InfoHub Logo

I

Aqtańdaqtanyp tań da keldi, tańmen birge Batys Sibirdegi zavodqa biz de keldik.

Vagonnen túsip úlgirgenim de joq edi, ıt terisin aınaldyryp kıgen bireý chemodanyma kelip jarmasa tústi de:

— Atym áne tur, — dep anadaı jerdegi kerege jal, kashavaly qula atqa qaraı bıshigimen mezgep qoıdy.

— Rahmet... Tramvaıǵa qaı jerden minedi?

Unatpaı qaldy-aý deımin, syrt aınalyp alyp, solǵyn daýyspen:

— Anaý jerde, dedi de júrip ketti.

Sonyń mezgeýi boıynsha vokzaldyń syrtyndaǵy kópirden asyp edim, tramvaı jańa ǵana júrgeli tur eken, men de kelip iliktim, tramvaı da júrdi.

Qaıda toqtarym áli belgisiz. Bul qaladaǵy jalǵyz tanysym Ertaı, onyń da adresin bilmeımin. Nomerlerde oryn bolar ma, joq pa? Nurtazaulymen tanystyǵym bolmasa da, bara qalsań ket demes edi-aý, degen oımen kele jatqanymda kondýktor qyz:

— Bılet alyńyz, — dedi.

— Berińiz.

Qaı jerge sheıin? Sol arasyn bilmeı turmyn, ózińiz aıtyp jibermeseńiz.

Shyny ma, oıyny ma degen kisishe qyz betime qarap jymıdy:

— Qalamyz meımandos, úlken qala bolady. Atyńyzdyń basy qaıtpas, qaıda baratyn edińiz?

— Olaı bolsa Nurtazauly Jumabektikine baraıyn.

Otyrǵandardyń ortasynan bir jigit turyp:

— Nurtazındi men taýyp bereıin, — dedi.

— Iá, naq men bolam. Nurtazındi siz biletin be edińiz?

— Ol ne degenińiz. Nurtazın bizde bilikti adam. Jaqynda syıǵa avtomobıl aldy. Izotovshylardyń úıinde turady, sosıaldy qaladan tússeńiz Nurtazınniń úıi sol jerde.

Jigittiń aıtýymen bılet aldym. Tramvaı toly adamnyń endigi áńgimesi Nurtazın boldy.

— Jumysqa mashınamen baryp, mashınamen qaıtady eken, — dedi bireý otyryp. Ózgeleri sózdi osynan órbitti.

Bir ózinde tórt bólme úıi bar, anturǵan bárin qaıte beredi...

— Ekeýin saǵan beremin dep otyr deıdi — mys, kúreńniń súıegin aǵartshy baıǵusym.

— Apyraı, tap byltyr jer qazyp júrgenin osy kózimmen kórip edim, óskende orasan ósti ǵoı bul jigit!

Jurttyń aýzynan shyqqan osyndaı bas-aıaǵy joq kıme sózderdi qurastyrǵanymda Nurtazın bul qalanyń ózgeshe ardaqty adamy eken. Jurt ózara áńgimelesip otyrsa da, «bul seniń qazaǵyń ǵoı» degendeı maǵan qarap qoıady. Nurtazındi óz qolymmen jetkizgendeı, ne mashınany ózim alǵandaı bolyp, men de masattanyp otyrmyn...

Áńgimemen sosıaldy qalaǵa jetippiz. Baǵanaǵy jigit menimen birge túsip, Izotovshylardyń úıin kórsetip jiberdi. Terezelerin qyzyl boıaýmen jıektegen, kóp balkondy, doıby syzyqty tórt qabat sur úı eken. Esikterindegi jazýdy jaǵalaı oqyp kele jatqanymda, betinde qorasandaǵy bar, oryssha kıingen bir qazaq áıeli úshinshi esikke kirip bara jatty.

Jeńgeı, bógele tursańyz? — dedim jańaǵy áıelge. Bógeldi.

— Nurtazınniń esigi qaısy?

— Osy.

— Siz de osynda turasyz ba?

— Men sol kisiniń áıeli bolam, — dedi kúlimsirep.

Jónimdi aıtqan soń úıine alyp kirdi. Kishkentaı korıdordyń boıyndaǵy úsh esikten ótip, tórtinshi bólmege meni qaldyrdy da, ózi tórgi bólmege enip ketti.

Ońasha qaldym. Otyrǵan úıim kabınet sıaqty. Kózime aldymen qabyrǵadaǵy saǵat tústi, áli segiz bola qoımaǵan eken. Novosibirden tartqan tańerteńgi qońyr kúı radıomen kelip tur. Kirshiksiz qabyrǵalar men elektr shamy shaǵylysyp, úı ishi kúndizgiden de jaryq.

