InfoHub Logo

Ertede, jaýgershiligi mol zaman bolsa kerek. Birde, qannen-qapersiz beıbit jatqan aýyldy jaý shaýyp, oıranyn shyǵarady. Oıda joqta bastalǵan alasapyranda bir balajan ana eseıip qalǵan jalǵyz balasyn qazannyń astyna jasyryp úlgeredi. Aýyldyń qarsylasqandary ajal taýyp, qolǵa túskenderi pende bolyp, jaýdyń aıdaýyna ketedi. Sodan, qazan astynda jasyrynyp aman qalǵan bala shań-shuń basylǵan soń ornynan turyp, oırany shyqqan aýylyn kóredi, tirideı aıyrylǵan anasyn joqtaıdy. «Aınalaıyn, Qudaı-aý!» dep zar tógedi (osy tusta dombyra «Aınalaıyn qudaı-aı!» degen sózdiń býyn yrǵaǵy men úndes qaıǵyly saryn shyǵarady).

Taǵdyrdyń taýqymetinen qashyp qutyla ala ma, jetim bala jataǵynan túńilgen qulyndaı bolyp, ıesiz jurtty artqa tastap, beti aýǵan jaqqa júrip ketedi. Qansha júrgeni belgisiz, kúnderdiń bir kúninde erni shólden kezerip, ábden tıtyqtaǵan shaǵynda kóz ushynan qaraıǵan attyly kórinedi. Jaı attyly emes, sońyna ertken tazysy bar, qolyna qondyrǵan qarshyǵasy bar, qanjyǵaǵa baılaǵan dabyly bar Qoshan seri degen ańshy bolsa kerek. Qulazyp kele jatqan jetim bala júgire daýystap: «Aǵajan-aý, aǵajan, atyńnyń basyn tarta tur!» — dep shaqyrady (osy tusta dombyra «Aǵajan-aý, aǵajan, atyńnyń basyn tarta tur!» degen sózdiń býyn yrǵaǵymen úndes qaıǵyly saryn shyǵarady).

Sol sát ańshynyń aldynan qusy qalyń otyrǵan kól kórinip, qolyndaǵy qarshyǵasy tilenip ushyp jóneledi. Qarshyǵasy ketken soń, qustyń qyzyǵymen balaǵa qaraı almaı, dabylyn dúńkildetip, ańshy da shaba jóneledi. (Osy tusta dombyranyń úni soǵylǵan dabyldyń dúńkiline, shapqan attyń dúbirine uqsap ketedi).

Jetim bala eki ókpesin qolyna alyp júgirip kólge jetse, ańshy atyn kól jaǵasyna qańtaryp tastap, ózi qamys arasyna túsken qaz-úırekti jınaýǵa ketipti deıdi. Japan túzdi jaıaý kezip jany qınalǵan bala attyń tusaýyn sheship, qarǵyp minedi de júrip ketedi. Qoshan seri qaz úıregin arqalap, qamystan shyqsa aty joq. Tóńiregine qarasa, kóz ushynda jele jortyp ketip bara jatqan balany kóredi. Dúnıe kezek degen emes pe, endi balanyń sońynan júgirgen ańshy: «Balajan-aý, balajan, attyń basyn tarta tur!» — dep daýystaıdy. (Osy tusta dombyra «Balajan-aý, balajan, attyń basyn tarta tur!» degen sózdiń býyn yrǵaǵymen shertiledi).

Bala bolsa, qaıtyp oralsam qandaı nıettegi adam ekenin kim bilgen, taǵy da tentirep dalada qalarmyn, onyń ústine mendeı emes qoı, qolynda qarshyǵasy, sońynda tazysy bar, dep oılaıdy da, toqtamaı júre beredi. Sol betinde qara úzip, shyǵandaı uzap baryp, bir taqyrǵa irkilgen qaqtyń basyna kelgende tizgin tartady. Attan túsip, atynyń aýyzdyǵyn alyp, sýarmaqshy bolady. Osy sát kúrs etken myltyq daýysy estiledi de, sýaryp turǵan aty jalp etip qulaıdy. Jetim bala janyna arasha bolǵan atynyń basyn qushaqtap, eńirep qoıa beredi. Sonda ústinde jarǵaǵy, qoldarynda myltyǵy bar qos mergen kelip balany jubatady. «Áttegen-aı, jańylǵan ekenbiz! Shyraǵym, qulan atatyn mergender edik. Myna taqyrdyń qaǵyna qulannan basqa ushqan qus, júgirgen ań kelmeýshi edi. Biz baıqamaı jazym ettik», — dep qos mergen ókinish bildiredi.

