InfoHub Logo

"Qyrandar, qosh bolyńdar!" atty poemanyń jazylýy jaıly hıkaıa

17-ıýn 1972-jyl.

Taldy jaılaýy. Kegen aýdany.

Tańerteń aýyryp turdym. Kókte jattym. Sıyrshy Jumabektiń úıi. Erteńgi astan keıin kóńilsizdik. Gúldi keship, qańǵyryp júrip kettim. Aıtsa da, erteńgisin bult úıirildi de, bárimiz jańbyr bolady dep qoryqtyq Ulym Aıbar: "Men bilsem, jańbyr jaýmaıdy", — dedi. Shynynda da, mine tús bolyp qaldy, aspan ashyq Alba-julba aq bulttar Almaty jaqtan, sirá, tolassyz, Qytaıǵa jer aýyp barady. Olardyń zıany múlde joq qaıta úzdiksiz samal berip ketip jatyr (Aıbar: "Men aıttym ǵoı", — dep maqtanyp qoıady. Aıbar! Aıbar!!!). Aıbar keshe bir sózinde: "Shytyrmyn ǵoı, papa, shytyrmyn!!!" — deıdi. Túsinbeımin?! Aıbar! Aıbar!!!

Aqıyq (shyndyǵynda, kózimmen kórdim, Aqıyq!) qyran bastaǵan tórt qyran tóbemnen? Erteden beri aınalyp ǵaıyp boldy. Qaıda ketkeni belgisiz... Kóńilsizdik...

Áńgimeni basynan aıtaıynshy. Iá, bir bolmashy nársege búlk ete qap, úıden shyǵyp júrip kettim de, bir ońtaılaý, qurǵaqtaý qyrǵa plashymdy tósep, árneni oılap otyr edim, Aıbarym qasyma keldi. Ekeýmiz syrlastyq Keshe bireý Aıbaryma at berem degesin, malshy balasyn soǵan jibergem, ekeýimiz anaý aýyldan sony qaraýyldap otyrmyz. Bere me, bermeı me dep qoıamyz. Aıbarka atqa qumar-aq.. Keshe bir jaqqa ketip kelmeı qalǵan úı ıesiniń kelgenin kórip, Aıbarym soǵan júgirip bardy da, qaıtyp keldi. Ol balasyn aldyna alyp, Aıbarym jetkenshe, malyna ketip qaldy. Aıbarym qaıta keldi qasyma. Renjýdi de, renjý degendi bilmeıdi de.

Aıbar! Aıbar!!!

Tipti, taıaqpen túrter bıiktikte bizdi aınalyp tórt qus ushyp júr. Aıbar ol qandaı qus dep suraǵasyn, men kezquıryq ekenin aıttym. Onyń qasıetin suraǵasyn, onsha emes ekenin túsindirip otyrǵanymda, sol kezquıryq júrgen bıiktikten taǵy bir-eki qus kórindi. Qarasam, búrkit (árıne, taý búrkiti) eken. Men: "Búrkit", — dep edim, Aıbarym: "Atańnyń basy, ol búrkit emes", — dedi (sóziniń jany bar edi...). Sol sátte sál bıikke qarasam, jáne bir-eki qyran ushyp júr, Aıbaryma aıtyp edim, ol da búrkit ekendigin rastady. Olar bıikte edi. Bireýi Aqıyq eken, men buryn sán salyp qaramadym ba, shynynda aqbaýyr Aqıyq qyrandy kórgenim tuńǵysh ret...

Osy sátte álgi bala Aıbarǵa bergen atqa minip, óziniń atyn anaý qyrdaǵy aýyldan beri qaraı aıdap keledi eken. Ekeýmiz úıge keldik. Álgi qý bala Aıbarǵa bergen atty "mynaý asaý" dep ózi mingisi keledi. Aıbarym ony bile qoıdy. Aq kóńil ulanym-aı, álgi atty túrtkilep kórip, sál pysyqtaý at eken, qıǵysy da joq biraq men zekip tastaǵasyn, kelisti de, álgi júgermektiń shabanyna minip-aq batys jaqtaǵy qarsy jotaǵa ekeýi raýǵash terýge ketti.

Dúrbimen qarap otyrmyn, ekeýi jotaǵa shyǵyp barady. Aıbar alda, anaý artta... Betten qaıta túsip keledi, qarap otyrmyn. Taǵy da Aıbarym alda. Saıǵa túsip ketti. Tómende ysqyryp óleń aıtyp, qara atqa mingen jylqyly aýyldyń qyzy kele jatyr eken. 15-16-larda. Shaqyryp alyp, oqısyń ba degen suraǵyma:

— Eki-úsh klastan keıin oqı almadym, — dep ázer aıtty. Atqa otyrysy, mal qaıyrysy — bári erkek daýsy da. Úıine qaraı shaýyp ala jóneldi.

