InfoHub Logo

İ. QARIA

Kilem tústi keń dalany qaq jaryp kók taban temir jol jatyr. Jol boıynda egini jaıqalyp, maly qaptap kolhozdy kóp el otyr. Elden shola top-top kıik orǵyp barady. Elden joǵary samoletter samǵap barady. Biz poezben zymyrap kelemiz. Bizge qarsy jer de zymyrap keledi. Saryarqanyń jazyǵy jetkizer emes, poezd jetpeı qoıar emes. Kesheden beri salǵylasa aqqan Sarysý jaıyna ketti. Kún jazyqtan shyǵyp, jazyqtan batty. Dóńgelek tam, qaptaǵan mal, orǵyǵan kıik — bári keıin qaldy. Kóz ushynda býryl beles, búrtik-búrtik buırattar kórinedi. Sol kóringen sap-sary mys bop elesteıdi kóńilge. Mys dalasyn yntyqpyz kórýge.

Mine jettik. Soıaý shópti, beles-beles býryl dala qany qashqan qatpar bet sekildi. Syryn ishine, yzǵaryn syrtyna tarta qarsy aldy.

Kári dalanyń tósinde myj-myj bolǵan buırattar jatyr. Sol buırattyń birinde aqqý syndy taranyp, aq taıaǵyn qolǵa alyp, aq kóılekti, aq bas qart otyr. «Mys tarıhpyn» degendeı qarsy qarap nyq otyr. Onyń arjaǵynda oıpattan kóterilgen qoıý shań oqtyn-oqtyn borap ketedi. Ne tamasha dep kóńil eleń-eleń etedi.

Poezdan túse qartqa týra tarttym. Aramyz birsypyra jer. Men buırattyń balaǵyna jetkende, buırat basyndaǵy qarttyń úni estildi. Sóz be, án be, zar ma, ne aıtyp otyrǵany belgisiz, áıteýir bir sarynǵa túsip alyp yńyldaıdy qart, yńyldaıdy...

— Assalaýmalıkým, aqsaqal! — dedim kele.

— Álıksalam, jolaýshy jigit, — dedi ol, shuqshıa bir qarady betime. Otyrǵan jeri qaraýyl tóbe bolsa kerek. Osy aradan jan-jaqtyń bári kórinedi. Dál etekte, saıdy qýalaı betkeıge shashyraı jumysshy poselkesi otyr. Aıasy kishi, aıdyny kúshti poselke: arasy shımaı-shımaı temir jol, ákele jatqan, apara jatqan poezdar, bárinen joǵary munara sıaqty kóterilgen shahty kópirleri, tonnalaǵan tasty sheńgeldep laqtyrǵan ekskavatorlar... jer keýdesin talqandap, jez tasyn sabansha sapyrady.

— Jezqazǵan osy bolar, aqsaqal?

— Ia, — dedi de sóılep ketti qart, — jumyr basty adamnyń jeńbesi sirá joq eken. Aǵylshyn Novel aq shatyrmen, men qara lashyqpen kelip, osynaý saıdan birinshi shahtany ashqanda osylardyń biri de joq edi.

Sodan beri qyryq jyl ótipti. «Elý jylda el jańa» dep qalaı aıtqan burynǵylar, bizdiń el bes jylda bir túlep turǵan joq pa!

Qart samǵaı berdi: Mys tóbeniń basynda jelmen birge gýildegen osy qart sonaý ótken kúnderdi tizbektep kóz aldynan ótkizip jatyr... Sonyń birin oqýshymnyń aldynan men de ótkizemin.

* * *

...Ókire soqqan surapyl jalańash dalanyń astan-kesteńin shyǵardy. Saı panalaǵan qara lashyqtardyń ústinen qar jorǵalap ketti. Eki jigit áli burap tur. Jel yqqa, salmaq túpke tartsa, temir tutqa jalańash alaqandy qaryp barady.

— Átteń qolǵap!... — dep solaqtaǵan jeńmen ustaıdy jigitter. Jeń qatyp, synapsha jylpyldaǵan tutqany keıin serpkende, tosa qalǵan ıyqqa kelip sart etedi. Iyq salbyrap, manaýraǵan betti muzdaq basty. Jiptik erinniń qıýy ketip, sóz pyshyraı shyqty. Shyńyraý túbinen syzattap kóterilgen aǵash shelek bir kezde erneýge ákelip bir jigitti kúrs soqty.

