Jasóspirimderdiń óz ózine qol jumsaýynyń aldyn alý
Jasóspirimderdiń óz ózine qol jumsaýynyń aldyn alý.
Shalqar qalasy,
İ. Úrgenishbaev atyndaǵy orta mektebiniń
pedagog - psıhologi
Jadrasınova Mnıra Janaıqyzy
Sońǵy jyldary adamdardyń óz - ózine qol salý faktileriniń jıilep bara jatqany baıqalýda. Ásirese kópshilikti alańdatyp otyrǵan «Sýısıd» dep atalatyn osy derttiń mektep oqýshylaryn da jaǵalaýy dabyl qaǵarlyq jaǵdaı. Sýısıdtik minez - qulyq – keń maǵynaly túsinik, sýısıdten basqa, sýısıdtik qastandyq, sýısıdke talpynys pen kórinisterdi qamtıtyn uǵym.
Sońǵy 15 - 20 jylda jasóspirimder men jetkinshekter arasynda ózine - ózi qol jumsaý sanynyń ósimi erekshe úreı týǵyzady. Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń jergilikti búrosynyń málimetteri boıynsha sońǵy 15 jylda 15 - 24 jastaǵylardyń ózine - ózi qol jumsaý sany 2 esege ósti jáne ekonomıkalyq damyǵan memleketterde ólim - jitimniń basty sebepteriniń qatarynda sýısıd 2 - 3 orynda tur.
Sýısıdke beıim «táýekel tobyna» jatatyn jasóspirimder:
- Tulǵararlyq qarym - qatynasy buzylǵandar nemese «jalǵyzdyq kúıin keshýshiler»;
- İshimdik jáne esirtki paıdalanýshylar, basqalardan óreskeldeý nemese buzaqy tártibimen kózge túsýshiler, kúshteýge, basqalardy uryp - soǵýǵa beıimder;
- Kóp ýaqyt boıy depressıvti kóńil - kúıde júrgender;
- Óz - ózine tym synı kózqarasta qaraıtyn jasóspirimder;
- Sozylmaly jáne ólimge aparyp soǵatyn aýrýdan, qaıǵyly oqıǵadan nemese namysyn taptaǵan jaǵdaıdan óz - ózine kele almaı, qaıǵyryp júrgender;
- Áleýmettik - sátsiz otbasynan shyqqandar, otbasynan qashyp ketken nemese ata - analary ajyrasqan;
- Sýısıd jaǵdaıy buryn tirkelgen otbasyndaǵy jasóspirimder.
Sýısıdke negiz bolatyn kóńil - kúı buzylýynyń belgileri:
- tábettiń joıylýy nemese kerisinshe qomaǵaılyq;
- uıqysyzdyq nemese kerisinshe sońǵy kúnderi qatty uıqysy kele berýi
- óz - ózin nashar sezinetini týraly jıi shaǵymdaný (ishtiń aýrýy, basy aýrýy, únemi sharshap turýy, únemi uıqysy kele berýi;)
- óziniń syrtqy kelbetine aıyryqsha mensinbeı qaraýy;
- únemi jalǵyzdyqty qalaýy, ýaıymshyl, kináli, ári qaıǵyly kúı keshýi;
- kúndegi ortada ishiniń pysa berýi nemese buryn rahat alatyn jumysynyń nátıjesine endi kóńiliniń tolmaýy.
- Qarym - qatynastan, baılanystan qashý, dostary men otbasynan aýlaq júrý, «jalǵyzdyq kúı keshetin» adamǵa aınalýy
- İstegen jumysynyń sapasyna kóńil aýdarmaýy;
- Ólim týraly jıi oılaýy;
- Bolashaqqa jospar qurmaýy;
- Bolmashy nárse úshin qatty, ári tez ashýlanýy;
Sýısıdke beıim jasóspirimderge kóbine sezim jetekshilik etedi. Olar bolashaqqa
senbeıdi, solaı bola tursa da, ózin bireýdiń aman alyp qalatynyna úmit artady.
Ólimge daıyndalýdyń belgileri
- Óz - ózine qol jumsaý múmkindiginiń mynadaı belgileri bar:
- Óz isterin retteý – qundy zattaryn taratý, baılan túıý. Adam qalaı bolsa solaı
júrip, biraq bir sátte barlyǵyn retke keltire bastaıdy. Sońǵy daıyndyqtardy jasaı bastaıdy.
