InfoHub Logo

Kóne orynnyń shyraqshysy Daırabaı úlken ǵımarattyń tas basqyshyna tize búgip mańdaıyn shýaqqa tósep otyryp oı ishinen oı terýdi ádetke aınaldyrǵaly qashan. Jaryq dúnıeniń shýylynan bezip, qoldan salǵyzǵan jer asty qylýetke túsip ketken Qoja Ahmet babasyna uqsap barady ma. Álde tańnyń atýy men batýyna uqsap zyr aınalǵan myna dúnıeniń dúrbeleńinen mezi bolǵany ma. Álde qatary kemip, sóıleserge adam tappaı taqystanyp, óz oıyna ózi kómile túskeni. Mundaıdy jaratylystanýshy ǵalymdar aıtsa óz talshyǵyna ózi oranyp, aqyrynda saýsaq basyndaı pillaǵa aınalyp tynatyn jibek kurtyna teńer edi.

Búgin de tań bozynan tóseginen turyp, jıde taıaǵyn attata basyp úlken ǵımaratqa kelgen. Kisi boıynan asatyn zor qaqpasy jabýly. Áldeqaıdan kepter kúrkildeıdi. Qaqpanyń oń qaptalynda qam kesekten qalastyrǵan, jolaýshylar otyryp dem alatyn pákene sáki bolatyn. Sákige kelip maldas quryp otyrǵany sol, tún salqyny dym búrkip kebe qoımapty, kóterilip astyna shapanynyń shalǵaıyn basty. Taıaǵyn aldyna kóldeneń salyp, bir shekelep atyp kele jatqan kúnge qarady. Janary jasaýrap, júzin tómen saldy. Másisiniń basyna órmelep bara jatqan qumyrsqaǵa nazar aýdardy: kudanyń qudireti dep oılady Daırabaı: osy jorǵalaǵan tynymsyz jándik kisini kórmeıdi degen ne sóz, kórmese kórmeıtin shyǵar. Qashan ústinen basyp, taptap ótkenshe bet túzegen jaǵynan esh burylmaı jorǵalaı beretini dymbilmestiń syńaıy ǵoı. Endeshe bazbir qudiretti kúshtilerge myna otyrǵan jumyr basty beıbaq — bizder de qumyrsqaǵa uqsaıtyn shyǵarmyz. Jaratqan úshin myna bizder qumyrsqa bolmaǵanda nemiz qaldy. Jaratýshy ıeniń aldynda jorǵalaǵan kumyrsqa ekenimizdi eki-aq nársemen dáleldeýge bolady, biri: úlkenniń, kishiniń, batyrdyń, qorqaqtyń, erkektiń, urǵashynyń, bári-báriniń mıyna sińirip, denesin aldyryp qoıǵan ózimshildik minez. «Meniń osynym qate», «áttegen-aı, jolym burys ketippin» dep ishteı mújiletin pendeni tappaısyz; árkimge óziniń baǵyty durys, oıy ornyqty, isi jendi. Basqany synamasa, ózin jeksuryn etip mineıtin kisi joq. Ár pendeniń kókiregine birine az, birine kóp qyp ózimshildiktiń ýyn sińirip qoıǵan jaratqan ıeniń sheberligi. Ekinshi: ólim. Kimniń qalaı ólerin, qashan kóz jumaryn bilgizbeı, eshqandaı ólshemge baǵynbaı, syımaı turǵan ǵajaıyptyń ǵajaıyby — adamnyń aqyry eken. Sol aqyrdy boljatpaı, oılantpaı, sezdirmeı, aqyrǵy kúndi kútkizbeı qoıǵan jaratqan ıeniń ekinshi qasıeti. Ajal pendeni teńestiredi. Qudirettiń aldynda zar ıletip táýbańa keltiredi. Tarazy basyn kóz aldyńnan qaıyra ótkizedi. Quı senińiz, quı senbeńiz dál osylaı topshylap otyrǵan Daırabaı, úlken orsynnyń shyraqshysy Daırabaı keshegi bir jyldarda ólip kórgen.

Oqıǵa bylaı bolǵan edi. Qazirgideı kóz aldynda.

Sonaý bir kezderi, kolhozdaǵy aınaldyryp júrgen sharýasynan shyǵyp, zeınetker bolyp, oshaqtyń úsh butyn baǵyp úıde otyryp qalǵan jyly... erte kóktemde, qatty aýyryp jatyp qalǵan... dári-dármektiń tapshy kezi me, álde balalary jastaý boldy ma, otty aınalǵan kóbelekteı qalbalaqtap qapelimde járdem jasaı almapty. Sasyp qalypty. Apaq-sapaq eki keshtiń arasynda demigip jatyp jan tásilim etipti. Artynda qaraıyp qalǵan jalǵyz balasy, kelini shýyldap jylasyp, úreılenip, endi ne qylamyz, kórshi aýyldan molda alǵyzaıyq, janazasyn shyǵaraıyq, aq jaýyp arýlap kómeıik dep uıǵarym jasapty. Tizip aıtsań ertegi sekildi.