— Neshe shelek?

Seksen bes.

— Jaqsy eken. Dala tútep tur ǵoı. Úıdi izdep kórelik, — dedi jer astynan shyqqan jigit. Úsheýi qol ustasa jelge qarsy bettegende, surapyl ishin tarta keıin bir eńserip tastady. Jigitter egese ilgeri umtyldy. Týra qarasa betti qaryp, qyryndasa teris qaǵyp, birese uıytqyp soǵyp tunshyqtyrady jyndy boran. Buryn badyraıyp turatyn qara lashyqtar tapqyzar emes, qarǵa kómilip, tek dymyn shyǵarmaı jatyr. Kúni boıy Noveldiń jumysymen, endi «táńir» álegimen alysqan úsh jigit bulqan-talqan dalada Noveldiń de, táńirdiń de sybaǵasyn berip baqty.

— Búgin beker-aq shyqqan ekenbiz. Ajal ma, beınet pe aıdaǵan, — deıdi biri.

— Jatqyzdy ma qý tamaq. Novel ǵoı aıdaǵan, — deıdi ekinshisi.

— Jatsań da, tursań da bir azap, odan da jaǵalasyp baq, — dep jer astynan shyqqan jigit jelge qarsy qaryshtaı adymdaǵanda, etekten ustaǵan anaý ekeýi et-petinen tústi.

— Toqta, Kóshekbaı!

— Biz qaldyq, Kóshekbaı!..

— Baýyrlarym-aý! — dep Kóshekbaı ekeýin súıemelep turǵyzdy da, qapsyra qushty. Jel ótinde ózi. Ústindegi qyryq jamaý shoqpyt shapan ázir qurǵaq bolsa da, panasy az, ishtegi toqtyshaqtyń terisi ǵana keýdeni ókpek jelden qorǵap tur. Ózge dene muzdap barady. Surapyl ókire túsedi. Kóshekbaıdyń ishi jylyp sala berdi bir kezde.

— Taptym! —dedi julyp alǵandaı, — endi júrsek te, tursaq ta óldik. Amaly — jatqan. Kıimderiń qatyp qalypty, ózderiń qaljyrapsyńdar. Senderdi qarǵa myqtap kómeıin de aýyl izdeıin men.

Já desti osyǵan. Joldastaryn qarǵa kómip, jalǵyz jóneldi Kóshekbaı. Ysqyrady, ulıdy, túteıdi de túneredi. Kárine mingen kári dala qutyryp ketti múlde. Júgire basyp Kóshekbaı keledi. «Átteń!» degen armanyn aıta keledi ishinen:

— Jalyndaǵan jıyrma bes kúısizde keldiń qaıteıin! Temir qazyq qolǵa alyp, shaınasa bitken sur tastan jer astynda ot shashtym. Boratar edim sol otty, ándemdi qarý qolǵa alsam. Shoqpyt shapan ıyqta. Surapyl mynaý ysqyrǵan. Saılanyp kelip kezdessem kórer edim seni de!..

Kóshekbaı oıyn bólip eleń etti. Ysqyrǵan jel me, adam daýysy ma, alysta álsiregen ún estiledi. Estiledi de basylady, basylady da qaıta kóteriledi... Aıyra almaı az turyp:

— Qap! — dedi de keıin júgirdi, jańaǵy ekeýi turyp ketken eken. Jan shyǵardaǵy daýys bolmasa ıgi edi.

Daýysty izdep júgire berdi. Surapyl basyń-kóziń demesten sabalaı berdi. Shoqpyt shapan qaltaıyp, toqtyshaqtyń terisi tońazyǵan kezde daýysqa da jetken edi. Daýys aıaq astynan shyǵady endi. Tapqyzbaıdy. Aınala izdep ombylap júrgende bet bir shym etti, Kóshekbaıdyń ózi kúmp berip túsip ketti tereńge... Kózin ashyp alsa — úıinde otyr. Dál shańyraqtan túsipti... Býryl saqal Otarbaı báıik bolyp ushyp júr. Balasyn sheshindirip, ústine úıindegi baryn japty. Qulashtaı aq kıiz, qara týlaq, shıdem kúpi — bári Kóshekbaıdyń ústinde.

— Adastyń ba, qaraǵym?

— Adasqanda qandaı.

— Jetti me daýysym?

— Jetpese kelem be?

