InfoHub Logo

Jaz. Tal tús. Taý bókterindegi shańytqan, borpyldaq qara jolmen jıyrmalar shamasyndaǵy qyz kele jatyr.

Ol búgin uzaq jol júrdi. Totyqqan óńinde qajý bar, shólirkegen erni kezerip tur. Temir qobdıshasy men jolǵa alǵan jeńil chemodanyn jol shetine qoıdy da, biraz dem aldy, biraq otyrmady. Jelpı soqqan samal shyt kóıleginiń etegin qabystyra beredi. Bir baılam basyndaǵy oramalyn qolyna alyp, tóńirekke uzaq qarady. Tyrs etken tiri pende joq Aınala taýlar, taýlar...

Tany da jol Aınalasyn taý qorshaǵan ıesiz dalada jalǵyz qara jyljyp barady. Jol shetinde jalǵyz-jalǵyzdan, qos-qostan qulazyǵan molalar. Taý jańǵyryqtyryp myltyq daýsy estildi. Jaǵasyn toǵaı japqan qara sý kezdesti. Sýdyń arǵy jıegindegi ashyq alańda tórt-bes kúmbez tur. Áldeqaıdan jalǵyz kókektiń muńly úni shyǵady. Álgi jolaýshy biraz júreksinip turdy da, aıaq kıimin sheship, qobdısha men chemodanyn bir qalyna alyp, bir qolymen kóılegin tizeden joǵary túrindi de, sýǵa tústi. Sý tereńdeý eken, kóıleginiń artqy etegi sýǵa malshynyp barady. Jaǵaǵa jetti. Kókek úninen bóten sybys joq. Aıaq kıimin kıip, orynan endi kóterile bergende, toǵaı arasynan shyǵa kelgen adamdy kórip, selk ete tústi. Ekeýi bir-birine biraz ańtarylyp turǵannan keıin, álgi adam burylyp, qaıta ketpek bolyp edi, qyz ún qatty:

— "Yntymaq" deıtin aýyl áli alys pa?

Jas jigit aıbaltasyn ustaǵan qalpynda ańyryp biraz turdy da:

— Alys emes, áne kórinip tur, — dep, toǵaıǵa qaıta enip ketti.

Aýyldyq sovettiń de, artel basqarmasynyń da keńsesi alasa, torǵyl tam úıge ornalasqan. Dombaılap qoldan jasalǵan qıqy-shoıqy eki ústel basynda eki adam otyr. Biri — qyryqtyń ishindegi, iri súıekti er adam. Artel bastyǵy — Bızaq. Ekinshisi — etjendi, otyzdyń bel ortasyndaǵy áıel. Aýyldyq sovettiń predsedateli — Kózimjan.

— Sálemetsizder me? — dep, kirip kelgen qyzǵa qarap otyrǵandar údireıisip qaldy. Qyz zattaryn buryshqa qoıdy da, basynan oramalyn ýystap sypyryp alyp, shashyn retke keltirip, bólme ishin bir sholyp ótti de, úsh adam otyrǵan qısyq sıraq aǵash skameıkaǵa otyra ketti. Aýyldyq sovettiń predsedateli oǵan kóz jazbaı qaraýda. Qyz sál yńǵaısyzdanyp, qyzardy.

— Jaǵdaıdy kórip otyryp kóz jumǵandaryń uıat bolady. Áńgime sol — tańerteń kólikterińdi ákelip tapsyryńdar da, ózderiń shalǵyǵa baryńdar!

Baǵanadan únsiz otyrǵan úsheýdiń biri — naıza saqal, aryqtaý kelgen sary shal qalpaǵyn oń qolyna myjyp ustaǵan qalpymen, bastyqqa qarap, zilmen sóıledi:

— Shóbiń túgil, jaý shaýyp jatyr deseń de jalǵyz atymdy bermeımin. Senderde ne qanaǵat degennen, ne nysap degennen tamshy da qalmady ǵoı ózi. Qyr Sibir aıdatam, tárik qylam dep qorqytyp bir aldyń, ortaǵa qoı, jarylqaımyz dep aldarqatyp taǵy aldyń, endigi istep otyrǵandaryń álgi. Aıdatyp jiberseń de at joq E, shalǵyńa bolsa, óz kóligimmen ózim kómektesermin.

