǵalimi Kabıdýllıeva G.A.

Elimizdiń týyn asqaqtatar bilimdi, bilikti, adamgershiligi joǵary urpaq tárbıeleý — bizdiń aldymyzdaǵy eń basty mindet. Al urpaq  tárbıesinde adamgershilik tárbıesiniń mańyzy qaı qoǵamda, qaı kezeńde bolmasyn kún tártibinen eshqashan túsken emes. Oǵan dálel Arıstoteldiń «Ǵylymda ilgeri umtylǵanmen, adamgershiligi aqsap jatsa, ondaı adamnyń alǵa basýynan góri, keri ketýi tezirek» — degen sózi dálel. Osy turǵyda jalpy bilim berý júıesin izgilendirý qajettiligi, qazirgi tańda rýhanı-adamgershilik tárbıe berý ózekti másele retinde qarastyralady. Adamgershilik — bul rýhanı tárbıe. Adamgershilik — adam boıyndaǵy eń asyl qasıet jáne adamzat balasynyń eń joǵarǵy maqsatyna baǵyttalady. Bul qasıet adamdy meıirimdilikke, Otanyn, elin, otbasyn súıýge úıretedi. Eger adamda adamgershilik qasıet bolmasa, ol adam óz-ózin syılamaıdy.  Rýhanı-adamgershilik tárbıesi-ózindik sanany damytýǵa jaǵdaı jasaýdy, jeke tulǵanyń ádep  ustanymyn, onyń qoǵam ómiriniń normalary men dástúrlerimen kelistiriletin moraldik qasıetterin jáne baǵdarlaryn qalyptastyrýdy boljaıdy. Oqýshylardy rýhanı-adamgershilikke tárbıeleý, bolashaǵyna jol silteý — búgingi qajetti, kezek kúttirmes másele. Ásirse, mektep jasyna deıingi balalardy adamgershilikke tárbıeleýdiń mazmuny osy jastaǵy balalardyń erekshelikterine saı kelýi tıis. Negizgi mindet — balalardyń jaqsy ádet, minez-qulyqyn qalyptastyrý. Balanyń sezimine áser etý arqyly ishki jan dúnıesin oıatý nátıjesinde onyń rýhanı- adamgershilik qasıetteri qalyptasady. «Adamgershilikke tárbıeleý quraly — eńbek pen ata-ana úlgisi» — dep, Y.Altynsarın atamyz  aıtqandaı, qundy qasıetterge ıe bolý, rýhanı baı adamdy qalyptastyrý balanyń týylǵan kezinen bastalýy kerek. Halyqta «Aǵash túzý ósý úshin oǵan kóshet kezinde kómektesýge bolady, al úlken aǵash bolǵanda ony túzete almaısyń» dep beker aıtylmaǵan. Sondyqtan balanyń boıyna jastaıynan izgilik, meıirimdilik, qaıyrymdylyq, ıaǵnı adamgershilik qundy qasıetterdi sińirip,óz-ózine senimdilikti tárbıeleýde  otbasy men pedagogtar sheshýshi ról atqarady. Rýhanı-adamgershilik tárbıe — eki jaqty proses. Adamgershilikke, eńbekke tárbıeleý kúndelikti ómirde, úlkenderdiń qoldan keletin jumysty uıymdastyrý barysynda, oıyn jáne oqý isinde josparly túrde iske asady. «Bala tárbıesi — memlekettiń mańyzdy mindeti» degen sózdi Platonnyń ózi de beker aıtpaǵan bolar. Óıtkeni urpaq taǵdyry degenimiz — ult taǵdyry.    