Úı ishindegi múliktiń kóbi de, asyly da otyn. Bir qabyrǵa baıalysh pen tobylǵyǵa siresip tur. Tóbeden túsken qardy bosaǵaǵa syryp tastap, Otarbaı dereý ot jaqty. Qyzyl ushqyn burqyrap, qoıý tútin kóz ashtyrmaı, dem alǵyzbaı tunshyqtyryp barady. Otyn arasynda qatqan biren-saran jylandar qosa otqa túskende ysqyryp bir sekiredi de tyrtysa qalady. Úı men dala osylaı alaı-túleı bolyp turǵanda qurym kıiz, eski alashanyń astynan eshtemeden qapersiz daýys estiledi bir.

— Ot jaqqanbysyń, balam? Kóshekbaı kelgen be?

— Keldi, — dep barynsha aıqaılap jaýap berdi Otarbaı.

Uzyn aqsaqaly tútin shalyp sarǵaıǵan, qasy kózine túsken, kózi jóndi kórmeıdi, qulaǵy aıqaıdy ǵana estıdi, eski-qusqynyń ishinen bir adam bas kóterdi.

— Kóshekbaı, a Kóshekbaı, beri kel!

— Tońyp keldi, áke. Orap tastadym, — dedi Otarbaı.

— Orap tastadym!? Osy kúngi jas eshki tárizdi-aý. Qurǵaq borandy eleı me eken kisi. Dábeı zavodynda istep júrgenimizde balaqtan sorǵalaǵan sý úıge jetkenimizshe muz bop siresip qalatyn edi. Osyndaı borandarda jalańaıaq, jalań but úıden-úıge júgiretinbiz bala shaqta. Osy Jezqazǵannan qaılamen, súımenmen qazyp, túıege artyp, Dábeıge tas tartqan kúnderimiz bolǵan. Sonda dalaǵa, qar astyna qona beretin edik...

Atam sózine qaraǵanda jańaǵy ekeýi eshteme etpes, áke? — dedi Kóshekbaı.

— Túk te etpeıdi, balam. Kún tolas bolysymen taýyp alamyz, — dep Otarbaı qara shóńkeni ottan julyp aldy da, Kóshekbaıdyń aldyna ákeldi. Shımen jamaǵan sary shara, jyrym-jyrym aǵash qasyq qosa keldi. Qyzyl ushqyn jaýyp tur. Býy burqyraǵan qara kójeni kók tútinmen qosa boryp-boryp urttap jatty Kóshekbaı...

Sol Kóshekbaı ker zamandy basynan keshirip kelip, búgin mine jez tóbeniń basynda otyr. Qasy qandaı aǵarsa, kóńili sondaı aǵarǵan sıaqty. Sóz arasynda qaljyńdap qoıady:

— Burǵy tesip beredi, dári buzyp beredi. Anaý turǵan túıe moıyn — dedi ekskavatorǵa ıegimen nusqap, — salyp beredi. Solardyń istegenin men istedim dep búgingi jastar maqtan etedi. Sábet istedi, sábet istedi, deımin men otyryp. Qaısymyzdiki durys?

— Olardiki de, sizdiki de durys.. — deı bergenimde.

— Kóńil jyqpaıtyn jigit ekensiń, — dep qarq-qarq kúldi qart.

Jańa baıqadym, tóbe beti shurq-shurq tesik eken. Ár tesikke bir temir qazyq qaǵyp, ony sementtep bekitken. Árirekke kóz jiberseń, atam zamanda qazylǵan shuqanaq, jyra úıindiler kórinedi...

— Anaý shuqanaqtardy erte kezde sizder qazǵan bolarsyzdar.

— Ońynda jezdi, solynda Keńgir ózenderi, aralyqta, shólde jatqan osy sıyr búırek tas buırattardy el eshqashan jaılamasa» da, qystamasa da qasıetin erte-aq bilgen tárizdi. «Jezdi», «Jezqazǵan» degen at atamzamannan keledi. Sol shuqanaqtar, men túgil meniń ákemnen de, atamnan da buryn qazylǵan. Qazaq, sirá «Jez» degen sózdi sol shuqanaqtardan aldy ma deımin.

— Myna temir qazyqtar ne?

— Bulardyń syry tereńde, júz metrden áride jatyr. Jer astyna túspeı qanbassyń, shyraq.

Qarıamen qoshtasyp jer astyna túsýge kettim.