- Qoshtasý. Ómiriniń ár kezinde kómektesken adamdarǵa alǵys aıtýy múmkin.
- Syrtqy qanaǵattanýshylyq - energıanyń quıylýy. Ózine qol jumsaý týraly
josparyn tolyq jasalynsa, ol týraly endi oılanbaıdy, shamadan tys energıa paıda bolady. Kúsh qýat kóbeıý jaǵdaıy tereń depressıaǵa qaraǵanda asa qaýipti bolýy múmkin.
- Jazbasha túrde hatta, kúndelikte, jazǵan
- Sózben kórsetý nemese qorqytý.
- Joǵaryda kórsetilgen belgilerdiń oryndalýyna sebep bolǵan jaqyn adamynan
aıyrylý. Úıinen aıyrylý.
- Uıqysyzdyq.
- Tuıyqtalý,
- Esh nársege qyzyqpaýshylyq,
- Únemi mazasyzdaný, ashýlanshaq, uıqysyzdyqqa qarsy dárilerdi qoldaný t. b.
Ózine qol jumsaýdyń múmkin bolatyn motıvteri:
Dál qazirgi kezde jastar arasynda óz - ózine qol jumsaý áreketi jıi beleń alyp tur. Biri maskúnemdiktiń quraly bolsa, biri jat qylyqtyń jeteginen shyǵa almaı qor bolýda. Ýaqytsha qıyndyqqa tóze almaı, tosyn oqıǵaǵa tap bolyp, ómirimen erte qosh aıtysyp jatqandar qanshama. Sonda olar úshin ómirdiń mániniń bir tıyndyq quny bolmaǵany ma? Álde janyn jegideı jegen jarasyn aıtyp jazar adam tappaǵany ma?! Shydamdylyqtyń sheginen shyǵyp, taǵdyrdyń tosqaýylyna tóze almaýlaryna ne shara?!
Al endi ózine qol jumsaýdyń múmkin bolatyn motıvterine toqtalsaq.
• Kómek izdeý – ózine qol jumsaýdy oılaıtyndardyń kóbisi ólgileri kelmeıdi. Ózin
ózi óltirýdi olar bir nárseni alý úshin qural retinde paıdalanady (mysaly, ózine nazar aýdarý, súıispenshilik, mahabbat, problemalardan qutylý, úmitsizdik seziminen arylý).
• Úmitsizdik – ómir mánsiz, bolashaqqa úmit artýǵa bolmaıdy. Ómirdi jaqsartýda
ózgerister engizýge esh úmittiń joqtyǵy
• Sheshimin tappaǵan máseleleri kóbeıip ketkende – ony barlyǵy mańyzdy, biraq
sheshý múmkin emes, árqaısysyn jeke alyp qarastyrýǵa múmkindiktiń bolmaýy.
• Basqa adamǵa qater tóndirip, janyn aýyrtýǵa áreket jasaý – «Olar áli ókinedi».
Keıde adam, óz - ózine qol jumsaý arqyly, ózimen problemalaryn alyp ketip, otbasyna jeńildik jasaımyn dep oılaıdy.
Batyldyǵy men kúshin kórsetý – tek batyl jáne kúshti adam ǵana óz - ózine qol jumsaýǵa qabiletti degen uǵym qalyptasqan.
Jasóspirimniń sýısıdke boı urynýyna qarsy turýshy faktorlar
Tulǵanyń ózine – ózi qol jumsaýyna qarsy turatyn faktorlar – ómirge qalyptasqan oń kózqarasy, ómirdegi ustanymy, tulǵalyq sıpaty jáne minez - qulyq ereksheligi, sonymen qatar ózine - ózi qol jumsaýǵa qarsy turatyn ishki tolqýlary, sezimderi. Oǵan mynalar jatady:
- Ózine óte jaqyn týystary men jaqyndaryna degen aıryqsha qurmet sezimi;
- Jaýapkershilik, amanat sezimin sezinýi
- Óz densaýlyǵyna mán berý, ózine zaqym keltirýden qorqýy;
- Qoǵamdyq pikirmen eseptesý jáne aralasatyn ortasynyń óz - ózine qol jumsaýdy
masqara dep tanyǵandyqtan, ony durys emes nárse dep qabyldaıtyndyqtan áńgime talqysynan qashýy.