— Siz olaı dep aspańyz, qarıa. Bilseńiz, sizge degen týysqandyqty bizden artyq eshkim de jasamas edi. Qudaıǵa toba deńiz, kórnektige tartylǵan joqsyz. Ketse, qıyrǵa balalaryńyz ózi ketti, biz qýǵamyz joq — dep, aýyl sovet predsedateli bappen temekisin tutatyp, soryp-soryp jiberdi. Sary shal atyp turyp, ashýǵa basty.

— Sen, bıkesh, shylymyńdy shırata berme, — dedi ol kelekeleı bet aýzyn qısańdatyp, kókiregin qıqańdatyp. Otyrǵan ekeý de, bastyq ta jymıyp tómen qaraı berdi.— Seni bedeý qylǵan qudaı men emes. Ákeńnin, quny qalǵan joq mende, alaryńdy aldyń, isterińdi istediń! — dep, qalpaǵymen sol alaqanyn soǵyp-soǵyp qaldy.

— Tartyńyz tilińizdi! Siz kimmen sóılesip tursyz! — dep, Kózimjan ústeldi bir qoıyp, orynan ushyp turdy. Sary jibek oramaly sál keıin syrǵyp, samaı shashy qobyrap ketti.

— Úıbáı, taqsyr, sizben... Quldyq taqsyr, quldyq — dep, sary shal esikti tars jaýyp, taıyp turdy. Qalǵan ekeý de birge ilesip ketti.

Artel bastyǵy aýyr kúrsindi de:

— Qyzym, sharýańdy aıt, qaıdan júrsiń? — dep, tómen qarap únsiz otyrǵan qyzǵa buryldy.

— Qyrǵyzsaıdanmyn, aýdannan. Bir-eki jyldyq dárigerlik kýrsty bitirdim. Gýbkom sizderge jiberdi. Balalar sheshekpen aýyrady deıdi, solarǵa járdem kórsetpekpin.

— Dákimetiń bar ma? — dedi áli de ashýyn tarata almaı otyrǵan Kózimjan sálden soń.

Qyz temir qobdıshasyn ashyp, dokýmentin kórsetti. Kózimjan ony qaraǵan boldy da, qaıyra berip:

— Oryspysyń, noǵaımysyń? Atyń kim?

Qyz sál ezý tartyp:

— Oryspyn. Marıa Nıkolaevna Shapalova. Marýsá deı berińizder, — dedi.

Artel bastyǵy Bızaq jadyrap sala berdi.

— Qyzym-aý, qazaqshany qaıdan júrip úırengensiń?

— Biz úı ishimizben qazaqsha sóıleımiz.

— Jaraısyń, qyzymke, jaraısyń! — dep, Kózimjan da álgindegi ashýy seıilip, jibip ketti.

— Hal nashar, Marýsá. Sheshek degen pále kelip, balalardy baýdaı qyrqyp jatyr...

Artel bastyǵy Marýsányń zattaryn alyp, úsheýi de syrtqa shyqty.

Aýyl tym-tyrys. Kún yssy. Ár úıdiń esigi aldynan aq kımeshekti ájeler ǵana anda-sanda qara kórsetedi. Bir kempirdiń: "Áshir! Áı, Áshir! Oı, úniń óshsin, úniń óshkir júiirmek! Oı, jýadaı sol, Áshir! Jer jutyp ketti me eı júgirmekti?!" — degen úni estildi. Oqyra qýǵan úsh-tórt sıyr keńseniń kóleńkesine kelip panalady.

Kózimjan men Marýsá Kózimjannyń úıine qaraı býryldy. Kózimjan ár nárseni shuqylap suraı beredi.

— Qalaı, qyzym, basekeńdikindegi jeńgeı qolaıyńa jaqty ma?

— Tak sebe nıchego, — oryssha jaýap qaıtaryp, artynsha dereý: — jaman adam emes, — dep túıip qoıdy.

— Nıshaýasy, nıshaýa-aý. Eh! Bızaqtaı jigitke mynadaı áıel kerek qoı, — dep, bas barmaǵyn barynsha qaıqaıtyp qoıdy Kózimjan.