II. JER ASTYNDA

Jer astyna aparatyn jol — tip-tik qarańǵy shydyraý. Shydyraýǵa eki temir kletke kezek-kezek súńgip shyǵady. Kletkeniń birine minip biz de súńgip kettik. Súńgip kele jatqanda da Ánýárdyń baıaý daýysy tynǵan joq. Jas ınjener jasamys adamsha az sózden kóp maǵana tartyp, bajaılap aıta beredi:

— Kendi tabý bar da, alý bar. Tabý bolmasa alý da bolmaıdy. Siz kórgen temir qazyqtardyń árqaısysynyń astynan tonna mys alamyz. Mys bul zamanda eldiktiń tulǵasy ǵoı...

Kletke kilt tura qaldy. Jer astyna jetken ekenbiz. Jerdiń úshinshi qabatyna jetippiz. Mys tasy úste, ekinshi qabatta qalypty. Biraq, tóbeniń ár jeri tesik. Sol tesikterden sur tas lek-lek quıylyp tur. Mys tasy osy. Samsyǵan vagonetke birinen soń biri tosa qalyp, tolyp shyǵyp jatyr. Kóp vagonetkeni jalǵyz elektrovoz súırep barady. Elektrovozǵa qazaqtyń qarshadaı qońyr qyzy minip barady.

Qyz da, elektrovoz da bireý emes, áldenesheý. Tus-tustan qaǵylǵan qońyraý, jarqyldaǵan, elektr, tarsyl-gúrsil júris bári solardiki. Bir adam ondaǵan adamnyń, bir mashına ondaǵan atannyń qyzmetin atqaryp júr. Sonda da az sıaqty, asyǵys júr. Ásirese, syrtqa shyǵar aýyzdaǵy jigitterdiń vagonetkelerdi kletkeden alyp kletkege salǵany áskerı shapshańdyqtan kem emes.

Kletke men elektrovozdar biri ketse biri kelip sastyryp tur. Meniń shamalaýymsha árbir úsh mınýt saıyn bir tonna rýda shyǵyp jatyr jer ústine.

— Aǵaılar, aıypqa buıyrmańyzdar, — dedi jigitterdiń biri, — dál qazir sóılesýge ýaqyt joq.

Jer astyndaǵy barlyq jumystyń aýmaǵy men salmaǵy ólshener jer osy ara. Jer ústine qansha vagonetke rýda shyqsa smena jumysy soǵan qaraı baǵalanbaq. Sondyqtan, jer astyndaǵy jurttan sóz basy: «Qansha shyqty? Neshe vagonetke?» Normany oryndaý, asyra oryndaýdy baq-dáýlet deıdi bular. Tehnıka jańalyqtaryn tez meńgergen jigit baq-dáýletke tez jetken ónerpaz sanalady. Burǵyshy Balmuqan, Arystanbekterdiń, burynǵy burǵyshy, qazir shahta bastyǵy Ysqaq. Zeınollalardyń dańqy toptan asyp, júlde alýmen eńbek jańalyqtaryn tez meńgere otyryp, baıytýmen shyǵypty. Osy adamdardyń ózine qarasań qarnyń ashady, isine qarasań kóńiliń tasıdy. Zeınollaǵa:

— Siz rekordty qalaı berdińiz? — dep ejiktep turǵanda, myna bir sózder aýzynan ázer shyqty.

Mamandar tesik pen tesiktiń arasyn júz elý santımetr, tastyń jalpaqtyǵy bir metr bolsyn dep bekitip bergen. Maǵan osy az kórindi de júrdi. Bir kúni júz elýdiń ornyna júz seksen, metrdiń ornyna júz elý santımetr alyp jiberdim. Ol kezde pobedıt joq, soǵys tusynda ǵoı munyń kóbeıgeni. Kalennyı burdy basqasha sýartqamyn. Sóıtip, jeti saǵatta eki júz elý bes tonna qulatyp edim, jurt rekord dep ala jóneldi...

Bir kezde Jezqazǵanda stahanovtyq qozǵalystyń aldy bolǵan Zeınollanyń bar aıtqany osy ǵana.

Balmuqannyń aýzy tipti sarań. Ol normasyn ylǵı eki-úsh ese artyq oryndap keledi. Balmuqan, Egizek sıaqty burǵyshylardyń aılyq tabysy jeti myń somǵa jetken.

— Men, tereń burǵylap, prostrel jasaý ádisin qoldanyp júrmin, — deıdi Balmuqan. Odan ári óziń qazbalap tappasań, má deri joq, saǵan.