- Ómirdegi múmkindikterdi tolyqqandy ıgerip úlgermedim degen senimi;
- Ómirlik, shyǵarmashylyq, otbasylyq jáne basqa da josparlarynyń, oılarynyń bolýy;
- Rýhanı, tálim - tárbıelik oılardyń mazalaýy;
- Minezdiń jumsaqtyǵy kez kelgen nársege beıimdelip ketý qasıeti, psıhıkalyq
aýyrtpalyqty eńserý tásilderin qoldana bilýi;
- Ómirlik qundylyqtardyń belsendiligi, maqsattyń bolýy;
- Ómirge degen qushtarlyǵynyń joǵary bolýy;
- Dinı senimniń deńgeıi jáne óz - ózine qol jumsaý kúnásinen qorqýy;
- Jarqyn bolashaǵy men ómirin josparlaı bilýi;
- Oısha óz - ózine óltirgennen keıingi syrtqy keıipine degen jıirkenishi.
Jasóspirimniń boıyna ómirge degen qushtarlyq jáne joǵaryda atalǵan faktorlar
qanshalyqty kóbirek kezdesse, sonshalyqty onyń «Psıhologıalyq qorǵanysy» jáne ishteı óz - ózine senim kúshti bolady.
Ózine – ózi qol jumsaýdyń aldyn alý
Balanyń boıynda óz - ózine qol jumsaý belgisiniń paıda bolýyna árqashan úlkender kináli!
Sýısıdke aparatyn belgiler paıda bolsa, oǵan aıryqsha mán berý kerek. Óıtkeni bul – kómekti qajet etetin daǵdarystaǵy adamnyń jan aıqaıy. Jasóspirimder depressıasynyń aldyn alýda ata - ananyń róli zor. Balanyń kóńil - kúıi bolmasa nemese odan jan kúızelisi belgilerin baıqasańyz, oǵan tez arada kómektesýge tyrysý kerek.
Birinshiden, balany áńgimege tartyp, onyń jaǵdaıyn surap, oǵan túrli suraqtar qoıyp, bolashaq týraly sóz qozǵap, jospar qurý qajet.
... Eger siz ózińizge jaqyn adamda depressıa bastalǵanyn baıqasańyz, onyń sebepterin anyqtaýǵa tyrysyńyz. Bul – bolatyn qaýipti jaǵdaıdyń aldyn alýǵa septigin tıgizedi. Osyǵan oraı usynylatyn psıhologıalyq keńester:
• Adamnyń ózi qyzyǵatyn jumyspen aınalysýyna yqpal jasańyz.
• Onyń bir ózin qaldyrmaýǵa tyrysyńyz. Eger ol qarsylyq bildirse, onda jaıyna
qaldyryńyz, múmkin osylaı bolǵany jaqsy shyǵar.
• Onyń siz úshin qadirli ekendigin, jaqsy kóretinińizdi, onyń qanshalyqty kerektigi
týraly kóp aıtyńyz. Onyń sizben birge bolýy óte qajet ekendigin kórsete bilińiz.
• Keńistikti ózgertińiz, eger múmkindik bolsa, onyń barǵysy kelip júrgen jaqqa
nemese onyń jaǵymdy estelikter qaldyrǵan jerlerine baryp qaıtýǵa tyrysyńyz.
• Birge júretin saıahatqa nemese qonaqqa barýdy aldyn ala josparlańyz. Bul oǵan
kóp kómegin tıgizedi, sebebi ol jarqyn bolashaqqa óz josparlaryn qura bastaıdy, sóıtip teris oılardan arylýy múmkin.
Depressıa adamda aýyr ótýi múmkin. Degenmen odan saýyǵyp ketýge ábden bolady. Adam boıyndaǵy strestik jaǵdaılar men júıkeniń sharshaýy depressıaǵa jeteleıdi, sondyqtan bul jaǵdaıdyń qaısysy qaıdan shyǵyp jatqandyǵyn ol bile bermeıdi.
Ózińizge jaqyn adamdarǵa kóńil bólińiz, olardy súıe bilińiz, sonda ǵana siz kúnniń kúlimdep jarqyraǵanyn, qustyń qýana saıraǵanyn sezinesiz..
