Jer beti sýlaryn qorǵaý
Aqtóbe oblysy, Baıǵanın aýdany,
Oımaýyt aýyly. S. Jıenbaev atyndaǵy orta mektebi
Sabaqtyń taqyryby: Jer beti sýlaryn qorǵaý
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa jer beti sýlaryn qorǵaý sharalary, olardy lastaýshylar týraly málimet berý.
Damytýshylyq: Oqýshylar boıynda bilim qalyptastyrý, óz betterinshe oılap, sheshim qabyldaı bilý daǵdysyn qalyptastyrý.
Tárbıelik: Oqýshylardy bilimdilikke, jan – jaqtylyqqa jer beti sýlaryn qorǵaı bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq.
Sabaqtyń ádisi: suraq – jaýap, aýyzsha baıandaý, tapsyrmalar oryndaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Kompúter, slaıdtar.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý.
Klass oqýshylaryn túgendeý, sabaqqa daıyndyqtaryn tekserý.
İİ. Úı tapsyrmasy.
§ 46, 47. Jer asty sýy. Muzdyqtar jáne olardyń mańyzy.
İİİ. Úı tapsyrmasyn qorytyndylaý.
1. Shyǵý tegi jóninen jer asty sýlarynyń qandaı túrleri bar?
2. Sý ótkizgish qabat dep neni aıtamyz?
3. Sý ótkizbeıtin qabat qandaı taý jynystarynan turady?
4. Espe sý degen ne?
5. Mıneraldy sý degenimiz ne?
6. Qar jıegi degen ne?
7. Aısbergter qalaı paıda bolady?
8. Qazaqstandaǵy eń iri taý muzdyǵy qalaı atalady jáne ol qaıda ornalasqan?
9. Gıdrosfera dep neni aıtady?
10. Dúnıejúzilik sý aınalymy degenimiz ne?
İV. Oı shaqyrý.
Oqýshylar jalpy jer beti sýlaryna nelerdi jatqyzamyz?
V. Jańa sabaqty meńgertý.
Cýdyń búkil jer betinde ótip jatatyn qubylystarda atqaratyn qyzmeti erekshe jáne adamzat tirshiligindegi mańyzy óte zor. Sý týraly maqal – mátelder barlyq halyqtar tilinde bar. Olar ár tilde ár túrli aıtylǵanymen, báriniń maǵynasy «sýsyz tirshilik joq» degen uǵymǵa saıady.
Sonymen, balalar, sýdy qorǵaı bilý – ony durys paıdalaný ekendigin túsindińder. Adamdar óz muqtajdyqtaryna sýdy tıimdi paıdalaný úshin erte kezden – aq kanaldar salynǵan.
Kanal degenimiz – jasandy ózen.
Adamnyń qolymen jasalǵan arnaǵa ózen nemese kól sýy jiberiledi. Kanal arqyly bir ózen men ekinshi ózen júıesi jalǵasyp, qolaıly sý joldary paıda bolady, sýmen jabdyqtaý jaqsarady. Osy aıtylǵanǵa Ertis – Qaraǵandy kanaly mysal bola alady. Onyń uzyndyǵy 500 km, eni 40 m, al tereńdigi 5 – 7m.
Kóptegen ózender bir maýsymda arnasynan shyǵyp tasysa, kelesi maýsymda taıyzdap qalady. Ózen sýyn rettep, túrli maqsattarǵa paıdalaný úshin adamdar qoldan bógen jasaıdy.
Bógen degenimiz – jasandy sý qoımasy. Bógender halyqty, ónerkásip oryndaryn, aýyl sharýashylyǵyn sýmen qamtamasyz etedi Bógenge jınalǵan sý SES – terdiń týrbınalaryn aınaldyrady.
Jer betindegi sýdy ysyrappen paıdalaný aýyr zardaptarǵa ákep soqtyrady. Mysaly, Ámýdarıa men Syrdarıanyń ózenderiniń sýyn sharýashylyq maqsattarǵa uqypsyzdyqpen paıdalaný saldary Aral teńiziniń tartylýyna ákep soqtyrdy. Uqypsyz paıdalaný barysynda taza sý quramynda zıandy, tipti ýly zattar kezdese - tin las sýǵa aınalady. Osy sý ózenderge, kólderge, teńizderge, muhıttarǵa qosylyp, olardy lastaıdy.
Adamdardyń kásiptik áreketiniń jáne turmysqa paıdalanýynyń áserinen sý quramynyń jáne qasıetteriniń ózgeriske ushyraýyn, ıaǵnı sý kóziniń paıdalanýǵa jaramsyz bolyp qalýyn sýdyń lastanýy dep ataıdy.