Sózinen isi, ózinen ataǵy zor qarapaıym adamdardyń naǵyz keremeti ekinshi qabatqa shyqqanda kórinedi. Ekinshi qabat degenimiz ekinshi bir dúnıe. Jer betindegi usaq buırattar jer astynda tutasyp, úlken taý, shalqar bel bolyp alǵan. Sol taý men belderdi buza-buza jer astyn keýlep, dalıtyp jiberipti. Kógildir munar kózdi alysqa jibermeıdi. Munar ishinde jaryq juldyzdaı jarqyrap elektr shamdary kórinedi. Birde jartas, birde quz, birde adyr, birde belester kezdesedi. Keń jazyqqa da shyǵyp ketesiń bárinen de osy jazyqtyń tas alýy tamasha. Joǵary qarasań tóbege kóziń jetpeıdi. Býyldyr aspan tunjyrap tónip tur. Aspandy tas dińgektermen tirep tastaǵan. Dińgekterdiń jýandyǵy úsh qanat úıdeı, aralary alshaq. Tas aspanǵa qarap qoıyp, jıirek tirer me edi deısiń. Jer betinde tus-tustan kóringen shahtalar jer astynda birimen biri túıisip, ulan baıtaq tas álemi bop ketken. Bul álemde kúndiz-túni tynyshtyq joq. Adam balasy álekti salyp jatyr: kúrs-kúrs atady, tóbeden tóńkere qulatady, saýdyrap aqtarylǵan mys tasyn skrıperler syryp aparyp, quıyp jatyr tósekterge. Astyńǵy qabatta tesikten tosyp alyp, jer ústine jóneltip turǵandardy jańa ǵana kórip shyqty.

— Ertede osynyń bárin kúrek, tashke, balǵa, ushpyrmen istedi-aý adam, — dep Kóshekbaı qarıanyń ótken kúnderin eske alsaq. Ánýár qabaǵyn shytady:

— Ol ólsheý emes! Tehnıka qansha jetilse de, tilekten áli keıin keledi. Jer astyna laıyqtap ekskavator, avtomashına jasalsa tıeý, tasý jumystary budan da ónimdi bolar edi. Myna tas dińgekter jerdiń jıyrma prosentin ustap tur. Osylardy qaǵyp alsa, úlken olja. Átteń tas aspandy qulatpaıtyn bir aıla... — dep arman etedi jas ınjener. Qol jetkenge máz bolmaı sharq uryp izdene berý, ýaqytty, kúshti neǵurlym az jumsap, tabysty kóbeıte berý sanasy jas ınjenerge tynyshtyq bermeı keldi. Ol kóz shalǵannyń birin qur ótkizbeı synap keledi…

— Áne, Balmuqan! — dedi bir kezde.

Sonaý joǵarǵy qıada, elektr jaryǵynyń astynda, japadan-jalǵyz tur. Asty quz, ústi shyń, taıǵaq qıadan taıam demeı tym pań tur. Etekte ıirilip ysyldaǵan rezınka tútiktiń bir ushy sonyń qolynda jarqyldaǵan bolat burǵymen jalǵasypty. Quz betin qarlyǵash uıasyndaı shurq-shurq tesip tastaǵan. Bolat burǵy sýmańdap boılaǵan saıyn, masasha qadalyp jartasqa jabysa beredi, Balmuqan. Onyń qazir áńgimege ýaqyty az, tipti moınyn da burmady bizge. Eki kózi aldynda, eńgezerdeı denesi selk-selk etip, salmaǵyn sala túsedi. Burǵyǵa tútikpen kelgen jasandy jel aıdap barady burǵyny. Tas úgindisi undaı burqyrap tur...

Eki-aq suraq berdik Balmuqanǵa. Birinshi suraqqa jaýap bermeı, qaǵaz berdi de, isteı berdi. Qaǵazda normasyn qansha oryndap kele jatqany jazylǵan eken. Ylǵı eki-úsh norma.

— Budan da ári ketýge bola ma? — degende:

— Adamy biledi, — dedi Balmuqan.

Tútiktiń bir jerinen jel shyqqan eken, sony qulaǵy shalyp qalyp, tastan-tasqa arqarsha qarǵyp bara jatty ol...