Kózimjannyń úıi. Tap-taza. Edeni jer degeni bolmasa qabyrǵalary da, tóbesi de sary sylaqpen muntazdaı sylanǵan. Tórgi tekemettiń ústine quraq kórpe tóselgen. Áppaq shymyldyq qurylyp qoıǵan, syrly aǵash tósek. Japqyshtary da muntazdaı. Kesteli kıim japqyshtyń shashaqtary tógilip tur.

— Mine, meniń úıshigim osy, qyzym, — dedi de, Kózimjan bosaǵada ilýli turǵan qyrǵyz órme qamshysyn alyp, bylǵary etiginiń qonyshyn tartyp-tartyp qaldy.

— Bir qamshym, ertoqymym úsheýmiz turyp jatyrmyz! Al mujyq netý.

Osy aranyń aldyndaǵy oqıǵany áldekim aǵat qysqartyp jibergen bolý kerek (Sarashy).

Qamshyny ornyna ildi de, beshpetin sheship, aldyna aljapqysh baılap jatyp:

— Men as ázirleı qoıaıyn, sen samaýyr qaınatyp jiber, shelekte sý tur, — dedi.

Kózimjan aýyzǵy kishkentaı bólmede, oshaq basyńda as ázirlep júr. Onyń jýan, som baltyry bylǵary etiktiń qonyshyn jaryp kete jazdaıdy. Oqtaýdaı bilegi bultyńdap, qamyr ılep jatyr. Jelkesine túıip alǵan qos burymy shoqpardaı. Qımyldaǵan saıyp mol keýdesi dir-dir etedi. Jalpy, Kózimjan boıynda jasyrynyp qalǵan jastyqtyń jigeri elektr qýatyndaı oınap tur, jaǵyp qalsań, jarq ete túsetindeı.

Sháı da, as ta ázir. Ekeýi as ústinde. Úı ishi salqyn. Syqsıǵan jalǵyz terezege tutylǵan shyt perdeden kún sáýlesi bolymsyz túsedi. Sháıdi Kózimjan ózi quıyp otyr.

— Marýsá, sen meniń úıimde bol. Bala joq babaı joq

Marýsá úndemedi.

— Bilem, qyzym, bilem. Básekeńniń úıindegi jeńesheń shýaıaq adam. Qaıbir jaǵdaıyń bolar deısiń? Osynda bol! Áke-shesheń bar ma?

-— Ákem bar, sheshem joq eki jyl boldy...

— Neshaýa, qyzym. Men ákemdi de, sheshemdi de kórgen emespin. Úsh birdeı bala jasymyzdan jetim qalyppyz. Bir baıǵa aǵaıyndar satypty, ókimet ornaǵannan keıin ol Qytaıǵa qashty, men qaldym. Nesin suraısyń, qyzym, meniń ómirim aıtsa taýsylmaıtyn ertegi...

Kún álginde ǵana batqan. Beıýaq Úıde shıshasyz jetinshi sham qyzaryp tur. Úı ishi alakóleńke. Kózimjan tósek salyp júr. Marýsá dalaǵa shyqty. Jerden ystyq kúnniń aptaby áli ketpepti, tymyrsyq.

Kórshi qoradan bireýdiń: — Cho! Cho! Myna sasyqqa birdeme kóringen be?! — degen daýsy estiledi, shamasy, sıyr baılap júr. Oqta-tekte qozy mańyraıdy. Birde jylǵanyń arǵy jaǵynan shabyndyqtan "bytpyldyq, bytpyldyqtaǵan" bódene daýsy keledi. Taǵy bir sátte qońyr daýysty er adam salǵan án qalqıdy. Eleń-alań ińirdegi dabyr-dúbir tyna qaldy.

Án! Armanyn da, azabyn da, qýanyshyn, qasiretin de ánge syıdyra bilgen aınalaıyn elim-aı! Zaryǵyp kelgen, jalynyp kelgen ún estisem, ol — seniki. Ázili apshyny qýyryp, qyrtystaǵan qabaqty jadyratatyn sal-seriniń oınaqy únin estisem, ol da seniki. Ker taılaqqa júgin artyp, týǵan jerden údere kóshken, bosqan aıyr saqal atanyń, keıýana ananyń bozdaǵanyn estisem, ol da seniki. Bári — seniki. Adýyn batyrym da, danyshpan aqynym da — sen, dalamdaı darhan, taýymdaı tózimdi meniń halqym!!!