Erigip otyryp, aýlaqta ushyp júrgen qusqa jáne dúrbi saldym. Búrkit eken. Manaǵy Aqıyq esime túsip, kókti tintip em, taýyp aldym. Sumdyq bıiktikte rahatta júr eken. Qasynda jáne bir alyp qyran bar, ol — qońyrlaý. Ekeýi sál aýlaqta, tómendep ushyp júr. Aqıyqtan kóz almaımyn. O, keremet! O, Bostandyq— Erkindik! O, Qudiret!!! Oıyma Ǵabıttiń qyrany tústi... Qaı-qaıdaǵyny oılaımyn... Aıbarlar keldi, raýǵashtary joq Aıbarǵa aıtyp em, ol da dúrbini alyp qarady, qarady da, manaǵy Aqıyqty tanı ketti. Máz boldy. "Oıpyrmaı, bulardyń uıasy qaı mańda boldy eken?! Biz otyrǵan taýdyń bári qaraǵaı, alasa, kógal, quzdar kórinbeıdi". Osy oıymdy ashyp aıtyp em, álgi túleı bala "Qaraǵaıda" degeni. Aıbarym julyp alǵandaı:

— Atańnyń basy, qyran uıasyp qaraǵaıǵa salmaıdy, bıik qulama-quzǵa salady, — dedi.

— Bular qaıdan keldi eken, á? — dep dal bolyp edim, Aıbarym:

— Papa, bular anaý Alataýdan, — dep ońtústikte qudirettenip jatqan Tán-SHanniń silemi — qyrǵyz Alataýyn kórsetti. Senbeske sharam joq Aıbaryma. Osymen otyrǵanymda, qyrandardan adasyp qaldym, qazir joq. Múmkin, endi kórmespin de...

Qosh, qyrandar! Qosh, Aqıyq!!! Aıbarym! Aıbarym!!! Aıtsańdarshy, qudiret degen ne?! Ári qaraı jaza almaımyn. Úıge tez jetýim kerek.

18 ıýn 1972-jyl.

Taldy jaılaýy. Kegen aýdany.

Qazir erteńgi saǵat 9.00. Qys. Jer appaq. Qyzyl-jasyl gúlderdi qar basyp qaldy. Kádimgi qys. Japalaqtap qar jaýyp jatyr, jaýyp jatyr. Artynan, sóz joq, sýyq bolady degen sóz.

Sorly gúlderdiń kúni ne bolar eken?! Álde olarǵa bul jaı úırenshikti de bolar.

Kıiz úıdiń esigi ashyq. Túńlik túsirýli, samaýyr qaınap tur, dastarqan jaıýly. Jeńgeı meniń qas-qabaǵymdy baǵýda, aǵaı jantaıdy, jastyq, alyp berdim.

Aıbarym men álgi bala (Bolat) shelek alyp qymyzǵa ketti. Alda — túnnen qalǵan sýyq et, jegem joq Araqtar júktiń astynda, berip edi, ishkenim joq sebebi kelgeli beri otkaz bergem, ishkem de joq Jeńgeı — jaqsy qatyn. Qazaqtyń jaqsy qatyndarynyń biri. Sirá, maǵan ishse eken dep oılaıdy, aınalaıyn, ishpeımin, shydaımyn.

Uıqy túnde de durystalmady. Óz-ózimmen arpalysyp shyqtym, aýrý deıtin aýrý da emespin.

Túnde sumdyq naızaǵaı shartyldady, áldeqaıda jaı túsip, jer solq ete qaldy. Jylqy úrikti. Áldeqaıda malshylar myltyq atty. Barlyǵyna amandyq tilep, tań atqanda ǵana kóz ildim, erte turdym. Sibirlep jańbyr jaýyp turdy da, arty álgindeı — qar quıyp tur. Oınap kór taýdyń tabıǵatymen.

O, sumdyq! Ózimniń jazylǵan jyrymdaǵy jaılardy qudiret buljytpaı, dál sol qalpynda kózime kórsetip, aldyma tartyp otyr. O, qudiret! Ne aıta alam? Bul ne qylǵan arpalys?! Qudiret kim?! Tórt qyran! "Qosh, qyrandar!".