Biz bir týnnelge enip kettik. Súrgilegen taqtaıdaı tep-tegis tóbege, qara boıaýmen sheber qol salǵan ádemi sýretter, jazýlar tur. Jazýdyń kóbi adam attary, sýrettiń kóbi adam bastary, shahta quraldary. Naǵyz sýretshi ádeıilep salǵan tárizdi. Surastyra kelsek, shahterler árli-berli ótip júrgende qolshamnyń kúıesimen jazyp ketken eken. Tamashalap qarap turmyz.

— Jumysshylar tek jumysty ǵana emes, kórkemóner, ádebıet, ǵylymdy da súıedi, —deıdi Ómirqan.

Ómirqan birneshe shahtany basqarady. Úıindegisinen shahtasynda bolýy kóp. Az sóılep, kóp tyńdaıtyn, jumysshylarmen kóp syrlasatyn ınjener. Ánýardan munyń ózgesheligi qazaq kórkem ádebıetimen jaqsy tanys.

— Jerdi jorytqan biledi, maldy baqqan biledi. Ol ne jorytqan joq, ne baqqan joq, qaıdan biledi... — dep ózi súıgen romandarynyń monologtaryn jatqa soǵady.

— ...Soǵys kezinde sol aqynnyń batyrlyǵy shamaly edi. Soǵystan keıin «Men qurban» dep ózeýreı qapty. Anturǵannyń aýzyna basqa sóz túspegen be, — deıdi de myrs-myrs kúledi. Ol ádebıetti synap keledi. Jaqsysyna súıinip, jamanyna kúıinip keledi. Ádebıettiń shyn dosy, ádil synshysy — dál osyndaı syrtqy qońyr, ishi sara oqýshylary kóp ekenine kóz taǵy bip jetti.

Qarańǵy dúleıden shyǵyp keledi ekenbiz. Osy aradan qaraǵanda shahta asty tabıǵattyń eń bir ádemi sýretin elestetedi.

Jer titiretken kúshti jarylystardan keıin tozaq ta, jańǵyryqqan dybystar da basylyp, jańa smena túser kez. Tań atyp qalǵan sıaqty. Jer asty jasyl sáýlege bólenip, tunyp tur. Mańdaı alda, alysta kóringen elektr fonary «sholpan, onyń mańynda jyltyraǵan shamdar kún sáýlesimen óship bara jatqan usaq juldyzdar sekildi. Áldeqaıda komprossor aıdaǵan ókpek jeldiń lebi ǵana kelip, tań samalyndaı betti jelpip ketedi. Baǵanadan beri kómeski kóringen tas aspan endi shaıdan ashyq. Bıiktigi on bes, jıyrma metr bolar, joǵary qaraǵanda keńirdek shortıyp shyǵyp turady. Aspan da, ony tiregen nán dińgekter de qyzyl, kúreń, aq sary, kók-jasyl... alýan tústi, ıneniń jasýyndaı usaq noqattarmen bezengen. Qoldan bezegen emes, jaratylys bezegen, ózinen ózgege uqsamaıdy, qulpyryp tur. Bir basylyp, bir kóterilip, yzyńdaǵan ún taqalǵan saıyn anyqtalyp qobyz únine uqsap barady...

Dári qulatqan jartasqa jettik. Jaırap qapty. Etekte otyrǵan bala jigit qobyz ornyna qobdıdaı ǵana lebedka ustaǵan, aldynda tórt buryshty tesik, sarnatyp otyr lebedkany. Bolattan órgen qos arqan lebedkanyń qyly sıaqty. Arqandy boılap bezektep, skrıper jartastyń basyna ketedi. Odan qoparylǵan bos tasty ysqyra tómen aıdaǵanda, taýdan aqqan ózendeı sarqyrap kep mys tasy quıyla beredi tesikke. Soqtyqqan tas, qajasqan temir, júrgen motor, olarǵa kóńildi jigittiń yńyldaǵan áni qosylyp, eńbektiń ózgeshe bir kúıin shertip tur...

— Jańaǵy mashınıst jańa oqyp shyqqan jas kadr, — dedi bylaı shyqqan soń Ómirqan. Jas kadrdyń biz talaıyn kórdik. Dál osyndaı mashınıstiń shahta mańynda on úshi júr. Bıylǵy jyldyń segiz aıynda ǵana myń jarymdaı adam kýrs bitirip shyqqan. Qazaqtyń tústi metal ınjenerleriniń kóbi de Jezqazǵan aýdanynda sıaqty, on bir ınjener bar eken. Sonda da:

— Kadr kerek, kadr! — dep jalaqtap otyr. Jalaqtamasqa amaly joq. On alty shahta istemeıdi. Jeti shahta jasalyp jatyr. Bes jyldyqtyń aqyrynda jańadan on shahta ashylmaq.