Sol jerde jón surasyp, jaıdy bilisken soń qos mergen balaǵa: «Alańdar eshkimiń joq eken. Bizdiń eldiń baıynyń balasy joq edi, balshyqtan kisi jasaı almaı otyr. Sol kisige bala bolasyń», — deıdi. Jetim balanyń buldanar jaıynyń joq ekeni belgili, qos mergenniń sózine qulaq asyp, aýylyna erip keledi. Aıtqandaı, balasy joq baı jetim balany zor qýanyshpen baýyryna basyp bala etip, ulan-asyr toı jasaıdy.

Sonymen, kúnder jyljyp óte beredi. Boıy ósip, buǵanasy qata bastaǵan bala júre tapqan ákesiniń úıir-úıir jylqysyna bas-kóz bolyp, jylqyshylardyń qosaǵasy bolady.

Kúnderdiń bir kúninde jetim bala jylqyshylardyń jaıyn bilýge kele jatsa, taý arasynan túgi jetilip úlgermegen typ-tyqyr bir qulyndy kóredi. Bala qulyndy qosqa alyp kelip, baǵýǵa kirisedi. Keshikpeı-aq, tyqyr qulyn tez jetilip, at bolady. Jaı at emes, jelse jeldeı esetin, shapsa qustaı ushatyn tulpar bolyp ósedi.

Bir kúni bala atyn minip, ákesine kórsetý úshin úıine kelip, atyn beldeýge baılap jatqanda pysqyryp qalady. Sonda baı úıiniń túndigi quıyn soqqandaı jelp ete túsip edi deıdi. Baı úıge kirgen balasynan: «Shyraǵym, mynaýyń neǵylǵan at, mundaı jylqy bizde joq edi ǵoı», — depti. Bala mán-jaıdy aıtady. Baı: «E, durys-aq, minetin atyńdy tapqan ekensiń», — dep oń shyraı tanytady.

Bala osy bir sátti paıdalanyp, kópten kókeıinde júrgen oıyn aıtady. «Áke, — deıdi bala, — týmasam da týǵandaı kórip, baýyryńyzǵa bastyńyz. Ol úshin aldyńyzda máńgi qaryzdarmyn. Alaıda qazaq «Er týǵan jerine, ıt toıǵan jerine» demeı me? Ulyqsat etseńiz, týǵan jerimdi kórgim keledi».

Erjetken azamatty zorlap ustap bola ma, baı qanshalyqty balaǵa baýyr basyp, qımaǵanymen, aqylǵa jeńdirip aq batasyn berip, ulyqsat etedi.

Bala qýanyshy qoınyna syımaı jolǵa shyǵady. Bylaı shyǵa taqyr atyna qamshyny basyp, talaı bel-belesten ótedi. Bir mezgilde tizgin tartyp artyna qarasa, kóz ushynda jalpyldap baı ákesi qýyp keledi deıdi. Sóıtse, baýyr basqan balasy endi qaıtyp kelmeı me dep qımaı, tulparyna minip, sońynan ere shyqqan eken. Sonda balanyń da júregi eljirep: «Saǵyń synar qaıt, áke!» — dep daýystaıdy. Osy tusta dombyra «Saǵyń synar, qaıt, áke!» degen sózdiń býyn yrǵaǵyn suńqyldaı qaıtalap turyp alady.

Balanyń alǵan betinen qaıtpaıtynyna kózi jetken baı: «Qaıteıin, qaıyr qosh, aldyńnan jarylqasyn!» — dep, kóziniń jasyn irkip, keri qaıtady.

