InfoHub Logo

M. Dýlatovtyń «Kim senderdi, balalar, súıetuǵyn» dep bastalatyn «Shesheniń balalaryn súıýi» dep atalatyn óleńi Ybyraıǵa telinip, onyń jınaqtaryna [Altynsarın Y. Taza bulaq. Almaty: Jazýshy, 1988. -19 b.], oqýlyqtarǵa [Ana tili. (Hrestomatıa). - Almaty: Atamura, 2009. — 61 b.] engizilip júr. «Ana tili» gazetiniń 2006 jylǵy 27 naýryzdaǵy nómirinde «Bilim akademıasynyń nazaryna» degen aıdar-arnaýmen «Óleń Ybyraı­diki me, Mirjaqyptiki me?» degen maqala jaryq kórdi.

Onda Aqmola oblysynyń Astrahan aýdanyndaǵy orta mekteptiń muǵalimi B. Ahmetova 1991 jyly ­«Jalyn» baspasynan Serik Maqpyruly­­­nyń qu­­ras­tyrýymen shyqqan Y. Altynsarınniń «Óner, bilim bar ­jurt­tar» jınaǵyndaǵy «Ananyń súıýi» óleńi S. Maqpyruly, G. Qur­manbaı, A. Qyraýbaeva quras­tyrǵan 8-synyp­qa arnalǵan «Qazaq ádebıeti» oqýlyǵynda (2004 j.) M. Dýlatulyniki delinip, «Shesheniń balalaryn súıýi» degen taqyryppen berilýi qalaı dep suraq qoıady. Sóıtip, eki óleńdi de qatar jazyp, aıyrmashylyǵynyń az ekenine kóńil aýdaryp: «Eń bastysy avtor Y. Altynsarın be, álde M. Dýlatuly ma? Bul saýalymyzǵa eki kitapty da qurastyrýǵa qatysqan S. Maqpyruly jaýap berse eken» deıdi.

Sol jyly 27 sáýirde Abaı atyn­­daǵy QazUPÝ ­profesory ­S. Maq­pyr­uly­nyń «Óleńdi ­Yby­raıdiki bolǵyzǵan men emes» degen jaýaby jarıalandy. Onda ­avtor Ulttyq Ǵylym akademıasynyń ǵylymı kitaphanasyna ádeıi baryp, Mirjaqyptyń 1914 jyly jaryq kórgen «Azamat» atty jınaǵyn kórgenin, kitaptyń 13-14 betterinde atalǵan óleń bar ekenin aıtyp, bul óleń M. Dýlatovtiki ekenin túsindiredi.
Ybyraıdyń 1991 jylǵy «Óner, bilim bar jurttar» jınaǵynan M. Dýlatulynyń óleńin alyp tastaı almaýynyń sebebin qurastyrýshy bylaısha túsindiredi: «Y. Altynsarın shyǵarmalarynyń qoljazbasyn baspaǵa 1989 jyly tapsyrdym, onyń shyǵý-shyqpaý máselesi birden sheshilmeı, qoljazba birer jyl kidirip qaldy. 1991 jyly 150 jyldyǵy atalyp ótetin boldy da, baspa osyǵan oraı daıar turǵan qoljazbany sol jyly jazda kitap etip shyǵardy. Meniń qurastyrýshy retinde ­Ybyraı jınaǵynan atalǵan óleńdi alyp tastaýǵa múmkindigim bolmady. ­Mir­jaqyp taǵdyry sheshilmegen kez bolatyn (1989). 1991 jyly jınaǵy shyqqan soń ǵana aqtaldy ǵoı».

Shyndyǵynda, bul Mirjaqyp­tyń týyndysy. Oǵan taǵy bir dálel – joǵaryda sóz bolyp otyrǵan óleń 1879 jyly jaryq kórgen «Qazaq hrestomatıasynda» da, odan keıingi 2003 jylǵy basylymynda da, 1935 jyly shyqqan (qurastyryp, alǵy sózin jazǵan B. Súleımenov) jınaǵynda da, 1955 jyly S. Seıfýllın qurastyrǵan tańdamaly shyǵarmalarynda da joq.

Shyǵarma kitapqa engen soń ony kópshilik oqıdy. Sóıtip, bir qatelik, ondaǵan qatelikke uryndyrady. Máselen, Y. Altynsarınniń 167 jyl­dyǵyna arnalǵan «Ybyraı Al­tyn­sarın jáne bilimniń qazirgi máse­leleri» atty Respýblıkalyq ǵy­lymı-ádisnamalyk semınar ma­te­rıaldarynyń jınaǵynda M. Dýlatov­tyń biz sóz etip otyrǵan joǵarydaǵy óleńi Y. Altynsarın shyǵarmasy retinde taldanady.