Shalqar qalasy,
İ. Úrgenishbaev atyndaǵy orta mektebiniń
pedagog - psıhologi
Jadrasınova Mnıra Janaıqyzy
Sońǵy jyldary adamdardyń óz - ózine qol salý faktileriniń jıilep bara jatqany baıqalýda. Ásirese kópshilikti alańdatyp otyrǵan «Sýısıd» dep atalatyn osy derttiń mektep oqýshylaryn da jaǵalaýy dabyl qaǵarlyq jaǵdaı. Sýısıdtik minez - qulyq – keń maǵynaly túsinik, sýısıdten basqa, sýısıdtik qastandyq, sýısıdke talpynys pen kórinisterdi qamtıtyn uǵym.
Sońǵy 15 - 20 jylda jasóspirimder men jetkinshekter arasynda ózine - ózi qol jumsaý sanynyń ósimi erekshe úreı týǵyzady. Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń jergilikti búrosynyń málimetteri boıynsha sońǵy 15 jylda 15 - 24 jastaǵylardyń ózine - ózi qol jumsaý sany 2 esege ósti jáne ekonomıkalyq damyǵan memleketterde ólim - jitimniń basty sebepteriniń qatarynda sýısıd 2 - 3 orynda tur.
Sýısıdke beıim «táýekel tobyna» jatatyn jasóspirimder:
- Tulǵararlyq qarym - qatynasy buzylǵandar nemese «jalǵyzdyq kúıin keshýshiler»;
- İshimdik jáne esirtki paıdalanýshylar, basqalardan óreskeldeý nemese buzaqy tártibimen kózge túsýshiler, kúshteýge, basqalardy uryp - soǵýǵa beıimder;
- Kóp ýaqyt boıy depressıvti kóńil - kúıde júrgender;
- Óz - ózine tym synı kózqarasta qaraıtyn jasóspirimder;
- Sozylmaly jáne ólimge aparyp soǵatyn aýrýdan, qaıǵyly oqıǵadan nemese namysyn taptaǵan jaǵdaıdan óz - ózine kele almaı, qaıǵyryp júrgender;
- Áleýmettik - sátsiz otbasynan shyqqandar, otbasynan qashyp ketken nemese ata - analary ajyrasqan;
- Sýısıd jaǵdaıy buryn tirkelgen otbasyndaǵy jasóspirimder.
Sýısıdke negiz bolatyn kóńil - kúı buzylýynyń belgileri:
- tábettiń joıylýy nemese kerisinshe qomaǵaılyq;
- uıqysyzdyq nemese kerisinshe sońǵy kúnderi qatty uıqysy kele berýi
- óz - ózin nashar sezinetini týraly jıi shaǵymdaný (ishtiń aýrýy, basy aýrýy, únemi sharshap turýy, únemi uıqysy kele berýi;)
- óziniń syrtqy kelbetine aıyryqsha mensinbeı qaraýy;
- únemi jalǵyzdyqty qalaýy, ýaıymshyl, kináli, ári qaıǵyly kúı keshýi;
- kúndegi ortada ishiniń pysa berýi nemese buryn rahat alatyn jumysynyń nátıjesine endi kóńiliniń tolmaýy.
- Qarym - qatynastan, baılanystan qashý, dostary men otbasynan aýlaq júrý, «jalǵyzdyq kúı keshetin» adamǵa aınalýy
- İstegen jumysynyń sapasyna kóńil aýdarmaýy;
- Ólim týraly jıi oılaýy;
- Bolashaqqa jospar qurmaýy;
- Bolmashy nárse úshin qatty, ári tez ashýlanýy;
Sýısıdke beıim jasóspirimderge kóbine sezim jetekshilik etedi. Olar bolashaqqa
senbeıdi, solaı bola tursa da, ózin bireýdiń aman alyp qalatynyna úmit artady.
Ólimge daıyndalýdyń belgileri
- Óz - ózine qol jumsaý múmkindiginiń mynadaı belgileri bar:
- Óz isterin retteý – qundy zattaryn taratý, baılan túıý. Adam qalaı bolsa solaı
júrip, biraq bir sátte barlyǵyn retke keltire bastaıdy. Sońǵy daıyndyqtardy jasaı bastaıdy.