Qymyzyn kóterip Aıbarym keldi. Qan jaılaý men burqasyn qystyń qymyzyn ishemiz endi. Jatarda Aıbar: "Búgin jańbyr jaýady", — degen edi, túnde jaýa bastaǵan-dy. Uıqyda jatqan Aıbarym basyn kóterip alyp: "Papa, men aıttym ǵoı, jańbyr jaýady dep", — degende, júregim sý ete tústi. Qorqamyn Aıbardan. Onyń úıde turǵysy joq dalada júr qar menen gúl keship. Mine, endi qymyz ishemiz.

Qazir jeńgeıge aǵaı "qymyz ishpeımin" dedi, men ishem. Ákelińiz, quıyńyz, quıa berińiz!

Qazir saǵat 1.00. Taýda tal tús kezi. Mynaý sumdyq! Qar attyń tizesinen tústi, tolastamaı áli jaýyp tur. Sumdyq! Túnimen jaýsa qaıtedi bular?! Yńǵaısyzdyq, masqara yńǵaısyzdyq.. Qutty qonaq bola almadym bilem, biraq biz bul taýǵa kúnshýaqty ala kelgen sıaqty edik. Eki kún naǵyz jaılaý edi, biraq ózimmen ózim arpalysyn, eshnársege zaýqym soqpap edi. Endi ońaılaıyp degenimde myna qyrsyqty qara.

Malshylar dúrlige, úreılene bastady. Meniń qojaıynym sumdyq baısaldy adam, saspaıdy. Nege senedi?! Maly qaıda?!

Jantaıǵan boldym, uıyqtaı almadym. Túnde de uıyqtaǵam joq. Uıqym qaıda?!

Qulaqtyń dabyly údep barady... Shoqaımen dalaǵa dáret syndyrýǵa da shyǵa almaı otyrmyn, bul úıde basy artyq kıim de joq.

Úıde bir malshy kárıa otyr, áńgimeshil-aq Quzar taýdyń basyna balyq qaıdan kelgen?! O, Qudiret! Keshe balasy taý ózeninen balyq ustap ákelipti.

Jeńgeı keremet adam! Biraz myzǵyp turdy da: "Búgin órtenip ólgen adamnyń armany joq", — dep, syrtqa aqqarǵa shyqty da, butaq butap ákelip, peshti qaıtadan dúrildetip jiberdi.

Keshegi kórshi qyrǵyz malshylarynyń sletin (toıyn) áńgimelep, ázildep otyr. Meni ázildep bir qoıdy. Buryshta jazyp otyrmyn.

Ne degen keremet jandarsyndar, jandarym! Kim biledi senderdi? Kim túsinedi?! Qudiret degen kim?..

Mynalardyń kózinshe jazý da ońaı emes. Jalpy, bireýmen sóılesip otyryp qolyma qalam ustap kórmegen adam edim, amal qansha, amalym joq

Sumdyq úreı bar mende. Uıqy joq biraq sergekpin. Meni pesh túbine shaqyrady, barǵym joq tipten muzdar emespin, tership otyrmyn.

Aqpan. Naǵyz aqpan. Gúl keship, kúni keshe keshke deıin saırandaǵan qaıran kún qaıta oralýyna sený qıyn. Gúl qaıda, samal qaıda, kún qaıda?! Yńǵaısyzdyq! Sumdyq yńǵaısyzdyq!

Meniń shuqshıyp otyrǵanymdy kóre otyryp qojaıyn yńǵaıyzdana bastady. Dala appaq kóz qaratpaıdy. Myna jeńgeıdiń aty kim edi?!

Qyzyq boldy.

Amalym quryp, qyshap baratqasyn, syrtqa shyǵaıyn dep em, jeńgeı de, otyrǵan malshy kárıa da kıip jatqan shoqaıymdy kóredi ǵoı, árıne.

Qart: "Balam-aı, shoqaıyń da búgin emes eken-aý, shuryq tesik. Tym qurysa, bútin bátińke kıip kelmediń be?"

Men: "Eshteńe emes, kárıa", — degen bop qyzaraqtap, qysylyp, syrtqa shyǵyp kettim. Qansha degenmen jazdyń aty jaz ǵoı, sary maıdaı shylanyp jatqan kóbik qar shoqaıyma juqpady. Úıge endim.

— Jyrtyq úıdiń qudaıy bar degen, kárıa. Mine, qar quıylǵan joq — dep shoqaıymdy kórsettim.

Jeńgeı: "Rasynda da quıylmapty, soǵan qaraǵanda, onsha alysqa barmaǵansyz-aý, sirá", — dedi.