Ózender men kólderdi lastanýdan saqtaý úshin ne isteý kerek? Lastanǵan sýdy ózender men kólderge aǵyzbastan buryn jaqsylap tazartý kerek. Ol úshin arnaýly oryndarda sýdy súzedi, tundyrady jáne basqa da ádistermen tazalaıdy.
Sýdy tyńaıtqysh, pestısıdtermen lastanýdan qorǵaý úshin tyńaıtqyshty árbir ósimdiktiń qajetine qaraı qosý mólsherin saqtaǵan durys. Pestısıdterdi tek zıankestermen kúshti zalaldanǵan jaǵdaıda ǵana qoldaný qajet.
Respýblıkalyq “Sý zańynda” árbir ózen nemese kól jaǵalaýynda sý qorǵaý beldemderiniń bolýy kerek ekendigi aıtylǵan. Bul aımaqta sharýashylyq qyzmeti qatań tejeledi. Iaǵnı mal sharýashylyq keshenderin salýǵa, qara maldyń jazǵy jaıylymyna paıdalanýǵa, ónerkásip qaldyqtaryn saqtaýǵa, qoqystardy tastaýǵatyıym salynǵan.
Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Ǵylym akademıasynyń Geografıa ınstıtýty Nura, Ertis ózenderinde sýdyń quramyn zerttegen. Sodan olardaǵy synap, qorǵasyn, myrysh sekildi qaterli aýyr metaldar mólsheri qalyptan ondaǵan ese asyp túsetini belgili boldy. Sondyqtan bul óńirlerde neshe túrli aýrýlar kóbeıip ketti.
VI. Sergitý sáti.
Elektrondy oqýlyqtan tapsyrma oryndaý.
VII. Bekitý suraqtary
Sýdyń lastanýy dep neni túsinemiz?
Ózender, kólder, muhıttar nelikten lastanady?
Sýdy adamdar sharýashylyqtyń qandaı salalarynda kóptep paıdalanady?
Kanaldar men bógender ne úshin jasalady?
VIII. «Gıdrosfera» sózjumbaǵyn sheshý.
İH. «Kim tapqyr» oıyny.
Berilgen sózderdegi áripterdiń ornyn aýystyrý arqyly ózen, kólderdiń attaryn tabý.
H. Semantıkalyq karta toltyrý.
Hİ. Baǵalaý
Oımaýyt aýyly. S. Jıenbaev atyndaǵy orta mektebi
Sabaqtyń taqyryby: Jer beti sýlaryn qorǵaý
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa jer beti sýlaryn qorǵaý sharalary, olardy lastaýshylar týraly málimet berý.
Damytýshylyq: Oqýshylar boıynda bilim qalyptastyrý, óz betterinshe oılap, sheshim qabyldaı bilý daǵdysyn qalyptastyrý.
Tárbıelik: Oqýshylardy bilimdilikke, jan – jaqtylyqqa jer beti sýlaryn qorǵaı bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq.
Sabaqtyń ádisi: suraq – jaýap, aýyzsha baıandaý, tapsyrmalar oryndaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Kompúter, slaıdtar.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý.
Klass oqýshylaryn túgendeý, sabaqqa daıyndyqtaryn tekserý.
İİ. Úı tapsyrmasy.
§ 46, 47. Jer asty sýy. Muzdyqtar jáne olardyń mańyzy.
İİİ. Úı tapsyrmasyn qorytyndylaý.
1. Shyǵý tegi jóninen jer asty sýlarynyń qandaı túrleri bar?
2. Sý ótkizgish qabat dep neni aıtamyz?
3. Sý ótkizbeıtin qabat qandaı taý jynystarynan turady?
4. Espe sý degen ne?
5. Mıneraldy sý degenimiz ne?
6. Qar jıegi degen ne?
7. Aısbergter qalaı paıda bolady?
8. Qazaqstandaǵy eń iri taý muzdyǵy qalaı atalady jáne ol qaıda ornalasqan?
9. Gıdrosfera dep neni aıtady?
10. Dúnıejúzilik sý aınalymy degenimiz ne?
İV. Oı shaqyrý.
Oqýshylar jalpy jer beti sýlaryna nelerdi jatqyzamyz?
V. Jańa sabaqty meńgertý.
Cýdyń búkil jer betinde ótip jatatyn qubylystarda atqaratyn qyzmeti erekshe jáne adamzat tirshiligindegi mańyzy óte zor. Sý týraly maqal – mátelder barlyq halyqtar tilinde bar. Olar ár tilde ár túrli aıtylǵanymen, báriniń maǵynasy «sýsyz tirshilik joq» degen uǵymǵa saıady.
Sonymen, balalar, sýdy qorǵaı bilý – ony durys paıdalaný ekendigin túsindińder. Adamdar óz muqtajdyqtaryna sýdy tıimdi paıdalaný úshin erte kezden – aq kanaldar salynǵan.