Basyn aq shúberekpen qaptap, bir temir krovat qoıypty, ketkenshe men jatarmyn dep ıemdenip otyrmyn. Kók klenka japqan ortadaǵy stoldy, onyń aınalasyndaǵy arqaly tórt oryndyqty kórip jazýǵa jaqsy boldy-aý dep, qýanyp ta qoıdym. Chemodanymdy úlken sary shkaftyń ústine qoıdym da, terezeniń aldyna keldim. Úlkendigi qaqpadaı aq syrly terezeni aqpen perdelep, aldyna ártúrli gúlder qoıypty. Tórgi qabyrǵada tórden esikke qarap Lenınniń úlken sýreti tur. Janymdaǵy býmen jylynatyn pesh tonymdy qyzdyryp bara jatqan soń, sheshtim de, beti búrkeýli aǵash ilgishtiń ishine aparyp ilip, korıdor men bólmeniń arasynda, jeńgeı shyqqansha azyraq boı jazdym. Baǵanaǵy esikterdiń birin ashsam, as pisiretin úı, peshi temir, sý bunda da tútikten keledi. Syrtqy esikte de mashınaly: shynjyrly kýrchek, baspa qońyraý, jasyryn qulyp tur.

Súısingennen:

— Mine mádenıetti turmys, mine mádenıetti turmys! — degen sózder aýzymnan eriksiz shyǵyp ketti.

Endi bilikti adamnyń ózin kórgenshe asyqpyn. Kóp keshikpedi, tórgi esikten qara aǵashtaı qatyńqy, býryl shash, qara shubar jigit shyǵyp qol ustasty. Mine, ataqty Nurtazauly Jumabek osy kisi. Amandyqtan keıin ol kóp til qatqan joq, sózge kedeı, iske baı, tili shaban, kókiregi júırik adam ekenin shaı kelgenshe-aq bildirdi. Shaı iship bolǵansha onyń sarań aýzynan shyqqan sanamaly sózderdi qorytqanymda, túıini bylaı bolyp shyǵady: on eki jasynan bastap sovet ókimeti kelgenshe orys qulaqtarynyń jalshysy. Qazaq saltyn tipti az" biledi. Ákesi Nurtazadan arǵy jerdi bilmeıdi. On altynshy jyly maıdanda qara jumysta bolady. Erterekte kóshken elderge erip, Batys Sibirge zavodqa keledi. Jer qazý jumysynda júrip, aldyńǵy báıgini alady. Marten sehyna aýysqanyna jyl tolǵan joq. Tórt-bes aı bunda qara jumysshy bolyp júrip, temir quıýshy jumysyna aýysady. Tórt-bes aı osy jumysta istep júrip, otyz tórtinshi jyly Oktábr merekesinde zavod basqarmasynan otyz tórt-alpys eki nomerli avtomobıldi syıǵa alady.

Buryn zavod kórmegen, qolyna kúrek pen shottan ózgeni ustamaǵan batyraq qara jumysshynyń az ýaqytta osynshama kóterilýi tańdanarlyq is qoı.

— Metalýrgıanyń joǵarǵy tehnıkasyn qalaı tez úırendińiz? — dep suraq qoıdym Jumabekke. Osy sózden talaı syr ashylar dep oılap edim, Jumabek qysqa ǵana jaýap qaıyrdy:

— Adamǵa eń qymbatty nárse ynta. Men yntaly edim, yntamdy partıa men sovet úkimeti iske asyrdy, — dedi.

Jeńgeı shaıdy jıystyra bastady. Endigi áńgimeni jata-jastana sóılesermiz dep, qalany kórýge dalaǵa shyqtym.

II

Buırat, adyr. Qaısybiriniń basyn ala tulymshaqtaı bolyp ósken shoq-shoq aǵash. Osy buırat, adyrlardyń arasy qoldan oıyp alǵandaı keń alqap. Alqapty qaq jaryp ózen aǵady. Ózenniń kún batys jaǵynda bir qalyppen qoıǵandaı, bir qol qalaǵandaı birkelki úsh-tórt qabat qyzyl úıler. Úılerdi neshe túrli balshyqpen sylap, neshe alýan boıaýlarmen órnektepti, kóktemgi jerdeı qulpyryp tur.

Oqtaı túzý kósheni, kestedeı shımaılap tramvaı joldary jatyr. Qaı múıisten aınalsań da, qaı alańǵa kóz jiberseń de, salynyp jatqan qyzyl úılerdi, qazylyp jatqan qanaýdy, ornatylyp jatqan baǵandardy kóresiń. Bárinde top-top jumysshy.

Kolhoz bazaryna keldim, halyq qumyrysqadaı byjynaıdy. Azyq-túlik ákelgen kolhozshylar eki qatar turysqan, uzyndyǵy taı shaptyrym, ıin tiresedi.