- Qoshtasý. Ómiriniń ár kezinde kómektesken adamdarǵa alǵys aıtýy múmkin.
- Syrtqy qanaǵattanýshylyq - energıanyń quıylýy. Ózine qol jumsaý týraly
josparyn tolyq jasalynsa, ol týraly endi oılanbaıdy, shamadan tys energıa paıda bolady. Kúsh qýat kóbeıý jaǵdaıy tereń depressıaǵa qaraǵanda asa qaýipti bolýy múmkin.
- Jazbasha túrde hatta, kúndelikte, jazǵan
- Sózben kórsetý nemese qorqytý.
- Joǵaryda kórsetilgen belgilerdiń oryndalýyna sebep bolǵan jaqyn adamynan
aıyrylý. Úıinen aıyrylý.
- Uıqysyzdyq.
- Tuıyqtalý,
- Esh nársege qyzyqpaýshylyq,
- Únemi mazasyzdaný, ashýlanshaq, uıqysyzdyqqa qarsy dárilerdi qoldaný t. b.
Ózine qol jumsaýdyń múmkin bolatyn motıvteri:
Dál qazirgi kezde jastar arasynda óz - ózine qol jumsaý áreketi jıi beleń alyp tur. Biri maskúnemdiktiń quraly bolsa, biri jat qylyqtyń jeteginen shyǵa almaı qor bolýda. Ýaqytsha qıyndyqqa tóze almaı, tosyn oqıǵaǵa tap bolyp, ómirimen erte qosh aıtysyp jatqandar qanshama. Sonda olar úshin ómirdiń mániniń bir tıyndyq quny bolmaǵany ma? Álde janyn jegideı jegen jarasyn aıtyp jazar adam tappaǵany ma?! Shydamdylyqtyń sheginen shyǵyp, taǵdyrdyń tosqaýylyna tóze almaýlaryna ne shara?!
Al endi ózine qol jumsaýdyń múmkin bolatyn motıvterine toqtalsaq.
• Kómek izdeý – ózine qol jumsaýdy oılaıtyndardyń kóbisi ólgileri kelmeıdi. Ózin
ózi óltirýdi olar bir nárseni alý úshin qural retinde paıdalanady (mysaly, ózine nazar aýdarý, súıispenshilik, mahabbat, problemalardan qutylý, úmitsizdik seziminen arylý).
• Úmitsizdik – ómir mánsiz, bolashaqqa úmit artýǵa bolmaıdy. Ómirdi jaqsartýda
ózgerister engizýge esh úmittiń joqtyǵy
• Sheshimin tappaǵan máseleleri kóbeıip ketkende – ony barlyǵy mańyzdy, biraq
sheshý múmkin emes, árqaısysyn jeke alyp qarastyrýǵa múmkindiktiń bolmaýy.
• Basqa adamǵa qater tóndirip, janyn aýyrtýǵa áreket jasaý – «Olar áli ókinedi».
Keıde adam, óz - ózine qol jumsaý arqyly, ózimen problemalaryn alyp ketip, otbasyna jeńildik jasaımyn dep oılaıdy.
Batyldyǵy men kúshin kórsetý – tek batyl jáne kúshti adam ǵana óz - ózine qol jumsaýǵa qabiletti degen uǵym qalyptasqan.
Jasóspirimniń sýısıdke boı urynýyna qarsy turýshy faktorlar
Tulǵanyń ózine – ózi qol jumsaýyna qarsy turatyn faktorlar – ómirge qalyptasqan oń kózqarasy, ómirdegi ustanymy, tulǵalyq sıpaty jáne minez - qulyq ereksheligi, sonymen qatar ózine - ózi qol jumsaýǵa qarsy turatyn ishki tolqýlary, sezimderi. Oǵan mynalar jatady:
- Ózine óte jaqyn týystary men jaqyndaryna degen aıryqsha qurmet sezimi;
- Jaýapkershilik, amanat sezimin sezinýi
- Óz densaýlyǵyna mán berý, ózine zaqym keltirýden qorqýy;
- Qoǵamdyq pikirmen eseptesý jáne aralasatyn ortasynyń óz - ózine qol jumsaýdy
masqara dep tanyǵandyqtan, ony durys emes nárse dep qabyldaıtyndyqtan áńgime talqysynan qashýy.