Biz jer astyn aralap bolyp, úske shyqqanda qara murtyn ıshyryp qaıyryp tastaǵan shahta bastyǵy İsqaq estakadanyń ústinde tur eken. Ómirqan kúlip jiberdi:

— Murty tym kóterińki kórinedi, jospar artyǵymen oryndalǵan-dy, — deıdi bizge.

— Ia,— dedi Ysqaq estip qalyp — búgin júz jıyrma prosent.

III. QANYSH

Esik aldynda turǵan qos kúreń, arbaǵa otyrar-otyrmastan ala jóneldi. Solqyldaq arba toqyldaq arbadan ári túıip-túıip qalǵanda yńq-yńq etesiń. Jol jóndeýge jurttyń ýaqyty joq. Nán klýbtyń irgesin qalap jatyr, aýmaǵyna aýyl sıǵandaı. Monsha, mektep daıyn bopty, kórkine kóz toıǵandaı. Ertede salynǵan qıqytas úılerdiń arasynan sýyryla kóterilip, bıiktep barady bir úıler. Dári talqandaı myj-myj bolǵan buırattar, jańadan kóterilip shahta kópirleri, ornatyp jatqan telefon, tok, radıo baǵanalary, taraý-taraý temir jol, kelip-ketip bara jatqan poezdar — eski Jezqazǵandy basa kóktep jańanyń bir alyp beınesin jasap barady. Sol beıneniń kóńildegi elesi qalyń kópti qaıryla bir qaratpaı tartyp barady ózine.

Bul netken ǵajap beıne! Sonaý jatqan shoqat-shoqat dóńeste: kókke qarap mańqıyp, kók tútindi shúıkelep, kók tasty nansha shaınaǵan qyzyl turba kórinedi. Turba astynda mys bulaq sarqyraıdy tynbastan. Poezdaı qansha tartsa da sarqylar emes sol bulaq...

Bul netken ǵajap beıne! Juldyz ba desem jýsaǵan, shytyrlaǵan elektr. Nemene desem qala eken, myna dalaǵa ornaǵan. Kóshesi asfált aınadaı, báıteregi kók tirep, fontandary atqyp tur. Adamdar shadyman, “jasadyq biz...” dep shalqıdy...

Jezqazǵannyń keleshegi osylaı elestep kele jatqanda shymqaı tastyń betinde jaınaǵan gúl japyraǵy jelbiregen baq kezdesti. Baq ishinde balapandaı shypyrlap balalar júr. Jazǵy teatr da osynda. Orkestr, án, bir jerde tır, bir jerde bı, birese dene shynyqtyryp arpalysqan jastar...

Asty-ústine kelip sapyrylysqan úlken aýmaqtyń ortasynda jan tynysy, kóńil qoshy ázirge tek osy baq. Erteńgi úlken, kórkem Jezqazǵannyń ushyp túsken bir japyraǵy bul. Basqa orman, kól, ózen túgil qudyq ta joq. Sý eski shahtalardan, geologtardyń jer astynan tipti tapqan kólderinen tútikpen tartyldy. Qatpar-qatpar kári dala bar asylyn astyna tyǵyp alǵan, tartyp almaı berer emes. Qaıla, shoty shyqyldap boıyna darytpaıdy. Eń aqyry osy baqty da burǵy ushymen, dári kúshimen ornatty jurt.

Baqtan shyqqan soń ertede salynǵan bádensizdeý bir qabat úıge kelip toqtadyq. Úıdiń bólmeleri aǵash jáshikterge tolyp tur, jáshikter tasqa tolyp tur. Ár tústi, ár kólemdi jumyr tas. Bárin nomerlep tastapty, nomerleri júzdep emes, myńdap sanalady. Bir nomerdiń hıkaıasy bir kitap. Men sol kitaptyń birine qadalyp otyrǵanda, baǵylan bir jigit sóılep turdy. Bıik boıyn jazǵanda tóbege, uzyn qaryn sozǵanda qabyrǵaǵa tirelgendeı qunysa turyp, keń sóıledi. Onyń jaı shyqqan úni kúshti reprodýktordan shyqqandaı alysqa ketip jatty...