Kóshe boıy ersili-qarsyly aǵylǵan halyq. Quıyndaı ushyp, aldy-artyńnan baspalatyp kelip qalǵan avtomobılder, jylmań qaǵyp ótip jatqan tramvaılar, qaıtqan qazdaı tizbektelip kelip jatqan kolhoz qalashylary, par atpen bajyldatyp júrgen sharýashylar, kóshken eldeı qıqýlap kele jatqan zavod kirekeshteri — osylar keń kósheni taryltyp, erkin júrýge erik bermeı keledi.

Ár úıdiń shekesinde jelkildegen qyzyl týlar tur. Olarǵa badanadaı qylyp, aq boıaýmen sovet saılaýynyń jalyndy urandaryn jazǵan. Kalının joldastyń sýretin ilgen. Qyzyqty kóriniske ıeleı túzip otyryp, bir qalqaǵa keldim de tireldim. Qalqa kórme qalqasy eken, qaq ortasynda saqtıanǵa shegelegen kúmis shytyrdaı bop zavodtaǵy bilikti adamdardyń sýreti tur.

Qala osylaısha bezengen. Yń-jyń kópshilik. Baıaǵydaı shıdem kúpi, siri ton kórine me, jem dorbasyn ilip, kókke qolyn jaıǵan jan kórine me, sendeı soqtyǵysyp júrgen qalyń top kórine me dep, alaqtadym, birde-birin tappadym. Óńkeı kerbez, taqıasyn shekesine kıgen aqjarqyn el, tastan aqqan bulaqtaı qaınap jatqan ómir.

Qalanyń soltústik jaǵy qara munar. Sol munardyń ishinde nardaı shógip bir taý jatyr. Taý baýyrynda jıektegi órkesh-órkesh qara bulttaı bolyp temir zavodtary kórinedi. Zavodtardyń ortasynda, basynan qus asqysyz bıik beli temirmen shandýly, kókke qarap mańqıǵan qyzyl trýbalar zorlyǵy men kúshine mastanyp, men kóktiń tireýimin dep turǵan syqyldanady. Bulardan órbigen neshe alýan bala trýbalardyń qaısybiri aýzynan jalyn shashyp, qaısybiri zapyrandaı sary tútindi laq-laq qusyp, qaısybiri jasyl jibek tútindi tútedi de, shúıkeleıdi. Tas quzdardaı bolyp kóringen zavod úıleriniń ústindegi sonaý qatar-qatar qara kúmbezder, olarmen jalǵas temir sharbaqtyń ishindegi aıqysh-uıqysh alýan trýbalar, vagondap tókken tas pen birine-birin qospaı, bıdaısha bytyrlap, sýsynǵa ystyqtyǵy myń segiz júz gradýs gazdy sýsha sylqyldatyp tur. Ondaǵan poezd, myń-myń adam, úlkendigi kedeıdiń qara lashyǵyndaı, aýyrlyǵy on úsh myń put shoıyn shóńkelerdi eki saýsaǵyna ilip alyp, kókte qalyqtap júrgen krandar — bári de báıek bolyp, osy trýbalardy kútedi eken. Kúnshe kúrkirep aspanda kran qozǵalǵanda, oǵan jerdegi poezdar botasha bozdap ún qosady. Qamaýda qysylǵan bý men gazdyń sybyzǵy kúıi, kóp balǵanyń taý solqyldatqan dúrsili, bulardy kótermelep turǵan tárizdenedi.

III

Koks sehyna kelgende saǵat on eki edi, «bes mınýttik keńes» bolyp jatyr eken. Kómir kúıesimen boıalǵan bir top adamǵa qasqa basty, kók tuqyl áldeneni dáttep tur:

— Koks, gaz, koks, gaz! — degeni qulaǵyma sart-sart tıedi. Sózben mańyndaǵy kópti koksteı qozdyryp, gazdaı qaınatyp barady.

— Bul kim? — dedim, otyrǵandardyń birin túrtip.

— Partorg.

Partorg kóp myljyńdamady, az sózdi oramdy tilimen oıyndaǵysyn aıtty da:

— Biz domnalardyń júregimiz... jetinshi keńes sezi atyndaǵy óndiris attanysynda jospardy oryndaý qanaǵat emes, asyra oryndaý kerek! — dep toqtady.

Budan keıin jumysshylardan shyǵyp — biri «shıyqty» ońdy emes dep, biri «kómirdi kúldeı qylyp ýatý kerek» dep, óńkeı maǵan jat tildermen sóılep jatty. Jaqsy uǵyna almaǵan soń otyrǵam joq.

Smena bastyǵy deıdi jasy jıyrma úshter shamasynda, qara tumsyq jas mamandy jaıdaq stolyna asylyp, telefonnyń trýbkasyn qulaǵyna ilip turǵanda kezdestirdim. Jón surasqan soń dereý master Krýshovty maǵan qosyp berdi.