Sol mezetten Daırabaı syrttaǵy jaryq dúnıeden qol úzipti; bar men joqtyń arasynda manaýraǵan uıqyǵa shomypty. Táni aýyrmaıdy, jalǵyz-aq júrek tusy damylsyz syzdap mazany alatyn sekildi me, shybyn jany yzyńdap qarańǵy keýdesinen syrtqa shyǵar jol izdep júrgendeı me. Alakúlik tuman arasynda adasqan adamdaı dalbasalap, alasuryp, kel-qaıt, kel-qaıt qalypta, tym-tym jyraqtaǵy jaryqqa umtylǵandaı bolyp, uıyqqa batyp bara jatyr eken deıdi. Eki perishte qos qoltyǵynan demeı kóterip dedektetip zýlaǵan kúıi tym-tym alysqa alyp keledi. Eki jaǵyndaǵy perishtelerdi kórmeıdi, tek qana jyly lebin sezedi, sýsyldaǵan qanat dybysy qulaqqa jetedi. Jaryq dúnıeniń shetindegi qudireti kúshti jaratqan ıeniń aldyna aparǵan sekildenedi. Zildi daýys estiledi.

— Áı, kimdi ákelgensińder? Janyn suratqanym bul emes qoı.

Eki qaptaldaǵy perishteler múláıim, únsiz.

— Bar, aparyp salyńdar. Bul áli toqsan jasaıdy.

Áriden estilgen yzǵarly daýystan shoshyna jasqanyp, perishteler kaıtadan qoltyǵynan alyp keri zymyraıdy. Biraz ýaqytty utyp, bel-belesten, tún túnekten jebeshe zyrqyrap ótedi. Jańa ańǵardy, sonaý tómende, el shetinde... qarbalasy moldaý jerde... jer kepeniń sulbasy shalynady. Áli jer kepeniń ishi qarańǵy, ıisi sasyq, perishteler jelkelep ákelip bul beıbaqty sol múńkigen mekenge engizgeli jatyr. Bul beıbaq jıirkenip, qınalyp, alǵa qarap attap basqysy joq. Dedek qaqtyryp ákelgen pármeni kúshti nemeler muny ásh-pushqa qaratpaı, jelkelep, nuqyp, álgi qapas jer kepeniń ishine kúshtep engizip jiberedi.

Keıinshe es jıǵan soń baǵymdady, unamsyz, qapyryq jer kepe degeni óziniń denesi eken... keıinshe Abaı aqynnyń myna bir óleń joldary oıyna orala berdi. «Bul adam boq kótergen boqtyń qaby, boqtan sasyq bolady ólse taǵy».

Keıinshe... jylap-syqtap júrgen balasy aıtady: apaq-sapaqta demińiz basylyp jónep ketken soń oń jaqqa shı quryp, sonyń tasasyna aparyp salǵan bolatynbyz. Moldaǵa kisi, kólik jónelttik. Malǵa adam jiberdik. Oıbaýyrymdap jylap kelip jatqan el úıdi qaradaı kómip ketti. Tún áletinde shapanynyń etegine súrinip, janary kirbıip molda kelip jetti. Oń jaqqa salyp koıǵan zaǵıp deneni kóreıin, basyn qubylaǵa qaratyp jóndeıin dedi. Maqul, pirádar dep, yńǵaıyna jyǵylyp, qoǵadaı japyrylyp jol berip jatqan máıitke ótkizdik. Molda jaryqtyq uzynnan sulap jatqan máıittiń basyna júginip, júrelep uzaq otyrdy, erin ushyn jybyrlatty, alaqanymen qazanyń betin syıpady, álden ýaqytta uıqysynan oqys oıanǵan kisideı basyn kóterip aldy, janaryn baqshıtty. «Myna kisi áli ólmepti, keýdesinde jany bar»,— dedi... Oıbaýyrymdap shýlap, joqtap, kózimizdiń jasyn syǵyp júrip, qaıran áke, sizdi jaryq dúnıege qaıta keltirip, tiriltip aldyq deıdi keıinshe balasy.

Endi oılasa, sodan beri talaı-talaı sý aǵypty, jyl aýysypty, dúnıe dóńgelenip óte beripti. Sanap qarasa dáp bıyl toqsan jasqa jetip jyǵylypty.

Oıynan oqys oıandy. Taıaǵyn qolyna aldy. Aǵash bop siresip qalǵan aıaǵyn attasa basyp, úıine qaraı jiti aıańdady, qaqaıyp qalǵan belin bir qolymen basyp kóshe qıylysynda biraz júrip qaldy. Tús áletinde qaqpa aldyna ázer jetti. Aýlany sypyryp júrgen kelini atasynyń ońǵan shúberekteı júzin kórip shoshyp ketti. «Ata, bir jerińiz aýyryp tur ma?»-dedi.

Daırabaı lám demedi, esikti ashyp ishke endi, galoshyn sheshpeı, empeńdep tórgi bólmege ótti. Tekemet ústine túsip otyra ketti. Sáldesiniń ushymen ájimdi júzin súrtti, birazdasyn baryp tilge keldi.

— Shaqyryńdar álgini.

İlese engen kelini emeýrinnen túsindi. «Álgi» dep turǵany óziniń qosaǵy, shaldyń kindiginen taraǵan jalǵyz uly Oljaı. Jol jóndeý mekemesiniń bastyǵy bolatyn.