Úndemeı kúle berdim, bárimiz kúlistik. Únsizdik. Qoıshy endi, toqtataıyn, yńǵaısyz. Aǵaı qar kúrep júr. Dáretke aparar jol ashyp jatyr, qyzyq..

Qanshama bir-birimizdiń qabaǵymyzdy baqqanymyzben, myna kún eńse kóterter bolmady.

Mana túste sál ashylyp, qar erigendeı bolyp edi, qaıta bulttanyp, endi taýdyń aq jaýyny bastaldy. Tópep tur. Úı ıesi saı-saıdan malyp izdep ketti. Kóńilsiz.

Keshqurym. Keshki asqa kespe ishtik. El s ýdovolstvıem. Úıde bolsa, úsh kese isher em. Eńdi uıqy bolsa... Erteń atpen bolsa da tómen túspek oıym bar. Bolmaıdy eken, yńǵaısyz ǵoı...

Erterek úıime — Almatyma — jetpesem bolmaıdy eken...

19-ıýn. Taldy jaılaýy.

Túnde, jatar aldynda Aıbar ekeýmizdiń aramyzda konflıkt boldy. Aıbardy túsinbeımin. Ittiń ǵana kúshigi-aı, ózi týraly keremet oılarymnyń bir sátte-aq byt-shytyn shyǵardy...

Qar — jańbyr, jańbyr — qar, boran. Aýyr oımen jattym. Alaıda keremet uıyqtappyn.

Atqa minip, jaılaýdan júrip kettim. ...Ábekeń (qaınaǵa) jeńgemiz ekeýi sháı iship otyr eken, kóńildi. Jaıdary, kúlip qarsy aldy. Osylaı bolý kerek qoı. Almatynyń jańalyǵyn aıtty.

Tezdetip Almatyǵa ketkim keldi de, artynsha sheshemdi (Naqamdy), Qarasazdy kórgim kelip ketti. Jeńgeme aıttym. Aǵam (Ábekeń) aýylǵa alyp júrdi. Engelske soqpaı, Shıbýtqa (Qazirgi Kırov kolhozy) tarpyq. Oho, Ábekeń (Ábdimtálip) sezimniń adamy eken! Bárin de biledi, bárin de túsinedi... Shıbýttaǵy qaıyn jurt bizdi jaqsy qarsy aldy.

Atam men apamnyń qabirine baryp, men quran oqydym. Ábekeńniń maǵan degen kózqarasy múlde ózgerip ketti. Baıqaımyn, men ol kisiniń ózime degen mahabbatyn baǵyndyryp aldym. Bul — haq!

"Qoshqar" baryp, Qońyrbaıdyń úıinen dám tatyp attandyq

"Kırovqa" kelip, Sara men Ábdúısiptiń de shaıyn iship, "Engelske" keldik. Ábekeń Naqama sálemdesti. Ábekeń qatty tolqydy... Kózinen jas kórip qaldym. Toqtarbaı qozy soıam dep edi, Ábekeń qaramady. Qaraýǵa da bolmaıtyn sátsiz jaǵdaı edi... Ol kisi ketti. Aıbarymyz ekeýmiz qaldyq Baıqaımyz, Ábekeń bizdi myna turmysqa ázer qıyp ketti. Qatty tolqyp ketti, tolqyp ketti. Aman bolsa eken, aýyrmasa eken jaqsy Azamat!

20-ıýn 1972-jyl.

Uıyqtamaı shyqtym.

Sirá, endi aýylym, aýylym degennen aýlaǵyraq bolarmyn. Alaıda men es kirgeli týǵan aýyl týraly emirenip jazyp kórgen emespin. Nanbasań, oqyp kór meniń óleńderimdi...

Elim joq jerim jatyr ornynda. Sóz joq bireýlerdi ishteı joqtap jatyr...

Kúnishaıǵa (naǵashy qaryndas, kúıeýi avarıadan qaıtys bolǵan) kóńil aıttym da qaıttym. Onynshy bitirgeli 15 jyldan beri kórgenim osy. Mine, saǵan qyzdyń taǵdyry, adamnyń ǵumyry...

Qurysynshy!!!

22-ıýl 1972-jyl.

Bútin tórtinshi kún. Aýrýhana. Aýrýhana emes, túrme.

24-ıýl.

Kún áli shyqqan joq. Alataý shyńdary qan qyzyl, tipti batysqa qarasań, ol da qyp-qyzyl. Bul ne sumdyq!? Kún shyqpaı turyp ta osylaı bolýshy ma edi?! Sumdyq! Birinshi ret kórýim. Tek jaqsylyqqa baǵyshtalsyn! "Qyrandar, qosh bolyńdar!".

---