Tápeltek, sirińke qara Krýshov júırik tildi adam eken. Aıaǵy tilinen de shapshań-aý deımin, aıańyna men bort-bort jelip otyrdym. Jaq jappaı koks mashınalaryn jyr qylady. Kóp jerine túsinbesem de, anda-sanda «da» dep qostap qoıam. Úlken bir bólmege endik. Bólmeniń ishi tutas, jalpaq pesh. Peshtiń tula boıy tizeshe búgilgen jýan tútikter. Tútikterdiń tóbesinde top taqıadaı qaqpaǵy bar. Sol qaqpaqtyń birin Krýshov ashyp edi, arjaǵy appaq ot, jaryǵy kóz qaratpaıdy.

— Mine, osynyń bári koksten gaz qorytyp alyp turǵan tútikter. Bulardyń qorytqan gazy mynamen shyǵady, — dep taıaǵymen jerdi syza jóneldi Krýshov. Aıtýyna qaraǵanda osy peshten jer astyn keýlep ketken úlken trýba jatyr. Jer ústinde taǵy osy peshten shyqqan, temir dińgekterge asýly, shekteı shubalǵan jýan trýbalar, anadaı jerdegi aspanmen tildesken bıik úıge baryp kiripti. Bul trýbalardyń jýandyǵy sondaı, Beısen sıaqty tápeltek adamdar ishinde júgirip júrerlik. Aspanmen tildesken jańaǵy bıik úı, jýan trýbalarmen barǵan gazdy qorytatyn hımzavody.

— Shoıyn tasyn maısha eritip turǵan anaý domnalardy, bolatty sýsha aǵyzyp jatqan anaý martendi, temirdi músindeı qylyp qalyptap shyǵaryp jatqan anaý prokatty — kokspen jemdep, gazben sýaryp turǵan biz bolamyz, — dep Krýshov keýdesin qaǵyp qoıdy.

— Sizderdiń qoregińiz ne?

Temir satymen joǵaryǵa qaraı alyp júrdi. Álden ýaqytta dalaǵa shyqtyq. Dala emes-aý, daladaı bolyp jatqan úıdiń ústine shyqtyq. Bir jaq jıegi qatar-qatar qoıyn moıyndar, aýyzdarynan qyzyl jalyndy jalaq-jalaq etkizedi. Ózge jıekteri temir sharbaq. Bir qabyrǵasy shypyrlaǵan temir tereze, ekinshi qabyrǵasy shypyrlaǵan temir esik. Osy úıdiń ústinde úlkendigi poezdaı bir mashına — arba júr. Úıdiń tóbesi tostaǵandaı tolyp jatqan temir qaqpaq. Qaqpaqtardy bir jumysshy kelip ashyp ketedi, jańaǵy mashına keledi de, kúldeı kómirdi ashylǵan qaqpaqqa quıady.

— Mine, bizdiń qoregimiz kómir. Endi beri júr.

Úıdiń kóp esikti qabyrǵa jaǵyndaǵy temir sharbaqqa kelip asylyp turdyq. Jerde, úıdi irgeleı salǵan temir jolmen eki úlken mashına arba keledi. Biri keıinde turyp qaldy da, biri kele temir esiktiń birin julyp aldy. Sol kezde ekinshisi kelip úlkendigi bórenedeı temir kóseýin ashylǵan esikke boılata tyqty.

— Beri júr, — dedi taǵy da Krýshov.

Ekinshi qabyrǵaǵa keldik. Temir terezeniń birindegi temir astaýdan qyp-qyzyl shoq temir arbaǵa quıylyp tur.

— Koksimiz osy. Kómirden koks, gaz, qaramaı, taǵy tolyp jatqan paıdaly zattar shyǵady.

— Koksti temir arba tıep aldy da, anadaı jerde tútikten saýyldap aǵyp turǵan sýǵa aparyp óshirdi. Sodan keıin bir temirlegen saıǵa ákeldi de tóge saldy. Saıdan syrǵanaǵan koksti jerge túsirmeı, mashınalar domnaǵa qaraı áketip jatty.

Munyń qyzmetin bir ǵana mashına atqarady. Mashınany birer-aq adam basqarady. Osylaı etý úshin myń-myń adam mynaý ottyń úıin jasapty, mılary qalaı jetken, onan neshe alýan tylsymdy mashınalar ornatypty, sondaǵy alatyny koks, gaz. Jeıtin tamaq, kıetin kıim emes, bul ne áýre? Syryn bilmekke koks pen gazdyń sońynan domnaǵa qaraı men de aıańdadym.

IV

Domnanyń qasynda koks zavody oıynshyq. Bir top qazaq jumysshylary poezben kelgen koks pen rýdany bir shyńyraý tesikke tógip jatyr. Túbine kóz jibersem baıtaq dala, tolyp júrgen qazaq jumysshylary. Shyńyraýdyń túbine eki vagon kezekpe-kezek túsedi. Koks pen rýdany lezde tıep alady da, basyna qarasań taqıań túserlik bıik trýbanyń basyna júgirip shyǵyp, tógip qaıtady. Bir damyl joq.