Tún jarymy aýa jumystan silelep kelip óz otaýynda basyn jastyqqa kómip uıyqtap jatqan. Áıeli jiti basyp esikti ashyp kelip, kúıeýin julqylap ázer oıatty. «Ata shaqyryp jatyr», — dedi. Oljaı ezilip, jaman uıyqtapty, súıek-súıegi qırap, aýyryp ázer kıindi. Súıretilip tósekten tústi. «Bul shal da jol bóliminiń tekserýshisinen beter boldy ǵoı», — dep, tanaýynyń astynan mińgirlep, óz-ózinen kúıine keıip otaýynan shyqty. Kún salyp esik aldynda az-kem kidirdi. Qara shańyraqqa empeńdeı endi, tórgi bólmege ótip, tekemet ústinde maldas quryp qazdıyp otyrǵan ákesine kelip sálem berdi, qos qolyn usyndy. Shaldyń janyna kesken tomardaı dúrs etip qulap qyljıa ketti. Daırabaı balasynyń ýmajdalǵan kıimdeı myna keıpin tegi jaratpady, tamaǵyn kenedi.

— Qamyńdy jasaı ber, aldaǵy beısenbide o dúnıeniń esigin ashamyn.

Oljaı basyn kaqshań etkizip kóterip aldy, álgi sóz tóbesinen tas túskendeı áser etti. Jospardaǵy tas joly túgel tóselip bitpeı, bitkeniniń ózi aryq attyń jaýyryndaı bolyp qaıta ashylyp, onyń ústine joǵarydan prezıdent keledi dep jantalasyp, jan alqymǵa kelip jatqanda... jáne bir qyzyl kóz tekserýshi «iship qoıdy; jep qoıdy» dep dálelhat jazyp tóbesine dıirmen tasyn ornatyp, bıdaı tartyp jatqanda myna shaldyń sandyraǵyna jón bolsyn. Sandyraq emeı nemene. Esi durys kisi osy ýaqytta da óle me, jaǵalatyp, maıdalap syr tartyp kóreıinshi dep oılaǵan.

— Kóke, mal aryq, tiske basar kókónis shyqqan joq, joǵarydan tekserýshiler kelip ókpeni kysyp jatyr.

Aq dambaldy, aq kóılekti, aq sáldeli Daırabaı kózin ashyp-jumyp otyryp balasyna uzaq tesilip qarady.

— Kóne Qazaly men jańa Qazalynyń arasyndaǵy alty shaqyrym jerdiń asfálti juqa túsip, qıyrshaǵy shyǵyp, shytynap jarylyp ketken, kas qylǵandaı bastyqtyń mashınasynyń balony jarylypty, bastyq kóliginen túsip jol ústine sym salyp ólshep qarapty, endi

aıtatyn kórinedi: «Oljaı joldyń qıyrshaǵyn, asfáltyn jep qoıǵan» dep. Aý, kúıip turǵan qymbatshylyq zamanda tas jep, asfált juta ma kisi... Jeımin degen kisige ózge de nárseler jetip jatyr ǵoı dep bulqynyp kóremin, bolmaıdy... on jyl boıǵy sińirgen eńbegimdi

dáleldeımin, tyńdamaıdy...

Myna sózdi estigen Daırabaı shyqshyty búlkildep, kóz janary irigen aırandaı buzyldy.

— Tezek dúnıeniń tezegin qaptaı bermeı o dúnıeniń qamyn da oılaı júr dep neshe márte qaqsadym. Alpysty alkymdasań da aqylyń kirmepti.

— O, dúnıeniń kamy ne sonda?— dep qınalǵan Oljaı yshqyna daýystap jiberdi.

Myna shaldyń «alpysty alqymdasań» degen sózi batyp ketti. Aljyǵan shal alpystyń basyn aýyrtqany nesi-áı. Elýden endi asty emes pe. Munyń jasyndaǵylar áli tósek jańǵyrtyp ekinshi ret úılenip, sanatorıı baryp, seıil quryp, dáýren súrip júr, ataq-abyroıdan dardaı dámesi bar áli. Bul shal bolsa ómir boıy tuqyrtýmen, nyǵyzdaýmen, qos qoldap tóbesinen urǵylaýmen keledi-áı.

— O dúnıeniń qamy ıman tarazy, ishki ólkeńniń tazalyǵy, júrek basyndaǵy shúkirshilik, qanaǵat, toıym.

Sonda ǵana kisi bul dúnıeden qınalmaı attanady.

— Oı, kóketaı, sharıǵattyń shımaıyn oqyp alyp mıymyzdy ábden qursaýlap bittińiz, tipti osy úıdegi nemereńiz áneýkúni qurannyń súresi dep qulkýallany jattap otyrǵanyn kórip jaǵamdy ustadym, bári sizdiń úgitińiz, zıandy áreketińiz. Áıtpese jurttyń sondaı júgermegi jalger bolyp jer alyp, mal baǵyp anyq baıýdyń jolyna tóteleı túsipti.

Osy mezet Daırabaı balasynyń betine tiktep karady. Áınekten túsken kúnniń qyzyl sáýlesi janaryna tolyp ketipti. Nazaryn tómen salyp tukshıyp otyrǵan Oljaı ákesiniń kózine kózin salyp edi, tula boıy dir etip, jon arqasy shymyrlap qoıa berdi. Qart kisniń janarynyń almasy bar ma, muqym dúnıeniń ashý-yzasy, ótkinshiligi, opasyzdyǵy, ashysy men tushshysy, qýanyshy men nalasy, bári-bári, beıne baıaǵy Aral teńiziniń ishinen tunyp, daýyl shaqyrǵanyndaı alapat kúıdi elestetti.