Qońyr keshti qońyr ún áldılep barady. Taýlar talmaýsyrap sulyq jatyr. Jylǵanyń sýy sál syldyrap, jáı aǵýda. Qyz-kelinshegi aralas, bir top jas aıyr-tyrmasyn ıyqqa alyp, bir qalymen uzyn kóılekteriniń etegin qyljyra kóterip, sýdan ótip keledi. Án áli baıaýlap tur. Sýattyń jaǵasyna aparyp bireý at arqandaýǵa qazyq qaǵyp jatyr. Bızaq bastyq úıine kep attan jańa tústi de, at baılaǵan qalpynda turyp qaldy. Bári de únsiz. bul aımaqtyń jandy-jansyzy án sazyna túgel uıyǵan. Kózimjan tósek-oryndy jaılap, syrtqa shyqty. Marýsá tam úıdiń buryshyna súıenip áli tur. Úı ishin saǵyndy ma álde kózi áli úırene qoımaǵan qazaq aýylynyń myna jadaý tirshiligin aıady ma, eki kózinen jas parlap, únsiz egilip jylap tur. Jylaýyna áldeqaıdan mamyrlap shyqqan myna bir ánniń sebep bolǵany aqıqat.

Onyń jylap turǵanyn Kózimjan baıqamady. Ándi sál tyńdady da:

— Eki jyl boldy, osy bir sıqyrly, qý daýystyń kimdiki ekenin taba almaı-aq qoıdyq. Ylǵı osyndaı eleń-alańda nemese túnde, bir uıqydan keıin shyǵady ózi. bul kim eken? Bul aýylda bulaı án salatyn adam joq "Peri, sıqyr" dep qarıalar ózinshe jorıdy, solardiki ras pa dep te qalam keıde.

Án batqan kúnniń qyzylyndaı baıaýlap baryp sóndi. Taýdyń arǵy jaǵynan aıdyń jartysy kórindi.

Kózimjan Marýsány aǵash tósekke jatqyzdy da, shyraǵdandy óshirip, ózi tór aldyna jaıǵasty.

Ekeýinen de uıqy qashqan. Ekeýi de dóńbekshýde. Kózimjannyń kóz aldynan qoıý murtty, iri súıekti, bıik Bızaq bastyq keter emes. Onyń baısaldy qımyly, túksıe qaraǵanda túnerip, kózin jaýyp ketetin jar qabaǵy da kóz aldynan keter emes. Kádimgi qoldan quıǵan er adamnyń eskertkishi sıaqty som-som tutqasy elesteıdi de turady. Ózi kóp sóılemeıdi, sóılese baıaý aıtady, biraq baılap aıtady.

Kózimjan osy bir murtty bastyqpen óziniń arasynda jýyrda ǵana kezdesken, biraq sirińkeniń otyndaı tez sóngen ushqyndy esine aldy.

Ekeýi aýdanǵa jınalysqa baryp, birge qaıtqan-dy. Jol uzaq sharýa jaıyn biraz áńgimelesti de, ekeýi de únsiz keledi. Toqjaraý eki at ta aıaqtaryn sarań basady, júrgisi joq tanaýlaryn tartyp, pysqyra beredi. Óz oıymen ózi bolyp, túnerip kele jatqan bastyq kenet:

— Bolys-eke, biz bul júrispen búgin aýylǵa jete alatyn surymyz joq. Qane, bir jelpıip alaıyq. Seniń qyzdan, meniń jigitten qaı jerimiz kem, "Qyzqýmaq" jasaıyq — dep, Kózimjannyń astyndaǵy qula atty qulashtap turyp qamshymen osyp-osyp qalǵan.