Árbir qoǵamnyń damýyna baılanysty bul másele árqalaı sheshilip otyr. Qazirgi tańdaǵy aǵymda ońaı bolypotyrǵan joq. Biz qaıda bara jatyrmyz, qandaı urpaqty tárbıelep jatyrmyz, aldymyzda ne kútip tur degen suraq árbir ata-ananyń, árbir pedagogtyń kókeıinde tur. Fransýz jazýshysy ári fılosofy Jan-Jak Rýsso óziniń «Emıl nemese tárbıe týraly» atty kitabynda «Balany ómir súrýge úıretý kerek» dep jazǵanbolatyn, óıtkeni ómir súrý adamnyń — eń basty maqsaty men mindeti. Al ómir súrý degenimiz ómirdiń árbir mezetin, árbir  kórinisin tolyqqandy, bar múmkinshilikterimen, múshelerimen seziný. Dana dep kóp ǵumyr súrgen adamdy emes, ómirdi jan-jaqty sezine bilgen adamdy atamaımyz ba?!

Sondyqtan da shákirt oqý ornynyń tabaldyryǵynan qandaı da bir ǵylym ıemdenip qana emes, birinshi kezekte adam bolyp shyǵýy qajet. Ol óz júregi men janyn ómirge jáne basqa adamdarǵa aıqara ashqan, jalǵan qaǵıdalardy ustanbaıtyn, dúnıege óz kózqarasy bar tulǵa bolýy  kerek. Adam bolý degenimiz adamgershilik qaǵıdalar men qundylyqtardy ustaný, ómirdiń mánin ózińnen emes, basqadan kórý. «Óziń úshin!»  qaǵıdasynyń «Ózge úshin!» ustanymynan báseń bolýy. Adamgershiliksiz bilimniń esh qajeti joq ekendigin HH-shy ǵasyr dáleldedi emes pe?! Sol sebepti de ustazdyń basty maqsaty — shákirtterin adam bolýǵa baýlý dep tujyrymdaýǵa turarlyq. Árbir pán, árbir sabaq, árbir  taqyryp osy maqsatty júzege asyrýǵa baǵyttalýy kerek. Kerek deseńiz, olardyń barlyǵy da tek osy maqsattyń quraly ǵana. Al eger de oqýshy qandaı da bolmasyn bir taqyrypty nemese bir pándi bilmese, bul qynjylýǵa turarlyq jáıt emes, óıtkeni mundaı jetispeýshilikti atalǵan bıik maqsat tolyqtyrady. Basqasha sózben aıtqanda, shákirt oqý nátıjesinde qandaı da bolmasyn pándi bilip emes, adam bolyp qalyptasýy kerek. Jan-Jak Rýsso HVIII ǵasyrda «Bizde fızıkter, geometrler, hımıkter, astronomdar, aqyndar, mýzykanttar, sýretshiler bar, alaıda bizde azamattar joq» dep nalyp aıtqan eken. Bir ǵasyrdan keıin orys pedagogy N. I. Pırogov pedagogıkalyq prosestiń maqsaty «bizder adam qylý, saýdager, zańgerlerdi tárbıeleý emes, adam men azamat qalyptastyrý» dep Jan-Jak Rýssoǵa ún qosady.      

Ǵulama hákim Abaıdyń negizgi ustanymy da «Adam bol!» edi ǵoı… Abaı ózin ózgeden artyq sanaıtyn adamnan boıyn tartyp, tiksinip qana qoımaı, ony adam qataryna qospaǵan.  Adam men adam bir-birine teń tutqanda, tegin syılaǵanda ǵana súıýi múmkin. Adam balasyn osylaı  súıe alǵan Abaı «Adamnyń balasy — baýyryń», «Adam balasyna adam balasynyń bári — dos»,  «Adamzattyń bárin súı, baýyrym dep» degen naqyl sózderinen bilýge bolady. Asa zor gýmanısik súıispenshilikpen aıtylatyn mundaı aýqymdy, qudiretti sózdi tek keýdesinde Jer sharyndaı alyp júregi bar Abaı syndy tulǵa ǵana aıta alsa kerek. Sondyqtan talaı-talaı ulylardyń tálim-tárbıelik ádep-qaǵıdalaryn, ómirlik ǵıbratty ósıetterin jastarymyzdyń sanasyna sińirý, jalpy adamzattyq qundylyqtardy ıgertý bilim berý júıesindegi qajetti sharty bolyp tabylady. Bilim óziniń shynaıy mindetine jaýap berýi úshin oqýshylarda jas kezeńinen bastap, eń mańyzdy adamdyq sanalardy — adamgershilikti, súıýdi, aıaýshylyqty, tózimdilikti, ımandylyqty, ádeptilikti, meıirbandylyqty, shynshyldyqty jáne basqa asyl qasıetterdi damytý kerek.