Jas pa, álde kúnniń qyzyl sáýlesi me, áldene qandy sora bop samaıynan tómen jylystady. Álgi ashyq, yzaly kózge qaıyra qaraýǵa dáti shydamady. Jer bolyp jasyp, tanaýynyń astynan «maqul, kóke, qamymyzdy jasaıyq»,— dep mińgir etti de esikke jylystady. Tyrs etip dybys shyǵarýǵa qoryqty, álgi qandy jas tolǵan úlken qarakók janardyń pysy basyp, úreılendirgeni sonsha, quıryǵymen jorǵalap qalaı shyǵyp jónelgenin bilmeı qaldy.

Tym alystan kerneı shalǵandaı azynaǵan qulazyńqy ún estildi. Aýyl ıtteri shabalandy. Shettegi koıshyny tóńirektep, jortýyldan tisine qyzyl tımegen, osy mańnyń ash bórisi ulyǵanyn sezdi. Sezdi de Daırabaı kárıa: «O, toba — dedi — baıaǵyda ash bóriler ulyp aýyl tóńirektemek túgili ańy yǵysqan aıdalada óleksege qaryq bolyp borsańdaı jortyp mańyp júrýshi edi... bul kúnde ańnyń da tuqymy tuzdaı qurydy, teńiz ketkeli jerden qut, elden bereke azaıdy».

Shoqsha saqalyn taramdap az-kem otyrdy da aq taıaǵyn kolyna alyp, syqyrlaı súıenip, bir attap, eki attap syrtqa bettedi. Esik aldyndaǵy shaǵyn tóbege shyqqysy keldi. Tabaldyryqtan attap suraq belgisine uqsap, ilbip, jińishke súrleýge tústi. Tóbe basyna tyrmysty. Tiktep shyǵýǵa ádisi joq, túıetaıly jondy qıalaı kóterildi. Bul aýyldyń balalary biri malǵa, biri jalǵa ketip qarasy batqan ba, biri kelip qoltyǵynan demeıtin emes. Uzyn sıraǵyn attata basyp tyrmysa berdi, keýdesi syryldady. Býynyn basyp tura almaıtyn sábıge uqsap táltirek qaǵady. Samaıynan ter sorǵalady. Álden ýaqytta dittegen shoshaqqa shyqty-aý áıteýir. Tóbe basynda erbıip qara aǵash turǵan. Qabyǵy shyt-shyt jarylyp, jartylaı qýraı bastapty. Sol aǵashqa súıenip demin aldy, kóz aldynan suıyq munar ydyrady.

Qazaqtyń minezi qara aǵashqa keledi. Tamyry nár sorǵan jerge qata jarmasyp, tereńinen ylǵal tartyp, kúı tilemeı, shyjyǵan kún astynda, yryldaǵan jel ótinde azynaýmen turǵany. Qanaty talǵan búrkit qonady. Qan ańsaǵan ash bóri árádik kelip qabyǵyn qajaıdy. Kerýen joldan adasyp saǵymǵa ilesken jolaýshy qaraýytqan qara aǵashty tabady. Taqymy qajalǵan malshy atynan túsip, shaldyǵyp kelip tizginin baılaıdy. Osylaısha saharamen seriktesken jalǵyz qara elý jyl, jetpis jyl, júz jyl qaraýyl qarar. Aqyrynda ózegi shirip, butaǵyna jaı túsip, soıaýy qalar. Týǵan jerdiń topyraǵyn qımaı nesheme jyldar túbirtegi turar.

Qara aǵashqa arqasyn súıep, kún batysqa betin berip, júrelep otyra ketti. Uly nur kókjıekke domalap batýǵa bet alypty. Moınyn sozyp áne bir jyldary nildeı kógerip qumdy jalap kúrsinip jatqan teńizdi izdedi. Munar shań ǵana qalypty. Jal-jal qum ilgergi zamannyń kerýenindeı ushqasyp, tirkesip aspanmen astasyp jatyr.

Kún batar kezde shyny synyǵyndaı sharby bult lyp kóterilip shyǵa keldi. Batar kúnniń qyzyl kókjıek keneresin órtshe órtedi. Álgi bult ıa kóshpeıdi, ıa óshpeıdi, qaıdaǵyny elestetip... biraýqymda aımúıizdendi. Kún batarda júregi nege kóteriledi dese, kóz aldyna kógildir áınek nege elesteıdi dese, endi sezdi.. osynaý bult — aspanǵa ushqan Araldyń baıaǵy sulbasy eken ǵoı. Jer betinen baraqat tappaǵan Teńiz qumnan qashyp, shyjyǵan kúnnen býlanyp, aqyrynda aspandaǵy shynyǵa aınalypty, aspanǵa ushyp joǵalypty. Bul kúnde Araldy kórem deseń — keshqurym bıik basyna shyq, batar kúnniń boıaýynan ajyratyp qara... Shyny synyǵyndaı jarty álemdi alǵan sharby bult Araldyń aspanǵa ushqan sulbasy sol.