Qannen qapersiz kele jatqan qula atyrylyp ala jónelgen. Bızaqtyń torysyna qula attyń mańaılatpaıtynyn sezgen áıel júregi at basyn irke bergen. Áıtse de bastyqtyń da, onyń torysynyń da delebesin qozdyryp, eki-úsh shaqyrym jerge eliktirgen. Torynyń qaýqarynyń pástigine kózi jetkennen keıin, kópe-kórneý qulanyń tizginin sál tartyp, bastyqqa qýyp jetýge erik bergen-di. Mine, ol jaqyndap qaldy. Múmkin, qazir qýyp jetip, aýyr qolyn ıyǵyna artar... Múmkin... Aýdannan shyqqannan beri únsiz kele jatqan bastyq jaqyndasýdyń jolyn osyǵan ákep tiregen bolar... Áttegen-aı, olaı bolmady. Qulany "qýyp jetken" toryny bastyq bir jaqqa burdy da, sál ozyp baryp toqtap, qaqpadaı aıyr keýdesimen artyna burylyp ezý tartyp, jymıyp qana tur. Mine sonda, álginde ǵana áldenege yntyqqan áıel júregi býlyǵyp, aýyzdyqsyz ashýǵa basqan.

— Kezek sizdiki, qashyńyz! — degen de, toryny bul da tartyp-tartyp jibergen. At tizginin bastyq ta qoıa bergen. Iesiniń ashýyn sezdi me, qula at toryny qutqarmaı quıyndaı basqan. Al Kózimjan Bızaqtyń jalpaq jaýrynyna qyrǵyz órme qamshymen salsyn kep, salsyn kep. Bastyqtyń kúreńitken betine qany oınap shyǵyp, shamdanaıyn degesin, soqqysyn tyıa qoıǵan. Ekeýi sol boıdan ún-túnsiz keshqurym aýylǵa kelgen. Aıyrlysarda ǵana Bızaq.

— Kózimjan, qarýyn qaıtaratyndaı qylyq istegen joq sıaqty edim saǵan, ashýyń qatty eken, aıamadyń ǵoı, — degendi.

— Azamatsyz, kegińiz ketpes... — degen de, kete barǵan Kózimjan...

Sonshama nán erkektiń kúsh-qýatyn, jan júregin jalǵyz paıdalanyp júrgen, tulǵa-turqy ózinen áldeqaıda kem áıelden Kózimjan Bızaqty qyzǵyshtaı qyzǵanyp ketti. Tóseginen turyp, temekisin tutatty, shydamady...

Marýsá óz oıymen jatyr. Ne isteý kerek? Búgingi kúnniń qylyqqa 5shetiniń bári onyń kóziniń aldynan alma-kezek aýysyp jatyr. Mine, ol temir qobdıshasyn ustap, úı-úıdi qydyryp júr. Biraq bári de bos sandalys, balalardyń ájeleri, analary balasyn emdetpek túgil, mańaıyna da jolatpaıdy. Tipti, keıbireýleri úıine qaraı bettegen Marýsány kórip, balasyn tars bekitip, ózderi esik aldyna shyǵyp, urshyǵyn ıirip otyrady da qoıady, jarytyp jaýap ta aıtpaıdy. Bir túrli úreımen qaraıdy oǵan. Ol balasy bar degen barlyq úıdi aralap shyqqan.

Endi aýyldyń kúnbatysyndary eń sońǵy úıge kirdi. Esik ashyp, kirip barǵanda sháı quıyp otyrǵan balaly áıel:

— Kótek, orys qoı mynaýsy! — dep, ornynan atyp turdy. Tórde otyrǵan tórt-bes kempir de keselerin qoıyp, adyraıysa qaldy.

— Nege shoshydyńyz, jeńge? Orys kórmep pe edińiz? — dedi Marýsá da julyp alǵandaı.

Tórdiń ortasynda otyrǵan kúndigi daǵaradaı, erkek daýysty zor kempir:

— Á, noǵaıdyń qyzy eken ǵoı, otyr, qaraǵym, — dep basý aıtqan boldy.

Tósekte aýrý bala jatyr. Aýrýdyń eki qolyn bózben orap, shandyp baılap tastapty. Balanyń beti-aýzy albyrap jatyr, kózin asha almaıdy. Otqa kúıgendeı ár-ár jeri qolbyrap tur. Marýsá oǵan eńkeıip qarady da, balanyń bul dúnıeniki emes ekendigin ishteı túıdi de qoıdy. Tórdegi zor báıbishe sháıdi soraptap, góıitip otyr. Qalǵandarynyń bári sonyń aýzyna qarap ań-tań.