Jetim bala sol júrgennen mol júrip otyryp, kúnderdiń bir kúninde taý qoınaýynan burqyrap aǵyp jatqan bulaqqa tap bolady. Bulaqty órlep kele jatyp, kóńili tasyǵan bala ánge salady (osy tusta dombyra úni jan sergiter ásem sazǵa oıysady).

Keshikpeı-aq, jetim bala bulaqtyń bastaý qaınaryna jaqyndap kelse, onyń ásem ánin eltı tyńdap bir qyz tur deıdi. Jón surasyp, tildese kele bala qyzdy unatyp qalady. Sol jerde bala: «Maǵan ómirlik jar bolsań, aldyma mingizip alyp keter edim», — deıdi. Sonda qyz: «Ánińdi estidim, tegin júrekten shyqpaıtyn án eken, atyńdy kórdim, qashsa qutylyp, qýsa jetetin at eken. Taǵdyrdyń jazýy osy shyǵar, aıtqanyń bolsyn», — degen eken. Sóıtip, kóńilderi jarasqan eki jas tyqyr atqa mingesip jolǵa shyǵady.

Sol ýaqytta qyzdyń artynda qalyp bara jatqan sheshesi men Er Kóben degen bir aǵasy bar edi deıdi. Sheshesi kúndik jerden jylannyń kúısegenin bilip, ıisin sezetin qazyq aıaq qara kempir bolsa kerek. Sý alýǵa ketken qyzynyń keshikkeninen sekem alyp, tyń tyńdap jiberedi de, bolǵan jaıdy biledi. Sol-aq eken, attandy salyp: «Er Kóben, álgi júziqara jalǵyz qyz kóldeneńdi kók attyǵa mingesip, kúndik jerde ketip barady, jyldam jete gór!» — dep baıbalam salady. Er Kóben de namysqa basyp, tulparyna minip, qýyp beredi. Kelesi kúni degende qaralaryn kóredi. Sonda Er Kóben: «Qashpa, batyr, qashpa, toqta, batyr, toqta!» — dep daýystaıdy (osy tusta dombyra «Qashpa, batyr, qashpa, toqta, batyr, toqta!» degen sózdiń býyn yrǵaǵyna oıysady).

Sol jerde janyndaǵy jetim balaǵa qyz: «Biz mingesip qashyp qutyla almaımyz, meni túsirip ket. Aǵamnyń aldynan zorlyqpen ileskendeı bolyp shyǵaıyn da, «asqar taýdaı pana bolǵan aǵam-aı» dep, qushaq jaıyp jylaǵan bolaıyn. Biraz bógeler, sonda qara úzip, uzap ket», — deıdi. Buǵan jetim bala: «E, men nege qashaıyn, zorlyq-qıanatym joq. Aǵań et pen súıekten jaratylǵan adam shyǵar, mán-jaıdy aıtarmyz», —  dep kónbeıdi. Alaıda olaı bolmaı shyǵady. Ashý býyp kele jatqan Er Kóben tyqyr atty bir aınalyp ótedi de: «Oı, áttegen-aı, kiná senen emes, qaryndasymnan bolǵan eken. Sen isiń aq bolǵan soń qashpaǵan ekensiń. Áıtpese, atyń qýsa jetetin, qashsa qutylatyn janýar eken. Endi ótken iske ókinbeı, maǵan er. Atyńnyń tórt tuıaǵyna tórt tabaq jamby bereıin», — deıdi. Jetim bala: «Altynyń maǵan at bolar ma, at bolsa da tyqyr atymdaı bolar ma?!» dep ermeıdi. «Endeshe óziń bil, men saǵan «qyz alyp qash» degenim joq», — dep, Er Kóben qaryndasyn mingestirip júrip ketedi. Jetim bala bolsa: «Bergen jomart emes, alǵan jomart. Men kórdim, ol erdi, sen jeńdiń. Qaısymyzdyń isimiz aq ekeni bir táńirge aıan!» — dep jetim bala qala beredi.