Daırabaı otyrǵan jerinen kóterilip yldıtómen jiti aıańdap, syrǵanaı basyp úıine jetkende inir úıirilip, qas qaraıdy. Esiktiń aldyn bermeı ala sıyr tuıaǵy syrtyldaıdy. Tabaldyryqtan attaǵanda kórdi, Sirer ýaq mal sý izdep aýyz úıge enip ketipti. Shelekti bastaryna ilip kóshirip barady. Jaıshylyqta bolsa «sháıt, sháıt» dep syrtqa qýyp salar edi. Ia nemeresi, ıa shóberesi — jyǵa tanymady, tórgi bólmeniń esigine ilinip, tutqasynan ustap aıaǵyn kóterip arly-berli átkenshek oınaýmen álek. «Esikti syndyrasyń, júgermek»,— dep nuqýǵa da murshasy joq. Kózine barsha dúnıe topyraq bolyp elestegen adam eshtemege kóńil bólmeı ketedi eken.

Syrttan áldekimdi qarǵap dabyrlap kelini endi, tórde, tekemet ústinde mólıip otyrǵan atasyn kórip shoshyp ketti. Qapelimde aýzyna sóz túspedi. «Nege qarańǵyda otyrsyz», — dep qabyrǵadaǵy tetikti basyp jaryq jaqty.

— Qaıteıin,— dedi, — álgi tasqara tentek esiktiń tutqasyna minem dep topsasyn syndyrypty. Onsyz da qırap turǵan múlikti qıratypty sóıtip.

Atasy áli únsiz.

— Dálizdegi shelek sýdy kebenek kelgirler tógip qurtypty.

Jańa álgide aýyz úıde eki-úsh ýaq mal Daırabaıdyń kózine eshki emes, saýlyq qoı bolyp kóringen edi. Tań qazirgideı esinde. Júni kópsip, tumsyǵymen túrtip, súıkenip ótkeni. Kirip kele jatqanda dálizdegi eshkiler kózine qoı bolyp kóringeni nesi eken dep ishteı shimirikti. Tiksinip qaldy. Kelinine pálen dep syr bermedi. Aýyldyń keshki qarbalasy tolastaıtyn emes. Baıaǵyda, ákesi «aǵaıynnan kúnshil jaý joq, tabaldyryqtan bıik jaý joq» dep aıtyp otyrýshy edi. Qaı aǵaıynnyń qalaı kúndep júrgenin kim biledi, osy úıdiń tabaldyryǵynan attap kirip-shyǵýdyń ózi muń bolyp barady. Keıde sol qol, sol aıaǵy óziniki emes, basqa kisiniń dene múshesi sekildi. Iligýge kelmeı, qany uıyp «tósekke jat... tósekke jat» dep jambasyn jer tarta beretindeı. Tósekti kúzete berýge aqyl esi qarsy. Sodan óz keýdesin ózi súıregendeı bolyp, aqtyq kúsh-qýatyn jınap umtyla túsedi, syrqyraǵysh sıraqty, uıyp qala beretin bilekti qozǵap syrtqa tyrmysady, ózin-ózi silesi qatqansha qınap bitedi.

Bálkim bul ómirden túńilgen kezde, qınalǵan mezette ózine-ózi qol jumsap, jaryq dúnıeden op-ońaı ótip júre beretin kisiller batyr shyǵar. Kúıbeń tirshilikti qımaǵany qorqaqtyǵy bolar. Júzdi alqymdaǵansha tezek dúnıeniń tezegin terip júre bergeni, endi mynaý tizesi dirildep tabaldyryqtan attap óte almaı álsiregeni jigersizdigi, álde júreksizdigi.

Daıraba ı osylaısha oı muhıtynda bir batyp, bir shyǵyp jata berer me edi, nemeresi kelip túrtip oıatqandaı boldy, basyn kóterdi.

Kelini aǵash jozyny dóńgeletip, ústine dastarqan jaıyp, aǵash zeren ákelip qoıdy. Atasynyń súıikti asy jylqy etinen týrap jasaǵan naryn ıisi tanaý qytyqtaıdy. Janyna tize búgip, maldas quryp otyra ketken nemeresi aldyna koıylǵan zeren toly naryndy syrly qasyqpen qarpyta urttaıdy. Mańdaıynan ter monshaǵy jyltyraıdy. Asty áp-sátte taýysyp, qasyǵyn jalap, basyna bir-aq kóterdi. Asqa tábeti shappaı eńsesi túsip otyrǵan atasyna qaraptan-qarap tań qalady ǵoı.

— Dop qýyp kórshi aýyldyń komandasyn utyp keldik.

— Jaıaý kókpar deseńshi. Aı boıy pálenbaı aıak kıimdi jyrtyp, eki ıyqty julyp jep júrip utqandaryńa ne beredi?

— Maqtap qolymyzdy qysty, arqamyzdan qaqty.

Nemeresi aldyndaǵy zerenin bylaı ysyryp, atasynyń asyna jaltaqtaı qaraıdy.

— Ata, tábetińiz joq bolsa, sizdikin de jep qoısam qaıtedi.

— Jeı ǵoı, balam.

Ekinshi zeren de áp-sátte támám.