— Bul jaryqtyqqa eshqandaı em istelmeıdi. Allanyń ózi saqtar. Bul da bir, jylqynyń saqaýy da bir. Jumyr basty pende munymen bir-bir aýyryp týrady qalaıda...

— Beker aıtasyz, sheshe, balalardy sheshekten saqtandyrýǵa, onymen aýyrmaıtyn etýge tolyq bolatyny ǵylymda dáleldengen. Sheshekke qarsy aldyn ala emdeý, dári egý — ári qaraı bitip jatyr. Al sizder balalardy kópe-kórneý ajal aýzyna aparyp berip otyrsyzdar. Ektirińizder, balalaryńyz sheshekpen aýyrmaıtyn bolady.

— Alla biledi. Allanyń qalynda... — dep, zor báıbishe jaqtyrmaı qalǵan.

Taýy shaǵylyp, Marýsá ol úıden de renjip shyqqan. Ne isteý kerek? Ólgeni óldi, aýyrǵany jatyr, al endi qalǵan sábılerdiń ómirin qalaıda arashalap qalý kerek qoı. Qartań ákesin quıttaı sińlisimen qaldyryp kelgenine jarasa, dym tyndyrmaı júrmeı, boryshyn aqtaýy kerek qoı.

Oılar, oılar... Toqta, toqta... Egerde... Marýsá janyn mazalaǵan shytyrman oılaryn bir jerge toptaǵandaı boldy. Onyń kóz aldyna qaısybir kúngi jylǵa jaǵasynda shomylyp júrgen balalar keldi. Az ǵana aýyldyń aıaǵymen júretin balalary sonda baratyn kórinedi. (Onyń oıynda erteń istelýge tıis áreketiniń jospary syzylyp jatty).

Minekı, ol chemodanynyń túbindegi qumandaı quıma qantty teńdeı etip usaqtady da, bóz dorbaǵa salyp, temir qobdıshany ustap, jylǵaǵa tartty. Jylǵanyń jaǵasy tolǵan qap-qara shı borbaı, torsyq qaryn balalar. Biri sýǵa túsip, biri jaǵadaǵy tasqa, qumǵa baýyryn tósep, rahattanyp jatyr. Balalardyń aıqaı-shýy qulaqty tundyrady. Marýsá jaqyndaǵanda olar dúr úrikti.

— Qorqpańdar, qane kimniń qant jegisi keledi, mine qant, — dep, dorbasynan bir túıir qantty aldy da aýzyna saldy. Sirá, "atamany" bolý kerek, 11 — 12-lerge kelgen, shashy ósip ketken, tańqy muryn bireýsi toqtap, sener-senbes qarap tur.

— Kelinder, qorqpańdar. Bárińe de jetedi. Mine, qant, — dep, Marýsá dorbany silkip-silkip qoıdy. Balalardyń nazary Marýsáda. Jańaǵy ataman sarbazdarymen shúıirkelesip:

— Iá, qýyn qara, aldaısyń, — dedi.

— Aldasam, má, jep kórshi mynany, — dedi de, Marýsá bir túıir qantty arǵy jaqqa laqtyryp jiberdi. Bári de apyr-topyr týra umtyldy. Qantqa bákene sary ıe boldy. Balalardyń nazary sonda. Ol qasqa tisimen tıtteı syndyryp, dámin alyp kórdi de, "tátti-eı" dep "atamanǵa" usyndy. "Ataman" da bir tistep, dámin alyp, taǵy bireýine berdi. Qant ekenine bárinin; kózi jetti.

Ataman bastap Marýsányń qasyna keldi.

— Aldymen bylaı, boılaryna qarap sapqa turyndar, sodan keıin men senderge qant úlestirem, — dep Marýsá olardy sapqa turǵyzdy. Báriniń kózi bóz dorbada. Ásirese saptyń eń sońynda turǵan kishkentaı qaranyń keıpi qyzyq-aq. Basyp sál ıyǵyna súıep, bir ezýinen silekeıi shubyryp ketipti.