Osy jerde komýnıs Qanaıuly kezdesti:

Mynaý shyńyraý koks pen rýdanyń jınalatyn qorasy. Asty úlken dýman. Osy qorada koks pen rýdaǵa basqa túrli zattar qosyp, shárdárileıdi. Anaý eki vagon sol shárdárilegen koks pen rýdany domnaǵa moınynan aparyp quıyp júr. Endigisin domnanyń ishine baryp kóreıik, — dedi Qapaıuly.

Eki úıdiń arasyna salynǵan temir kópirden ótip, domnaǵa keldik. Toǵyz qanat kıiz úı sıaqty, dódegeleri kók jalyn, baýlary bóshkedeı jýan shoıyn trýbalar, kıiz ornyna shoıynmen qaptap, bilekteı shegemen kóktegen qara kúmbez eken. Búıirindegi kishkentaı tútikten ishin kórýge syǵalap edim, appaq nurdan ózge eshteńe kórinbedi. Qapaıuly kózdiń kólemindeı kók shynyny tesikke qoıdy da:

— Endi qarap kórshi, — dedi.

Qarasam ishi qurtsha byrqyldap qaınap jatqan ot.

— Sol qaınap jatqandar shoıyn men bolat, myń segiz júz gradýs ystyqta pisedi. Koks pen gazdyń qımyly osy, — deıdi Qapaıuly.

Budan ári sóılesýge bolmady. Domna turǵan daǵaradaı úıdiń ishi aıǵaı-qıqý bolyp ketti. — Ne bolyp qaldy?

— Aýzyn ashqaly jatyr!

Júgirip otyryp biz de keldik, tabaqtaı esikten atqyǵan úıdeı ot bizge qarap lap qoıdy. Tura qashtym. Syrtqy esikke jetkenimde Qapaıuly etegimnen ustaı qulady. Jazym bolǵan eken desem, kúlkiden shegi túıilip jatyr eken. Meni jetelep qaıtadan alyp júrdi. Ot áli tútep tur, uıtqyp-uıtqyp soǵady. Sol ot boranynyń ishinde qoldaryna bir-bir temir soıyl, bastarynda kıiz, kenep qalqan, kózderinde tostaǵandaı kózildirik, jeti-segiz jigit ot boranymen alysyp júr. Temir soıyldaryn ot atqyǵan domnanyń kómeıine júgirtip-júgirtip alady. Bir júgirtýden artyqqa jaramaı temir soıyldar aǵyp túsip jatyr. Ottan eki taraý bulaq aqty, bulaqtyń biri shoıyn, biri boqat. Shoıyn bulaǵymen jaǵalap otyryp, jıekke kelgende, ózimniń joǵaryda júrgenimdi sonda bildim. Sonaý tómende jylqyshylardyń qosyndaı shoıyn shóńkelerdi tirkep alyp, bir poezd tur. Shoıynnyń bulaǵy joǵarydan saýlap kelgen betimen temir shóńkelerge sarqyrap quıylyp jatyr. Shóńkelerin toltyryp alyp poezd qozǵaldy.

— Al, endi sońynan qalma, martenge ketti, — dedi Qapaıuly.

— Anaý bulaqty kóre almadym-aý.

— Nesine kóresiń, olar da osy sıaqty shoıyn shóńkelerge quıylyp, tıisti jerine barady. Taǵy da úsh domna bar. Tórtinshisi jaqynda bitedi, báriniń de isi osy.

— Qazaqtar osynda qalaı kóp, qaıdan kelgen, kúıleri qalaı?

— Úsh-tórt myń qazaq jumysshylary bar, kópshiligi shart jasasyp kelgender ǵoı. Mynaý alyptyń qushaǵynda kórmegenimizdi kórip otyrmyz. Nurtazın qazaqtan asty, ony bylaı qoıaıyn, men birinshi — domnada garnovoıdyń kómekshisi edim, onan da jaýaptyraq brıgadanyń bastyǵyna aýystym, qol astymda óńkeı qazaq. Martende bolat qorytýshy Amanjoluly, prokatta svarshık Ándikeıuly, strıprde mashınıst Ývashuly bar. Bulardy bul zavodtyń tili shyqqan balasyna deıin biledi. Qazaq jumysshylarynyń óz aldyna klýby ana tilinde mektebi bar. Qazaqtar bul jerdiń erkesi.

Qapaıulymen qoshtasyp, poezdyń sońynan martenge kettim.