Kim senderdi, balalar, terbetetin,
Erkeletip, oınatyp, sergitetin?
Jalqaý bolsań,
balalar jaman bolsań,
Qamqor anań kóz jasyn
kóldetetin, —

degen Y. Altynsarınniń bul óleń shý­maqtarynan otbasynda balany súıip, erkeletetindigin jáne ata-ana balanyń alǵashqy tabıǵı tárbıeshisi ekenin, qazaq halqynyń balajandyq qasıeti men erekshe meıirimdiligi bar ekenin kóremiz» [Asylbekova M. Ybyraı Altynsarın shyǵarmalaryndaǵy jeke tulǵa máselesi // Ybyraı Altynsarın jáne bilimniń qazirgi máseleleri. — Y. Altynsarın qoǵamdyq qory, 2009. «Master PO» JSHS, 2009. 44 b.].

Mańǵystaý oblysynyń Qaraqıa aýdanyndaǵy №4 orta mekteptiń muǵalimi N. Japanovanyń «Qazaq ádebıeti jáne memlekettik til» [№4 (28) sáýir, 2011. -17-19 b.b.] jýrnalynda jaryq kórgen «M. Dýlatuly: «Shesheniń balalaryn súıýi» atty ádistemelik maqalasynda, taqyryby aıtyp turǵandaı, M. Dýlatulynyń shyǵarmasy retinde qarastyrylady.

Muǵalimderde kiná joq, kiná shyq­qan kitaptarda bolyp tur. ­M.Dýlat­ulynyń «Shesheniń balalaryn súıýi» óleńi Ybyraı jınaǵyna «Ananyń súıýi» degen atpen qalaısha enip ketip júrgenin ybyraıtaný­shy ǵalym Ánýar Derbisálın M. Dýlatov­tyń 1920 jyldary «Oqý quraly» atty kitabyna Altynsarın shyǵar­ma­larymen birge ózge avtorlardyń shy­ǵarmalaryn da aty-jónin kórsetpeı berýi sebep bolǵanyn jazady.

«Ybyraı shyǵarmalarynyń ishinde 50-shi jyldarǵa deıin avtory belgisiz birsypyra shyǵarmalar engizilip keldi, — deıdi ǵalym. — Olar «Bul kim?», «Ananyń súıýi», «Jaz shyq­­­­qanda» degen óleńder, «Dúnıede jaman­­dyq neden?», «Baılyq», «Maqta qyz ben mysyq» degen áńgimeler, ­I. A. Kry­lovtyń «Eginniń bastary», «Qaıy­rymdy túlki» mysaldarynyń aýdar­masy [Derbisálın Á. Ybyraı Altyn­sarın. Ómiri men qyzmeti týraly. Almaty, «Qazaqstan». 1965 — 33-34 b.b.].

S. Dýlatov «Oqý quralynyń» mán-mazmunyn asha túsý maqsatynda óziniń «Ananyń súıýi», A. Baıtursynovtyń I. A. Krylovtan aýdarǵan «Eginniń bastary», t.b. avtorlardyń shyǵar­malaryn qosýy, árıne, oryndy. Alaıda Keńes dáýirinde olardyń aty-jónin ataý qylmys sanaldy. Sondyqtan «Oqý quraly» qaıta basylyp shyqqan kezde M. Dýlatov, A. Baıtursynov aty-jónderi syzylyp, óleńderi ­avtorsyz qaldy. Muny ol tusta (1960 jyldary) Á. Derbisálın aıta almady, olardy aıtsa, kináli, jaý etip kórsetýi kerek. Sol sebepti Á. Derbisálın «Halyq jaýy» emes, I. I. Dmıtrıevtiń atyn atap, ­Dýlatovty kináli etip kórsetip, «Ybyraıdyń kórkem shyǵarmalarynyń kóp ýaqytqa deıin jete suryptalyp, anyqtalmaı kelýine qazaqtyń býrjýazıashyl ultshyldarynyń kóp zıany tıdi» [Ybyraı Altynsarın «Ómiri men qyzmeti týraly. Almaty, «Qazaqstan», 1965. – 33 b.] dep jazýǵa májbúr boldy.

Bul aıtylǵandardan «adasqan» óleń avtory M. Dýlatov ekendigin, onyń Ybyraı kitaptaryna qalaı enip ketip júrgenin ańǵarý qıyn emes.

Qalaı bolǵanda da eki óleńniń eki avtor jınaǵynda birdeı qaıtalanyp júrýi oqyrmandardy ártúrli oıǵa qaldyryp, shatastyrary sózsiz. Son­dyq­tan Ybyraı jınaqtary qaıtadan jaryq kórgen kezde bul óleńdi alyp tastaǵan durys dep bilemiz.

Serikbaı Ospanuly,
Qostanaı memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtynyń
profesory

---