Marýsá dorbasynyń aýzyn ashyp, jerge qoıyp, temir qobdıshadan aspaptaryn aldy. Balalar tańyrqap tur.

— Balalar, aldymen senderdi emdeımin, aýyrmaıdy. Qane, qaısyń batyrsyńdar? Kim emdetse, soǵan qant berem, — dep, balalarǵa qarady. Olar údireıip qaldy. Týra qashýdan da taıylyp turǵan joq. Biraq qanty qurǵyr da tátti-aý.

Álginde laqtyrǵan qanty qaqalyp alǵan sary bir basyp, eki basyp Marýsáǵa jaqyndady. "Atamanǵa" qarap qoıady, ol únsiz aqyryn kútip turǵandaı. Marýsá sarynyń oń qolynyń úsh jerin syzyp-syzyp, móldiregen dári quıyp, aqysyn berdi. Sary qantty alyp kemire bastady. Sol-aq eken: "Maǵan, maǵan, meni, meni", — dep, qalǵandary ıyǵyn tóseı berdi. Bárine de sheshekke qarsy em jasaldy.

Basqa jaǵada shomylyp júrgen qyzdar da keldi.Olar da paryzynan qutylyp, sybyǵasyn aldy.

— Endi úsh kún sýǵa túspeı, úshinshi kúni osynda kelinder, taǵy da qant bolady, qyzyq-qyzyq oıyndar úıretem, — dedi. Balalar ýáde berdi.

Erteńgi josparynyń jumysyn osylaı bekitip, kóz aldyna elestetkennen keıin, Marýsá sál ezý jıyp, kúlimsiredi de, uıyqtap ketti. Onyń bul oıy sol kúnniń ertesinde-aq qaz-qalpynda iske asqan-dy...

Aýyldyń ataqty jelaıaǵy Qaden sypyń qaǵyp bir úıden kirip, bir úıden shyǵyp júr. Erni ernine tımeı bir habardy jetkizýde. Naq bireý báıge beretindeı-aq qazyq aıaǵyn qadaı basyp lypyńdaıdy.

Esik aldynda urshyq ıirip otyrǵan eki kempirge kelip, bir tizesin qolymen basyp, asyǵys sálem jasady da, olardyń batasyn kútpeı-aq.

— Sumdyq jeńeshe, sumdyq! Shoıynqaranyń (Sálimdi aýyl osylaı ataıtyn) úıindegi kelinińiz qorqytyp jatyr. Erteńnen beri tolǵatyp, áli bosanǵan joq. Mártý bassa kerek. Táýip jeńeshem de sonda, meni Moldekeńe jiberdi. Qasıetti adam ǵoı, ertip kel, múmkin, so kisini kórip serpiler, — deıdi.

Bir tizerlep otyrǵan qalpynda sartyldap-sartyldap aıtaryn aıtty da, Qaden Saqanikine qaraı qazdańdaı basyp ketip barady.

Ana jan terge túsip jatyr. Tek jarqyraǵany bolmasa, kózinde janar joq. Sý túbindegi áınektiń synyǵyndaı nursyz, ushqynsyz móldirep qana qoıady. Qınala-qınala úni de qarlyǵyp qalypty. Oń jaǵynda otyrǵan erkek daýysty zor báıbisheniń ıyǵyna álsin-áli qolyn artyp, janarsyz kózderimen jalbaryna bir qarap, qaıta qanalady. Bólmeniń ortasyna adalbaqan ornatyp qoıypty. Zor báıbishe jatqan anany qaıta-qaıta turǵyzyp, baqandy qushaqtatyp:

— Iá, sát! Syıyn tońdy eritken Domalaq eneńniń árýaǵyna! — dep, bebeýlegen áıeldiń belin tarta beredi.

— Qolyńnyń áli bar ǵoı, sen tartyp kórshi, — dep jınalǵan bes kempir kezekpe-kezek belge jarmasady. Bala túspeıdi. Jan ushyra shyńǵyrǵan ana qara sýǵa shomylǵandaı terlep, álsirep baryp, esi aýyp qaıta jatady.