V

Keremettiń úlkeni osynda eken. Qorasynyń uzyndyǵy sondaı, qaqpadan turyp qarasań, anaý múıistegiler buldyrap kórinedi. Tóbeniń bári shyny, aspan tárizdi kókpeńbek. Qabyrǵalarynyń deni temir, qyzyl kirpish neken-saıaq. İshi maıdan, eńbek maıdany, sapyrylysqan poezd, byjynaǵan jumysshy, joǵarydan shúmektep quıyp turǵan metal bulaqtary. Meniń poezymnyń kelgenin kórgen soń, sonaý erneýden aıaǵynyń tyqyry kúnshe kúrkirep, elektr oty najaǵaısha jarqyldap, qara bulttaı bir kran keledi. Poezdyń tusyna kelgende biraz oıqastap júrdi de, jýandyǵy bórenedeı eki temir ilgekti shóńkelerdiń birine shym-shymdap jiberdi. Jerden eki jumysshy ilgekke shóńkeni ilip berdi. Taqıa kótergen qurly bolǵan joq, shyńǵa alyp shyǵyp ketti. Tómennen qarap turmyn, shyńǵa shyqqan soń biraz kúıbeńdedi de, qoranyń sol jaq qabyrǵasynda, eń joǵaryda úlkendigi kıiz úıdeı bolyp turǵan qara qumyraǵa qaraı bet alyp júrdi. Tamashasyn kórýge men satyǵa qaraı júgirdim, satynyń aldynda bir top qazaq áıeli istep júr eken.

— İske sát, — dep óte bergenimde:

— Qaınym, toqta, adastyń! — dedi, qaratory, sar qaryn áıel.

— Adassam jónge salyńyz!

— Namystanbaısyz ba?

Bul ýaqyttarda zavodtyń syryn ózimnen artyq kim biledi dep júrýshi edim, endi tal túste joldan adasyp mynaý áıelderge kúlki bolǵanym shynynda «namys» qoı, biraq «namysty» kerek jeńdi.

— Sizder teńelgen zamanda nesine namystanaıyn, — dedim.

Qumyra turǵan shyńnyń basyna shyqqanda ǵana marten qorasynyń ishi tegis kórindi. Jerdegi dáýpas poezdar endi táshkedeı-aq bop qaldy. Jańǵyryqqan qatty daýystar solǵyn estilip turdy. Qumyra turǵan jer osyndaı bıik bolsa da, bul áli qoranyń ekinshi qabaty eken. Qumyradan joǵary shynyly kók aspan bar. Sol aspannyń beti kóshken bulttaı qaptap júrgen krandar. Jerde (ekinshi qabatta) tolyp jatqan poezd, elektr arbalary, shımaı-shımaı temir jol. Ekinshi qabattaǵy kórinisti elestetýge til jetpeıdi, jelden júırik oı ǵana jeter. Sonshama alyp, sonshama kóp mashınalardyń bári marten peshteriniń kútýshisi. Jumystyń osyndaı kóp jerinde qol jumys neken-saıaq. Ustalardyń kórigine sheıin mashına basady, elektr balǵasy kúrs-kúrs soǵyp tur. Qaı peshtiń smenada qansha metal bergeni, qaı brıgadanyń qansha istegeni úlken taqtanyń betinde jazýly. Seh ishinde salqyn zal, qımylsyz dúnıe joq. Martenniń kúshti gazy seh ishin qandaı qyzdyrsa, anaý joǵaryda uzyn qyzyl mataǵa jazylǵan:

— Jasasyn proletarıat ústemdigi!

— Jasasyn sosıalızm! degen urandar sondaı qyzyqtyryp tur.

Beısaýat júris, artyq sózdi zavod halqy jaratpaıtyny esimde.

Seh komıtetiniń aǵasy Sıdık joldasqa osy sehtyń ishinde kezdesken jerden:

— Bizdiń qazaqtar qalaı isteıdi? — dedim.

— Qalaısha sizdiń qazaq! — dep shaq ete tústi.

— Jaraıdy sizdiki-aq bolsyn, sonda da qalaı isteıdi?

— Báse solaı deshi. Qazaqtaryń óte jaqsy, bir eksploatasıanyń ózinde júz otyz qazaq bar, seksen toǵyzy ekpindi. Bir jylda Nurtazın sıaqty qaharman jasap shyǵardyq. Martendegi bolat qorytýshy Amanjoluly Saǵıt, skrıprdegi kran mashınasynda Ývashuly Súleımen, proforg Toǵjigituly... Arysqa salatyn erlerimiz. Bir zamanda «qazaq jumysqa jaramaıdy» degen anturǵandar boldy-aý! — dep sylq-sylq kúledi Sıdık.

Qazaqtardyń qımylyna mastanyp, Sıdıktiń bólmesinen shyqqanda eki qazaq jumysshysy jolyqty.

— İnishegim, qazaq bolasyń ba? — dedi kórgen jerden.

— Ia, qazaqpyn.

— Kartochka qalady degen ras pa?

— Ras.

— Onda ketý kerek.

— Kerekteriń nan bolsa, kartochka joǵalǵan soń nan kóbeıedi, jalaqylaryń óse túsedi, nege ketesińder?