- Ómirdegi múmkindikterdi tolyqqandy ıgerip úlgermedim degen senimi;
- Ómirlik, shyǵarmashylyq, otbasylyq jáne basqa da josparlarynyń, oılarynyń bolýy;
- Rýhanı, tálim - tárbıelik oılardyń mazalaýy;
- Minezdiń jumsaqtyǵy kez kelgen nársege beıimdelip ketý qasıeti, psıhıkalyq
aýyrtpalyqty eńserý tásilderin qoldana bilýi;
- Ómirlik qundylyqtardyń belsendiligi, maqsattyń bolýy;
- Ómirge degen qushtarlyǵynyń joǵary bolýy;
- Dinı senimniń deńgeıi jáne óz - ózine qol jumsaý kúnásinen qorqýy;
- Jarqyn bolashaǵy men ómirin josparlaı bilýi;
- Oısha óz - ózine óltirgennen keıingi syrtqy keıipine degen jıirkenishi.
Jasóspirimniń boıyna ómirge degen qushtarlyq jáne joǵaryda atalǵan faktorlar
qanshalyqty kóbirek kezdesse, sonshalyqty onyń «Psıhologıalyq qorǵanysy» jáne ishteı óz - ózine senim kúshti bolady.
Ózine – ózi qol jumsaýdyń aldyn alý
Balanyń boıynda óz - ózine qol jumsaý belgisiniń paıda bolýyna árqashan úlkender kináli!
Sýısıdke aparatyn belgiler paıda bolsa, oǵan aıryqsha mán berý kerek. Óıtkeni bul – kómekti qajet etetin daǵdarystaǵy adamnyń jan aıqaıy. Jasóspirimder depressıasynyń aldyn alýda ata - ananyń róli zor. Balanyń kóńil - kúıi bolmasa nemese odan jan kúızelisi belgilerin baıqasańyz, oǵan tez arada kómektesýge tyrysý kerek.
Birinshiden, balany áńgimege tartyp, onyń jaǵdaıyn surap, oǵan túrli suraqtar qoıyp, bolashaq týraly sóz qozǵap, jospar qurý qajet.
... Eger siz ózińizge jaqyn adamda depressıa bastalǵanyn baıqasańyz, onyń sebepterin anyqtaýǵa tyrysyńyz. Bul – bolatyn qaýipti jaǵdaıdyń aldyn alýǵa septigin tıgizedi. Osyǵan oraı usynylatyn psıhologıalyq keńester:
• Adamnyń ózi qyzyǵatyn jumyspen aınalysýyna yqpal jasańyz.
• Onyń bir ózin qaldyrmaýǵa tyrysyńyz. Eger ol qarsylyq bildirse, onda jaıyna
qaldyryńyz, múmkin osylaı bolǵany jaqsy shyǵar.
• Onyń siz úshin qadirli ekendigin, jaqsy kóretinińizdi, onyń qanshalyqty kerektigi
týraly kóp aıtyńyz. Onyń sizben birge bolýy óte qajet ekendigin kórsete bilińiz.
• Keńistikti ózgertińiz, eger múmkindik bolsa, onyń barǵysy kelip júrgen jaqqa
nemese onyń jaǵymdy estelikter qaldyrǵan jerlerine baryp qaıtýǵa tyrysyńyz.
• Birge júretin saıahatqa nemese qonaqqa barýdy aldyn ala josparlańyz. Bul oǵan
kóp kómegin tıgizedi, sebebi ol jarqyn bolashaqqa óz josparlaryn qura bastaıdy, sóıtip teris oılardan arylýy múmkin.
Depressıa adamda aýyr ótýi múmkin. Degenmen odan saýyǵyp ketýge ábden bolady. Adam boıyndaǵy strestik jaǵdaılar men júıkeniń sharshaýy depressıaǵa jeteleıdi, sondyqtan bul jaǵdaıdyń qaısysy qaıdan shyǵyp jatqandyǵyn ol bile bermeıdi.
Ózińizge jaqyn adamdarǵa kóńil bólińiz, olardy súıe bilińiz, sonda ǵana siz kúnniń kúlimdep jarqyraǵanyn, qustyń qýana saıraǵanyn sezinesiz..
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Arıfmetıkalyq progresıa. Arıfmetıkalyq progresıanyń n - shi múshesiniń formýlasy.