— ...Tipti, sonaý eski zamannyń ózinde, — dep bastady sózin, — taspen, súıekpen qazyp ta osy aradan eń kemi bir mıllıon tonna ken alǵany baıqalady. Bertin kele, on segizinshi ǵasyrda Jezqazǵan baılyǵyn birinshi ret habarlaǵan baron fon Trýnberg, XIX ǵasyrdyń orta kezinde Ýshakov Jezqazǵandy bir qazaqtan júz somǵa satyp aldy. Onyń kásibi tek arzanǵa alyp, qymbatqa satý edi, kóziniń tirisinde múddesine jete almaı Rázanov kórdi qyzyǵyn: Nildi keni suıyla bastaǵan kezde, 1904 jyly Rázanov eki júz alpys myń som altynǵa aǵylshyndarǵa satty. Reseı men Evropa baılary Jezqazǵandy qýyp jiberetindeı umtylsa da, birde-bir en baılyqtyń murtyn da syndyra alǵan joq. Aǵylshyndar on jyl zerttegende on jeti myń metr burǵylap, bir myń ǵana tonna mys qoryn tapty. Biz sovet ýaqytynda, birinshi besjyldyqta-aq qyryq bes myń metr burǵylaǵan ekemiz... Qazirde Jezqazǵan jer júzindik básekege túsip tur. Jezqazǵandy tanıtyn ýaqyt jetti!..

Ol, Jezqazǵannyń baılyǵyn ǵana aıtyp qoıǵan joq. Úlken Jezqazǵandy jasaý, búkil ortalyq Qazaqstandy qamtyp, ertede at aıaǵy, qus qanaty talǵan Saryarqaǵa alyp ındýstrıa ornatý armanyn aıtyp turdy...

Men kitaptan bas kótergende bul úıde joq edi. Tipti men kelgende de joq bolatyn. Onyń jazyp ketken eńbekterin oqyp otyrǵanda beınesi osylaı elestep turdy maǵan. Onyń osy úıde qalǵan joldastary birinen soń biri utylap, sol beıneni tolyqtyryp jatty:

— Onda asý bar ma, sasý bar ma! Aldyna barǵan adam almasa da rıza bop shyǵatyn. Keıin kel, ýaqytym joq degenin estigen emen. Kóshede tura qalyp ta áńgimelese berýshi edi, — deıdi eski burǵyshy Egzek.

Aǵa masterdiń biri Jaǵypar:

— Ol, kelgen betinde stanokty, sodan keıin jumysshylardyń úılerin aralap shyǵatyn edi ǵoı, — deı bergende, Tólenniń áıeli onyń aýzynan qaǵyp áketti sózdi:

— Bizdiń kisimen birneshe kún dala kezip ketetin. Balǵasyn, shapqy, sýmkasyn tastamaıtyn edi. Mashına, shatyr qalady deıdi bir jerde. Jalǵyz ózi jaıaý uzap, tóbe kezip, tas jınap, sýmkasy tolyp qaıtqanda ándetip kele jatatyn edi deıdi. Ánshi edi...

Ár kim ár qıly sóılep jatqanda, stol ústinde teńkıip úlken bir tom jatty. Tom avtory — aýyr minezdi, baıaý sózdi, aryqtaý jigit anda-sanda jymıyp qoıyp tek otyr. Tomnyń aty: «Jezqazǵan keni. (1945 jyldyń 1 ıanvaryna deıin eseptelgen ken qoryna qosymsha geologıalyq túsinikter).

Sovet tusyndaǵy Jezqazǵannyń eski kadrlarynyń biri osynshama eńbek jazǵan ınjener ózi týraly bir aýyz sóz aıtpastan joldasyn aldy aýyzǵa:

— Ol kisiniń ózgeshe bir qasıeti, bul jerdiń jezin ǵana emes, basqa baılyqtaryn da zertteı otyrdy. Sonyń nátıjesinde biz búgin jezden basqa talaı qymbatty kender taptyq, qurylysqa kerekterdi osy aranyń ózinen aldyq...

Sózge sarań, iske baı osy adamdardyń ishi de tereńde jatqan ken sıaqty, zertteı berseń bere beretin túri bar. Solar tapqan nomerleýli kóp tasqa úńile-úńile qaradym da:

— Syryn sirá ózińnen de kóp-aý!.. — dep úıden shyqtym.

Ańyz bolǵan jigit — Qazaq geologi Q. edi.

1946 jyl.

---