Sodan, esiz dalada er-turmanyn arqalap jalǵyz qalǵan jetim bala taǵdyryna muńyn shaǵyp, zar tógedi (osy tusta dom-
byra erekshe muńdy sazǵa oıysady).

Esiz dalada uzaq eńirep, silesi qatqan jetim balaǵa bir mezgilde oı keledi. «Qoı, men búıtip ezile bergenmen is bitpes. Ári jaıaý-jalpy qalyp, ári jazyqsyz japa shegip, súıgenimnen aıyrylǵanym jaraspas. Bir amalyn qarastyraıyn», —  dep ornynan turady da, Er Kóbenniń aýylyn betke alyp júrip ketedi. Sol betinde toqtamaı júrip otyryp, túnniń bir ýaqytynda aýyl irgesinde jýsap jatqan Er Kóben jylqysynyń ústinen shyǵady. Aqyryn kóz úıretip qarasa, aǵash saıasynda bir jylqyshy qalǵyp tur deıdi. Jetim bala eppen basyp keledi de, shylbyryn tuzaqtap jylqyshynyń moıyna salyp, aǵash butaǵynan asyryp tartyp tura qalady. Sonan soń: «Jan kerek bolsa shynyńdy aıt, jylqy ishindegi eń jaramdysyn ata!» — deıdi. Shybyn janyn saýǵalaǵan jylqyshy: «Aıtaıyn, aıtaıyn! Er Kóbenniń juma saıyn báıgeden keletin egiz kúreń aty bar. Birin keshe qınap mingen eken, úıiniń janynda tańasyp tur. Ekinshisi — myna meniń astymdaǵy at. Shynym osy!» — deıdi jylqyshy.

Munan ári jetim bala shylbyrdy aǵash butaǵyna oraı tartyp, jylqyshyny baılap tastaıdy da, onyń astyndaǵy atyna minip alady. Sol betinde ózin unatqan qyzdyń aýylyna kelip, qyz úıiniń tusynan keshegi bulaq basynda aıtqan ánine salady (osy tusta dombyra úni ásem sazǵa oıysady).

Ándi estigen qyz bul ánniń keshegi bulaq basynda jetim bala salǵan án ekenin birden tanıdy. Tanıdy da oıǵa qalady. «Bul kelip turǵan jetim bala bolar. Jetim de bolsa sertke berik eken. Sol sertinde turǵan soń, esebin taýyp egiz kúreńniń birin qolǵa túsirgen ǵoı. Qolǵa túsirgen soń maǵan at basyn buryp, belgi berip turǵany bolar, táýekel!» — dep, qyz eppen kıinip, zatyn salǵan qorjynyn qaryna ilip, syrtqa shyǵady. Syrtqa shyqqan soń alańsyz bolaıyn dep, esikke qamyttaı qara qulyp salady. Sonan soń tań asyp turǵan kúreń atqa minedi.

Munyń bárin kóz jazbaı baǵyp turǵan jetim bala qyzǵa kelip: «Taǵdyr jolymyzdy ońǵarsyn! Sen jylqyǵa baryp, aıdap kete ber. Men aǵańmen qoshtasyp qaıtaıyn!» — deıdi. Qyz muny jón kóredi.

Jetim bala Er Kóbenniń úıiniń tusyna kelip: «Aý, Er Kóben, Er Kóben! Sen er ekensiń. Keshe qaryndasyńdy qalyńsyz bergiń kelmeı alyp ketip ediń. Búgin egiz kúreńdi mingizip, bir tabyn jylqyny aldymyzǵa salyp berdiń. Márttigińde shek joq eken, táńiri jarylqasyn!» — dep daýystaıdy. Muny estigende Er Kóben: «Óı, mynaý ne deıdi eı!» — dep, ornynan tura júgirgende qulyptaýly esikke soǵylyp, shalqasynan túsedi.

Muny estigen jetim bala: «urıt soq-soq!» — dep ishteı kúlip júrip ketedi.

Osylaısha jetim bala mol jasaýymen súıgenin alyp, týǵan jerine jetip, el bolyp ketip edi deıdi.

---