— Bizge pasport bermeıdi.

«Atym syry ózime málim», bular qashyp kelgen kýlaktar ekenin sózderiniń tamyry aıtyp tur. Attaryn surap edim, aıtqan joq. Meniń qalpymdy olar da sezse kerek, jylystap ketti.

Qoranyń joǵarǵy qabatynan túsip kele jatqanymda, jerde komanda berip turǵan Nurtazın kórindi. Jıyrma tonna kóteretin alyp kran aýyrlyǵy elý tonna shoıyn shóńkege júz alpys tonna bolat quıyp alyp, Nurtazınniń tóbesinde qalyqtap júr. Nurtazın aqyryp qoıyp, qolmen ymdady. Jarqyldap, shartyldap júrgen bulttaı, kran shoıyn shóńkesin eptep tómendetip keldi de, qatar turǵan tórt qyrly saýyttardyń birine tıer-tımesteı bolyp toqtady. Shóńkeni tutqasynan ustaı alyp, Nurtazın basyp-basyp qalyp edi, ot ushqyny borap, metal shúmektep quıyp berdi. Shtoprdyń tutqasynan Nurtazın qolyn almaı yrǵap-yrǵap basty, ol borany tútep, suıyq metal sýsha sarqyrap aǵady. Nurtazınniń mańynda otpen alysyp júrgen óńkeı qazaq. Bular bir saǵat shamasynda jıyrma jeti saýytty toltyryp, bir poezd jóneltti.

— Qansha metal áketti? — dedim Nurtazınge.

— Bir saǵatta jeti tonna, esepteı berińiz.

— Kóp qoı tipti.

— Bul bir peshtiń bir rette ǵana bergeni, on bir pesh bar, árqaısysy keminde táýligine eki ret beredi.

VI

Poezd skrıprge ketti, men tótesinen prokatqa kep tosyp otyrmyn. Skrıprge barǵansha suıyq metaldar qatady eken de, syrtyndaǵy saýyttar skrıprde qalyp qoıady eken. Qyp-qyzyl eski bolatty súırep, bir ýaqytta poezd keldi. Qyzyl kórgen búrkitteı bir kran kóre sala umtyldy. Kele-aq slıtkelerdiń birin (jańaǵy kelgen shoıyn kesekteri. Árqaısysy jeti tonnadan) búrip alyp, joǵarydaǵy ot qudyqtaryna ala jóneldi. Ot qudyqtarynyń biri temir qaqpaǵyn ashyp, ákelgen jemdi jutty da, qaıtadan jabyldy. Ekinshi bir qudyq qaqpaǵyn ashqanda, kran qyshqashty tumsyǵyna tyǵyp jiberip, basqa bir slıtkeni alyp shyqty. Jerde bir jabaıy arba turǵan, soǵan ákelip otyrǵyzdy. Jańaǵy arba júgire jónelip, toqtaı qaldy da, slıtkeni laqtyryp kep jiberdi. Slıtke baryp bıiktegi belýardan keletin, uzyndyǵyna kóz jetpeıtin bir joldyń ústine tústi de, tońqańdap júgire jóneldi. Tura qýdym. Myna jaǵymda betinde temir qalqan, elektr otymen temirdi kıizshe týrap otyrǵan Ándikeıulyna toqtaýǵa shama bolǵan joq. Temir tómpeıleriniń birin attap, birinen aınalyp ótip domalaǵan slıtkeni qýyp kelem. Slıtke kóz jazdyryp barady. Jol ústinde turǵan, shańyraqtaı temir dóńgelekke barǵanda slıtke eki-úsh ret jarq etti de joq boldy. İndettim ǵoı dedim. Kelsem slıtke joq. Dóńgelek zyryldap aınalyp tur, qasynda, joldyń ústinde kishkene temir kópir bar, soǵan shyǵyp qaraýyldaǵanymda, arjaǵynda taǵy bir dóńgelek kórindi, sodan ári kóz ushynda slıtka jarqyldap bara jatty. Art jaǵyma qarasam tap jańaǵydaı, bir slıtke júgirip kelip qalypty. Kelgen betimen dóńgelektiń qasynan óte bergende, qysyp kep jiberdi de, arjaǵyna shyǵyp tura jónelgende, baýyryna tartyp alyp taǵy qysty. Bir jaǵyna shyqqanda buralyp, maıysyńqyrap edi, joldyń eki erneýinen eki temir kóterilip, eki jaqtan túıgishtegende, oqtaı túzeldi. Don dókeı slıtkeni osylaısha túıgishtep, qysyp, úsh mınýttyń ishinde tórt qyrly qyzyl bórene jasady. Slıtke endi bórene bolyp júgirdi. Ekinshi dóńgelek óte bergende basyp-basyp qaldy. Úsh-tórt bólek bolyp, quıyrshyǵyn kesken kesirtkedeı, biriniń sońynan biri jorǵalaı jóneldi.