Kanal degenimiz – jasandy ózen.
Adamnyń qolymen jasalǵan arnaǵa ózen nemese kól sýy jiberiledi. Kanal arqyly bir ózen men ekinshi ózen júıesi jalǵasyp, qolaıly sý joldary paıda bolady, sýmen jabdyqtaý jaqsarady. Osy aıtylǵanǵa Ertis – Qaraǵandy kanaly mysal bola alady. Onyń uzyndyǵy 500 km, eni 40 m, al tereńdigi 5 – 7m.
Kóptegen ózender bir maýsymda arnasynan shyǵyp tasysa, kelesi maýsymda taıyzdap qalady. Ózen sýyn rettep, túrli maqsattarǵa paıdalaný úshin adamdar qoldan bógen jasaıdy.
Bógen degenimiz – jasandy sý qoımasy. Bógender halyqty, ónerkásip oryndaryn, aýyl sharýashylyǵyn sýmen qamtamasyz etedi Bógenge jınalǵan sý SES – terdiń týrbınalaryn aınaldyrady.
Jer betindegi sýdy ysyrappen paıdalaný aýyr zardaptarǵa ákep soqtyrady. Mysaly, Ámýdarıa men Syrdarıanyń ózenderiniń sýyn sharýashylyq maqsattarǵa uqypsyzdyqpen paıdalaný saldary Aral teńiziniń tartylýyna ákep soqtyrdy. Uqypsyz paıdalaný barysynda taza sý quramynda zıandy, tipti ýly zattar kezdese - tin las sýǵa aınalady. Osy sý ózenderge, kólderge, teńizderge, muhıttarǵa qosylyp, olardy lastaıdy.
Adamdardyń kásiptik áreketiniń jáne turmysqa paıdalanýynyń áserinen sý quramynyń jáne qasıetteriniń ózgeriske ushyraýyn, ıaǵnı sý kóziniń paıdalanýǵa jaramsyz bolyp qalýyn sýdyń lastanýy dep ataıdy.
Ózender men kólderdi lastanýdan saqtaý úshin ne isteý kerek? Lastanǵan sýdy ózender men kólderge aǵyzbastan buryn jaqsylap tazartý kerek. Ol úshin arnaýly oryndarda sýdy súzedi, tundyrady jáne basqa da ádistermen tazalaıdy.
Sýdy tyńaıtqysh, pestısıdtermen lastanýdan qorǵaý úshin tyńaıtqyshty árbir ósimdiktiń qajetine qaraı qosý mólsherin saqtaǵan durys. Pestısıdterdi tek zıankestermen kúshti zalaldanǵan jaǵdaıda ǵana qoldaný qajet.
Respýblıkalyq “Sý zańynda” árbir ózen nemese kól jaǵalaýynda sý qorǵaý beldemderiniń bolýy kerek ekendigi aıtylǵan. Bul aımaqta sharýashylyq qyzmeti qatań tejeledi. Iaǵnı mal sharýashylyq keshenderin salýǵa, qara maldyń jazǵy jaıylymyna paıdalanýǵa, ónerkásip qaldyqtaryn saqtaýǵa, qoqystardy tastaýǵatyıym salynǵan.
Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Ǵylym akademıasynyń Geografıa ınstıtýty Nura, Ertis ózenderinde sýdyń quramyn zerttegen. Sodan olardaǵy synap, qorǵasyn, myrysh sekildi qaterli aýyr metaldar mólsheri qalyptan ondaǵan ese asyp túsetini belgili boldy. Sondyqtan bul óńirlerde neshe túrli aýrýlar kóbeıip ketti.
VI. Sergitý sáti.
Elektrondy oqýlyqtan tapsyrma oryndaý.
VII. Bekitý suraqtary
Sýdyń lastanýy dep neni túsinemiz?
Ózender, kólder, muhıttar nelikten lastanady?
Sýdy adamdar sharýashylyqtyń qandaı salalarynda kóptep paıdalanady?
Kanaldar men bógender ne úshin jasalady?
VIII. «Gıdrosfera» sózjumbaǵyn sheshý.
İH. «Kim tapqyr» oıyny.
Berilgen sózderdegi áripterdiń ornyn aýystyrý arqyly ózen, kólderdiń attaryn tabý.
H. Semantıkalyq karta toltyrý.
Hİ. Baǵalaý
You Might Also Like
-
Maqsaty: Temekiniń aǵzaǵa tıgizetin keri áserin jáne odan týyndaıtyn aýrý túrlerin aıta otyryp, zıandy áserin ashý. Shylym shegýdiń zıandy jaqtaryn asha otyryp, odan jıirkenýge, temeki - ý ekenin aıtyp...
