InfoHub Logo

Matematıkada keremet jańalyqtar ashyp, álemdik ǵylymǵa «algorıtm», «algebra» uǵymdaryn syılaǵan Aral teńizi mańynda dúnıege kelgen ál Horezmıden mynadaı naqyl sóz qalǵan kórinedi:

«Eger áıel ımandy bolsa, muny — 1 deńiz. Al eger áıel oǵan qosa sulý bolsa, onda oǵan 0-di qosamyz, sonda 10 bolady. Eger áıeldiń baılyǵy bar bolsa, oǵan taǵy 0-di qosamyz, sonda álgi onymyz 100 bolady. Sonymen birge áıel tekti áýletten shyqsa, oǵan taǵy 0-di qosamyz, sonda 1000 bolady. Eger eń aldyndaǵy 1 sanyn (ıaǵnı, ımandy) óshirip tastaıtyn bolsaq, onda munyń bári de qur nólge aınalady» — degen eken.

Túsine bilgenge keremet támsil. Árıne, áıeldiń tárbıesi, onyń ımany bári aýadaı kerek. Oǵan eshqandaı daý aıtqaly otyrǵan joqpyn. Ulttyń anasy da osy áıel. Alaıda ataqty oıshyldyń osy sózderin oqyp otyrǵan meniń oıyma áıeldiń tárbıesi emes, qazaqtyń ónimsiz kúıki tirligi elestep ketti. Men eshqandaı ǵulama ǵalym nemese keremet matemtık emespin. Jáı, ǵulamanyń osy sózderi tek áıelge ǵana arnalmaǵan degen oı keldi basyma.

Bizde jyl saıyn búdjetten mıllıardtaǵan qarajat bólinip ónerkásipti, tehnologıany, jańa ınovasıany, ekonomıkany damytýǵa, adamdardyń ómir sapasyn arttyrýǵa, túrli jıyndar men konferensıalar, sımpozıýmdar men jyltyraǵan kezdesýler ótkizilýge jumsalady. Jaraıdy, bulardyń bári elimizdiń damýyna kerek delik. Bir organızmnyń ishinde ómir súrip otyryp, kimnen neni jasyraıyq, búgin ashylyp, Elbasymyz qyzyl lentasyn qıǵan zaýyt bir jylǵa jetpeı jabylyp, keshe salynǵan jol jaramsyz bolyp, aıqaılap júrip salynǵan júzdegen kv.metr turǵyn úılerdiń kóbi tehnıkalyq aqaýy shyǵyp, keıbiri qırap qalyp jatqany belgili. Astyq egemiz dep ony saqtaıtyn qoıma bolmaı qanshama egin dalada qar basyp, shirip jatady. «Shyńǵyshan álemdi áskermen jaýlasa, Qazaqstan álemdi etpen jaýlaıdy» dep úkimet otyrysynda baıandama jasap, artynsha Qytaıǵa 900 teńgege tyqqyshtap ótkizgen sol etti óz halqymyz 1500 teńgege satyp alyp jatady.

Ári qaraı tizbeleı bersem siz jalyǵasyz. Sebebi siz de, men de bir elde turyp jatyrmyz. Bilip otyrymyn, munyń bárin sybaılas jemqorlyqqa jaba salýǵa bolady. Ol da durys. Biraq esińizde bolsyn, adam balasy bizge deıin aýyrǵan, myń jerden tehnologıa damysa da ol aýyra beredi. Qansha jerden neshe túrli dári-dármek oılap tapsańyz da aýrýdy toqtatý múmkin emes. Sol sıaqty sybaılas jemqorlyq ta bizge deıin bolǵan, bizden keıin de bola beredi, oǵan eshqashan kúmán keltirmeńiz. Ol eshqashan joıylmaıdy. Tek biz onymen udaıy kúrese beremiz, kúrese beremiz. Bul bitpeıtin, sheti de shegi de joq máńgilik maıdan. Já, bul óz aldyna bólek áńgime. Horezmı qarıanyń mysalyndaı osylardyń bárin jipke tizip kóreıikshi.

«Eger elimizde irgeli ǵylymdar men qoldanbaly ǵylymdar myqty damysa ony — 1 deńiz. Eger elimiz jańa ózgerister, jańa ınovasıalar engizýge qumar bolsa oǵan 0-di qosyńyz, sonda 10 bolady. Eger elimiz halqynyń áleýmettik qorǵalýyn, densaýlyǵyn jaqsartyp túrli jeńildikterin engizse oǵan taǵy 0-di qosyńyz, sonda 100 bolady. Sonymen qatar elimiz jeńil jáne aýyr ónerkásipti qolǵa alyp, ekonomıkany kóterse, «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes» ótkizse, eldiń máselesin talqylasa, bıik minbelerden baıandamalar oqyp jatsa oǵan taǵy 0-di qosyńyz, sonda 1000 bolady. Endi qarańyzshy, eń aldyndaǵy 1-di (ıaǵnı bilim men ǵylymdy) óshirip tastaıtyn bolsańyz sizdiń shet elden ákelgen sý jańa tehnologıańyz, kún saıyn ótip jatqan jınalys, keńesińiz, densaýlyqty jaqsartam, jalaqyny kóterem, ekonomıkany damytam dep tyrashtanǵan búkil áreketińizdiń bári de 0-ge aınalyp shyǵa keledi».

Bir ǵana aqıqat shyndyq bar. Bilim men ǵylym damymaıynsha eshqashan kósegemiz kógermeıdi. Eshqashan! Bizge irgeli jáne qoldanbaly ǵylymnyń damýyna (ásirese irgeli ǵylymǵa) memlekettiń tikeleı qoldaýy kerek. Osy kezge deıin kózge tamyzǵandaı etip jyrmshylaýdyń endi reti joq. Bul sonshalyqty úlken táýekeldi qajet etetin, erteń qaıtpaı qalady-aý dep qorqatyn sala emes. Ǵylym men bilimge quıǵan qarjy on tipti júz eselep keri qaıtady.

Ózderińiz bilesizder, 2018 jyly úkimettiń qorytyndy otyrysynda ıgerilmeı qalǵan mıllıardtaǵan qarjy búdjetke keri qaıtaryldy. Eger osynshama qarjyny bilim men ǵylymǵa quısańyzdar jınalysta terlep, aqshany qaıda jumsaımyn dep bas qatyrmas edińizder.

Eń qyzyǵy Jer Kúndi aınalatynyn sonaý orta ǵasyrda dáleldenip tastaǵanymen Rım papalary ony eshqashan moıyndaǵan emes. Qasarysty, qyrsyqty, qolynan kelgen bar qıturqylyqty qoldanyp kórdi. Biraq aqıqattan qashyp qutylý múmkin emes edi. Amaly quryǵan Vatıkan 1992 jyly arada 350 jyl ótkende Jer Kúndi aınalatynyn moıyndaýǵa májbúr boldy.

Al elimizdiń bolashaǵy ǵylym men bilimge tikeleı táýeldi ekenin moıyndaý úshin bizge qansha ýaqyt kerek?

---