Kelini úlken jaryqty jaǵyp, gújildegen sary samaýryndy kirgizdi. Jozy ústine meıiz, órik-qaǵyn qoıdy, sút qatyp qoıý shaı kuıa bastady. Daırabaıdyń tamaǵyna tas keptelgendeı bolyp tetkip, kermaldanyp otyryp aldy. Kelini birer márte «ata, shaıyńyz sýyp qaldy», — dep eskertken edi, oǵan da mán bermeı, múlgigen kisige uqsap basy keýdesine domalady. Nemeresi dastarqan ústinde tiske basar táttini jáne támam etip, shaıdy uzaq soraptap, terlep-tepship ázer basyldy. Syrttan dabyrlaı shýlap jalań aıaq, jalań bas qaradomalaqtar enip edi. «Shýlamańdar... shyǵyńdar, áıda», — dep kelini keler bólmege qýyp saldy.

Alystan gúrildegen saryn jetetindeı me, jer asty tym tereńnen dúmpigendeı me, áıteýir myna jumyr jerdiń astyn-ústine shyǵaryp jatqan mazasyz jandardyń áreketi joıqyn. Kúni boıy nár tatpaǵan atasyn aıady ma, syrminez kelini shaı dastarqanyn túp kóterip jınap áketpeı, aq qumandy súlgimen búrkep, bıpazdap úlkenniń aldyna qoıdy. Býynyn sytyrlaı qozǵap, artymen jylystap shyǵyp bara jatqan edi, úlken kisiniń kómeski úni kidirtti.

— Bul úıdiń balasy qaıda?

Qabaǵy salyńqy atasynyń keıpinen tiksindi. «Joǵarydan tekserýshi keldi, salǵan jolymyz salǵandaı bolmaı oıylyp túsip jatyr» dep jan tappaı, quıryǵy jer ıiskemeı ketti emes pe?

Aýyldyń túngi saryny basylyp, kúndizgi sherýden sharshaǵan jurt uıqy qushaǵyna jutylyp, mańaıdy marǵaý tynyshtyq tumshalady. Sham sóndi. Tórgi bólmege qaıyra bas suqqan kelini atasynyń sol jambasyna aýnap, siresip jatqanyn kórip, jaryqty óshirip, sybdyrsyz basyp shyǵyp ketti. Búıir bólmedegi balalardyń sybyr-kúbiri birazǵa deıin akvarıýmdegi balyqtaı tunshyǵa estilip turdy da sappa tıyldy. Mańaıdy qarańǵy túnek, tynyshtyq tumshalady. Qansha ýakyt ótkenin qaıdan bilgen. Túnniń bir ýaǵynda Daırabaı býynyn basyp, ázer kóterilip, boıyn tiktedi. Qarańǵy qabyrǵany syıpalap bir attap, eki attap úlken terezege taqady. Áýelgide úıdiń qarsy aldynan aı tónip tur ma dep oılaǵan, úńilip karaǵan edi, shoshyp ketti.

Terezeden appaq tuman salbyraı tónedi. Usqyny jaman. Áınekten syrt álemge qalyń seısep tutyp qoıǵandaı.

Úńilip qaraı sap júzin tartyp ala qoıdy. «Munysy nesi» dep oılaǵan Daırabaı. Tamyzdyń aıaǵynda, ańyzaq keptirgen qıyr saharada qańǵyp júrgen qaıdaǵy tuman. Keshe tún ortasy shamasynda áınek aldy tap osylaı jap-jaryq bolyp ketken, tekemet ústine seısep tósegendeı sezilgen. Sóıtse osynaý meńsiz sahara, qıyr ólkeni tún balasyna sútteı aqshyl munart tóńirekteıdi eken ǵoı.

Qolyn sozyp áınektiń topsasyn bosatyp, ashyp jiberdi. Salbyraǵan sútteı aqshyl álem sál ydyrapty.

Teńizdiń dymqyl lebi sezildi. Tobyrsyǵan ernin jalap edi, tańdaıyna tuz taby bilindi. Teńiz ulýynyń qabyrshaǵyn alyp kulaǵyńa tossań ulanasyr tolqyn shýyly estiledi. Sol sekildi myna munarttan, salbyraǵan aqshyl tumannan teńiz dámi, tolqyn lebi ap-aıqyn sezilgeni.

Osy mezet júregi atqaqtap aýzyna tyǵyldy. «Sol», — dedi sybyr etip. Aspanǵa ushyp joǵalǵan Aral tenizi osy. Týǵan jerdiń tósin qımaı, qaıta aınalyp, terezege tónip salbyrap kelgen teńiz jaryqtyq qoı mynaý. Dúnıede bir ashtyqtyń bir toqtyǵy bar demekshi, tym ertede qulanıek jarqabaqty kemerlep, qum ernekti múıizdep ókirip jatqan Aral shıkil qumnyń arasynda bólinip, kildirep, úzilip, aqyrynda kózden bulbul ushyp ǵaıyp bolǵany qashan. Baıyrǵy balyqshylar teńizden kúder úzip aýa kóship qonys aýdaryp jatty. Jergilikti kásipshiler kemesi men qaıyǵyn qum tósine qaldyryp basy aýǵan jaǵyna qańǵyrdy.

«Qaıtsek teńizdi saqtap qalamyz» dep ǵalym áýleti basyn dań qyldy. Qaıta aınalyp qonysyn tapqan tabıǵat joq, ký medıen dalany bórishe jortyp ystyq jel azynady, ata jurttan taban aýdarmaı, syńsyǵan saǵanany kúzetip, qum tóbeniń baýraıynda Daırabaı shaldyń úıelmeni qaldy.