Rýhanı-adamgershilik bilim berý jas urpaqtyń boıyna ómirdiń máni, súıispenshilik, baqyt, syılastyq, tatýlyq, birlik, tózimdilik  syndy qundylyqtardy darytý arqyly adamnyń qoǵamda óz ornyn tabýyna, qabilet-darynynyń ashyla túsýine, aqyl-parasatyn damytýyna, ıaǵnı sándi de mándi ómir  súrýine qyzmet etedi. «Jumyla kótergen júk jeńil» demekshi bala tárbıeleýdegi osyndaı mindetterdi iske asyrýshylar — muǵalimder men otbasy. Osy eki arnada júrgiziletin tálim-tárbıe sabaqtasa, ushtasa ótkizilgende ǵana kózdegen maqsat nátıjeli bolary  ózsiz.  Búgingi jańa qoǵam múddesine laıyqty, jan-jaqty jetilgen, boıynda ulttyq sana, ulttyq psıhologıa qalyptasqan erteńgi qoǵam ıegeri bolarlyq parasatty azamat tárbıelep ósirý — otbasynyń balabaqshanyń, barsha halyqtyń mindeti. Adamgershilik tárbıeniń, adam boıynda osy jaqsy qasıetterdiń bolýy, januıaǵa, ósken ortasyna baılanysty. Bala isiniń durys ekenin qoshtap, ońbaǵyt berip, teris jerin dereý jóndep, demep jiberý ata-ana men tárbıeshige júkteler mindet. “Adam boıynda jaqsy qasıetter kóp bolsa, oǵan baq ta, baqytta qonady” degen sózge súıensek, jaǵymsyz qylyq- qasıetter bolsa odan aryltý qajet. Kóptegen qaıyrymdy ister jasap, jaqsy minez-qulyqtardy  ón boıyńa jınap, aqyldylyq tanytsań, mine adamshyldyq bolǵany.

Uly oıshyl, kemeńger Ábý-Nasyr ál-Farabı: “Adamdar baqytty bolýy úshin birine biri kómektesip otyrý maqsatymen birlesken qala izgi qala bolady. Halqy baqytqa jetý úshin ózara kómektesip otyrǵan qoǵam da izgi qoǵam bolady. Qalalardyń bári baqytqa jetý jolynda birine biri  kómektesip turatyn halyq izgi halyq bolady. Sol sıaqty, halyqtardyń bári baqytqa umtylyp, birine biri kómektesip otyrsa, búkil jer júzi  izgi bolar edi”  degendeı, osy asyl muralardy, jalpyadamzattyq qundylyqtardy kópshiliktiń birlese áreket etýi arqasynda ǵana qol  jetkizýge bolady. Sondyqtan barshańyzdy osy ıgi istiń jolynda olja salýǵa múmkindigińizdiń bar ekendigin aıtqym keledi.

Qoldanylǵan ádebıetter:

1. Qoıanbaev J.B., Qoıanbaev R.M. Pedagogıka. — Almaty.

2. Qurmanalına  Sh.Q.,  Muqanova  B.J.,  Ǵalymova  Á.Ý.,  Ilásova  R.K. Pedagogıka.

3. Gýbasheva S.G., Otarbaı A.J. Tárbıe jumysynyń ádistemesi.

4. Álimov A. Interbelsendi ádistemeni JOO-da qoldaný máseleleri. — Almaty.

5. Meıir J., Igenbaeva B. Kreatıvtik tárbıe

---