VII

Slıtkelerdi qýalap rels balkege jóneldim. Jolshybaı meni basyp ozyp, osyndaı slıtkeler ótip jatty. Prokat qorasy marten qorasynan eki-úsh ese úlken-aý deımin, rels balkege sharshap jettim. Munda da barlyq jumysty gaz peshi men krandar atqarady. Jańaǵy slıtkelerdi kran shetinen kelip tistep alady da, taǵy da peshke aparyp tyǵady. Ekinshi peshte balqyp bolǵandaryn tumsyǵyn tyǵyp jiberip alyp shyǵady da, jolǵa ákep qoıady. Jolǵa túsisimen slıtkeler tura júgiredi.

Jol aýzynda tosyp turǵan úsh dóńgelekke kelgende, mysyq kórgen tyshqandaı qalshyldap, dirildep tura qaldy. Dóńgelek onysyna qaraǵan joq, baýyryna tartyp alyp, tyshqansha bytyrlatty da qoıa berdi. Qasha jónelgende qaıyryp alyp taǵy qysty. Ber jaǵyna shyqqanda buralyp, ólýsirep qalyp edi, sendeı eki temir joldyń eki jaǵynan kóterildi de, ortasyna alyp túıgishtep-túıgishtep, oqtaı qyp túzetti. Sonan keıin jylp etip bosandy da, dóńgelektiń astynan óte shyqty. Ekinshi dóńgelek te osyny istedi. Slıtke jińishkerdi, uzardy, rels túrine aınaldy, biraq, áli qyp-qyzyl tynymsyz júgirýde. Zýlap baryp úshinshi dóńgelekten ótti de, uzyndyǵy at arqandaı bir oq jylan bop shyǵa keldi. Basy qaıqańdap, denesi ıreńdep, ysyldap kep dóńgelekten ótedi, ótken saıyn uzara túsedi. Bir ýaqytta «Senen-aq óldim ǵoı» degendeı, qaırylmastan juldyzdaı aǵyp jóneldi. Biraq, onymen qutyla alǵan joq. Bolat qyshqashtaryn daıyndap, jol tosyp turǵan eki jumysshy óte bergende tórt-bes bólek qyp týrady da tastady. Men kelgende baǵanaǵy qyzyldary tarap, kádimgi rels bola qalypty. Osy arada qora-qora tolǵan osyndaı rels. Bir shetinen temir qarmaqtar tartyp áketip jatyr, áketken jerine barsam bul jańaǵydan áldeqaıda úlken qora eken: ishi tolǵan jumysshy, mashına, taý-taý rels. Jumysshylar sýyǵan relsti mashınaǵa salyp, kedir-budyrlary bolsa minep, bastaryn tesip, músindeı qylyp shyǵaryp jatyr. Rels tıegen poezdar birinen soń biri osy qoradan shyǵyp ketip jatyr.

***

Dalaǵa shyqqanda tús kórip oıanǵan kisideı boldym. Tańerteńnen beri kórgen dýmandar kózime elestep, kóńilimnen shyqpaıdy, qorytaıyn desem ıkemge kelmeıdi. Sonymen zavod basqarmasyna keldim.

Sý elektr bóliminiń bastyǵy Goldobın qaltasynan esep taqtasyn sýyryp aldy da, mynany aıtty.

— Aınalasy jıyrma bir kılometr, tereńdigi eki metr kól bolsa, sol kól bizdiń alyptyń bir-aq jyl ishýine jaraıdy. Bolatty qospaǵanda alypty qorytqan bir jylǵy shoıynynan aınalasy on segiz kılometr, jalpaqtyǵy jarty metr shoıyn qorǵan jasaýǵa bolady.

Onda kúnshyǵystan shoıyn qorǵan jasaýǵa bolady eken ǵoı!?

— Bolsa bolar, — dep ezý tartty Goldobın.

— Maldy eldiń balasy ediń, saǵan bir sıfrdy malǵa aınaldyryp bereıin. Elektrdiń jyldyq kúshi bir mıllıard attyń kúshimen barabar, sizdiń eldiń maly qansha kóp bolsa da, bári jıylyp osy zavodtyń bir dóńgelegin qozǵaı almaǵany ǵoı.

— Ia, solaı bolǵany. Siz endi maǵan bir-aq nárseni aıtyńyz: buryn osy alyptyń ornynda ne bar edi?

— Esken jel, ushqan qus, júgirgen ańdar ǵana bar edi.

Áńgimeni osymen bitirip shyqqanymda, Nurtazın de mashınasymen kelip toqtady.

— Kórip boldyń ba, zavod qalaı eken?

— Kórip boldym, mashına saǵan tegin berilmegen eken...

Mıtka mashınany pármeninshe jiberdi. Tac kóshemen juldyzdaı aqtyq. Kóńil de osy mashınadaı aǵyzyp keledi.

1934.

---