O, toba, kórsetkenińe shúkir... tún balasyna appaq munarǵa aınalyp Aral teńizi týǵan jerdiń tósine kelip kádimgideı tónedi, tań bozy bilingenshe jalańash taqyr baıaǵy telegeı ulttanyn únsiz kúzetedi dep kim oılaǵan. Iá, sát, ıá, pirim... jetti... boldy... keshqurym kókjıekte kógildir shynyǵa aınalǵan, túnemesi aýyl ústine aq tuman bolyp salbyraǵan teńizdi kórdim, baqulmyn endi.

Úlken kisi táltirekteı basyp jer tósegine qısaıǵany sol, júrek soǵysy báseńsip, tula denesi zil tartyp saı súıegi syrqyraǵany. Aýa jetpegendeı keýdesi qysylyp, tynysy taryldy. Sheke tamyry lypyl qaqty. Álgidegi áınekke tóngen aq tuman tań aldynda perde túrgendeı ysyrylyp joǵaldy ma, esik syrtynda, dala ústinde azdaǵan tamtyǵy qaldy ma dep basyn kóterip qaraǵysy keldi. Shamasy jetpedi, pás saıyn kári deneniń hali tómendeı tústi.

Jyldar boıǵy únsizdikten, qatary kemip sóıleser kisi azaıǵannan jınalyp qalǵan uly sózderi júregin janshyp sana túkpirinde dúleı quıyn týǵyzdy. Bebeýleı yńyrsyp, oń jambasyna aýnady. Kórshi bólmede jatqan kelini oqys dybystan oıanyp, ıa nár tatpaı, ıa jan taptyrmaı mazasyzdanǵan atasynyń jaıy alańdatyp, esikke kelip tyń tyńdady, jaılap basyp terezeniń aldyna yǵysty. Atasynyń kórpe jıeginen shoshaıyp shyǵyp jatqan appaq qýdaı saqaly, sháýgimdeı aǵarǵan mańdaıy shoshytty. Tań qulanıekten atyp qalypty. Aıaǵy aıaǵyna juqpaı júgirip jetip kórshiniń esigin qaqty. Jýyq arada eshkim asha qoımady. Judyryǵymen dúrsildete soqty. Kórshi jigit Teńizbaı Aral teńizi jaqtan taǵy qum dúleıi kóterilip, qutqarýshy kelip jetip, kóshi-qon bastaldy dedi me, jalań aıaq, jalań bas syrtqa júgire shyqty.

— O, taǵy da kóshemiz be?

— Atam qysylyp jatyr. Rasıańdy iske qos ta Oljaımen habarlas, jetsin, kelsin dereý.

— Toq kózi taýsylyp qobdısha bolyp qalǵany qashan.

— Qaıtseń de habar jetkiz, dem salatyn moldany alǵyz.

— Beınetim egiz, sorym bes batpan, el sheti údere kóshse — júk tıegishi ózim, teńiz tabany tartylsa — qum kúregishi ózim, laqtyrǵan taıaq tóbeme tıedi,— dep Teńizbaı kúńirene bebeýlep, asyǵys kıinip, qos aıaqty taryldaǵyn qorasynan súırep shyǵaryp, «bolmas, bolmas» dep molda izdep jolǵa shyqty. Qaıda qarasań da ordaly jylandaı beldeýlene, ıretilip jatqan uly qum. Jetim aýyl beıne búrisken kójek. Sol kójekti áıteýir bir jutatyny kámil meımanasy tasyp múlgigen aıdahar bolýshy edi. Shaǵyn aýyldy beldeýlep orap jatqan saryala qum — sol aıdahar.

Úıine qaıta júgirgen kelinshek espe qumǵa maltyǵyp kóp súrindi. Áldekim adymyn jazdyrmaı arbap tastaǵandaı. Jyǵylyp súrinip, jyǵylyp súrinip jetti me jetpedi me, tabaldyryqtan ishke attaǵany sol. Tórgi bólmeniń esigi ańqıyp ashylyp qalypty.

Dál tórde appaq qýdaı bolyp arýaq otyr, sóılemeıdi, tynys alǵany da, ózge bir álemniń esiginen syǵalaǵany da belgisiz, jeńil ǵana, qaýyrsynǵa uqsap úlpildeı úrpıedi.

Halin suraýǵa batyly jetpedi, bir attap, eki attap ilgeriledi.

Daırabaı kózin tarsa jumyp shanshylyp otyrǵan, suq saýsaǵyn kóterip, ses etip, «úndeme» degen belgi berdi. Jel soqqan qamystaı bolar-bolmas teńseledi. Tym jyraqtan kók teńizdiń jer astynan shyqqandaı gúrili estile me, álde kóshken qumnyń syńsyp jylaǵany ma... qulaqtan ketpeıtin bir yzyń bar, arýaqqa uqsaǵan atasy sol dybysty qaǵys jibermeı tyńdap qalypty.

Baıaǵyda, baıaǵyda emes-aý, osy elge jas kelin bolyp túskende myna atasy saqal-shashy aǵarǵan appaq qýdaı saýdyraǵan shal edi, sodan beri nesheme jyldar ótti, birneshe qursaq kóterdi, ul-qyzy erjetti, saryqaryn keıýana ataldy... sol atasy áli ózgermeı qumǵa bitken sekseýildiń sińiri sekildenip qaqshıǵannan áli qaqshıyp otyr. Jyl on eki aı ýaqyttyń ózi qart aldynda múlde dármensiz, daýyl ekesh daýyldyń ózi shólge shyqqan qara aǵashtaı qart kisini aınalyp ótipti.

Ýaqyt shirkin sharshap qaljyraǵan sekildi. «Osy atam artta qalǵan ómirine rıza ma eken?»,— dep oılady kelini, «keshegi basty aıaq, aıaqty bas etken tóńkeristi ótkerdi... qyzyl jaǵalylar izine túsip júrip «baıdyń quıyrshyǵysyń» dep ıt jekkenge aıdady... asharshylyqqa urynyp, áýletinen aıryldy... soǵys bastalyp myltyq qaraýylynyń aldynda qalbaqtady... kudaısyzdar uıymynyń qaharyna ushyrap qarańǵy úıge qamaldy... oılap otyrsa bul kisiniń kórgen quqaıy shashynan asady».

Osy atam ótken ómirin saǵyna eske ala ma, álde shoshyna tiksinip esinen shyǵarǵansha asyǵa ma. Qansha oılasa da jaýabyn taba almaı dal.

Daırabaı syrttan úreılene engen kelininiń kózine jalt qarap oıyn zamatynda oqydy. Saýalyna ishteı jaýap izdedi. Báse dedi-aý.

Ár adamnyń taban astynda «bul tirshiligińnen pálensheniń ómiri ári qyzyq, ári maǵnaly, ǵumyryńdy aıaq astynan almastyrasyń ba» dese... kim de bolsa kóp tolǵanar... aqyrynda «joq, sonshama sátsizdigimen, qıyndyǵymen óz ómirim ózime qymbat» dep jaýap bereri anyq. Óıtkeni jaratqan ıe árkimniń óz tirshiligin ózine ystyq etip qoıǵan. Júrisine ózi rıza, ózi toq. Joldyń shańyn burqyldatyp esek minip bara jatqan adamnyń jeńil mashınadaǵy kisiden ózin sonsha menmen, tákappar etkizgen: shubyr terge túsip otyn arqalap bara jatyp zoryqqanǵa kúlgizgen: «Erteń seniń de kúniń osy bolady» dep ishteı shoq-shoq aıtqyzǵan, beınetten ezilip júrip «erteńgi kúnim budan da jeńil, jaqsyraq bolady» dep úmittendirip qoıǵan, ylǵı alǵa jetelegen jaratkan ıeniń qasıetine qalaısha tańdanbassyń.

Qateligiń, beınetiń, ókinishiń ishińdi qan jylatyp tursa da ózgeniń ómirine qyzyqpaıtynyń qalaı? Tirshiligińdi basynan qatesiz etip qaıta bastar ma ediń, basynan súrýge máýlet bereıin degen jaratqan ıege... «joǵa» dep jaýap beretiniń neǵylǵanyń. Endeshe myń san adamnyń óz ómirine ózin máz etip, bir-birimen eshqandaı uqsatpaı, árbiriniń ómir jolyn árqıly etip syzyp qoıǵan jaratqan ıeniń qudiretine bas ımeske ne shara. Júregińniń basyndaǵy toqtyqqa, shúkirshilikke úńilip qara endeshe.

Ár pendeniń boıyna ózimdegi artyq, ózim bilem, ózimshe júrem degizgen minez sińirip, adam balasy jaralǵaly árkimdi — óz qıynymen, qateligimen, tirshiligimen alasurtyp alystyryp qoıǵany, san ǵasyrlar, zamanalar boıyna alystyra beretini kámil. Adamdy aıýannan bólektegen ózimshildik. Adamdy adamdarmen alystyrǵan, arbastyrǵan — ózim bilem. Kisini jaratqan ıeden bólip turǵan da «ózim» sezimi.

Endeshe ózi bilgen osynaý ómir sabaǵyn qapelimde kimge ashsyn?.. meniń toqyǵanym mynaý dep kimderge muńyn shaqsyn?.. Osynaý opasyz dúnıede bári bir kúngideı bolmaı umytylady daǵy, eshteme estimegen, eshteme bilmegen, kórmegen, sezbegen dymbilmestiń kebin kıip, aq kebinge oranyp jer qoınyna jutylady daǵy.

— Búgin beısenbi me, kelin? — dedi Daırabaı kómeski únmen. Kelini erin ushyn jybyrlatyp basyn ekshedi.

— Endeshe sam jamyraǵansha jaratqan neniń ıe ǵyp bergen janyn ózine tapsyramyn.

Osyny aıtty da irgedegi kórpeshe ústine uzaq joldan aryp-ashyp sharshap jetken jolaýshyǵa uqsap, uzynnan túsip sulap jata ketti. Qart kisi ıa aýyrmaı, ıa qyńq dep dybys shyǵarmaı ińir úıirile úzildi... O dúnıe men bul dúnıeniń arasyndaǵy qabarshysy sekildi, kóne ǵımarattyń ushyp túsken kesegine uqsaǵan Daırabaı shyraqshy týraly ańyz el ishinde áli kúnge aıtylyp júr.

---