Erteńgi shaıdan bastalǵan tolǵaq áli tynǵan joq. Kún batty. Jumystaǵy eri keldi. Úıelmeli-súıelmeli úsh bala ákesin kórip, jamyraı jylap, aıaǵyna oralyp jatyr. Beshpetiniń túımesin aǵytyp jiberip, úsh jasar kenje qyzyn qoınyna qymtap, jubatyp tur. Qalǵan ekeýi shalbarynyń eki balaǵynan ustap aırylar emes, úreıli. Moıny uzyn aryq kempir úıden shyqty da, Sálimge birdeme degen boldy. Sálim úsh balasymen esik aldyndaǵy bóreneniń ústinde otyr.

Qazdandaı basyp Qaden keldi. Sálimdi kórip:

— Qurdas, moldekeńe baryp edim, úıinde ózi de, kempiri de joq eken. İzdemegen úıim joq taba almadym, — dep, syp berip úıge enip ketti.

Áıeldiń shyńǵyrǵan daýsy estildi. Sálimniń qoınyndaǵy kishkentaı qyzy da jylap otyr. Eki bala ákesine tyǵyla tústi...

Sálim ǵdyzyp tósine jabystyrǵan qalpynda Kózimjannyń úıine keldi. Keshki asty iship bolyp, endi jınap jatqan Kózimjan men Marýsá úreıli Sálimge tańyrqaı qaldy...

Marýsá men Kózimjan Sálimdikine kirgende, tolǵatqan ana sál tynshytty. Kempirler de úreıli. Bir-birine sybyrlap bir tizerlep otyryp, áıeldi qorshap alypty. Marýsá kirgen boıdan baıaǵy zor kempirge qarap:

— Shyǵyńyzdar, úıdiń aýasyn múlde taryltyp jiberipsizder, — dedi.

Zor báıbishe bastaǵan kempirler jaqtyrmaǵan pishinmen erinderin sylpyldatyp, dalaǵa shyqty. Úıde Marýsá, Kózimjan, tolǵatqan Ana qaldy.

Syǵyraıǵan maı sham shalqı janyp tur.

Bulyńǵyr. Ana kózin ashty. Marýsá onyń qursaǵyn basyp kórdi de:

— Qımyldaı ma? — dep surady.

— Túske deıin bolar-bolmas qımyldap edi, ázir joq, qımyldamaıdy, — dep, qınalyp ázer jaýap berdi de, qaıtadan esi aýyp ketti.

Marýsá áıeldi ábden yqtıattap, zerttep júregin tyńdady da, Kózimjanǵa qarap basyn shaıqady. Áıel sandyraqtaı bastady.

— Men... qazir... Ákish... Kúken... Sálim qaıda...

— Bala qımyldamaıdy, ólgen ári teris kelgen. Shuǵyl operasıa kerek. Ol meniń emes, aýdandaǵy dárigerlerdiń de qolynan kelý-kelmeýi neǵaıbil, — dedi de, Marýsá asyǵys-úsigis dári alyp, áıelge ıisketip edi, ol sál esin jınap, kózin ashty da, Sálim men balalaryn shaqyrýdy ótindi.

Kishkene qyzyn tósine jabystyrǵan qalpynda, eki balasyn ertip Sálim kirdi. Kempirler de ilese kirdi.

Ana úsh balasynyń mańdaıynan ıiskep, talyqsyp ketti. Shyryldaǵan úsh sábıdi bireý dalaǵa alyp shyqty.

Batyr túlǵaly Sálim kúrekteı alaqanymen shalqasynan jatqan zaıybynyń mańdaıynan sıpady. Áıel de jýǵan shúberekteı qup-qý, álsiz saýsaqtarymen eriniń bileginen ustap, kózin barynsha ashyp, tesilip qarap jatyr. Sálimniń janarynan bir-eki tamshy sarań jas domalap týsti. Áıel sol qalpynda máńgi oralmas saparǵa attandy.

Álginde ǵana alyptaı kórinip otyrǵan Sálim boıyndaǵy bar qýatymen jan ushyra bir ókirdi de, eki búktelip, shońqıyp otyryp qaldy.

Naızaǵaı jarqyldap, kún kúrkirep, dala da álemet bop jatty. Marýsá qos alaqanymen betin basqan boıda dalaǵa shyǵyp, seldetip turǵan nóserge qoıdy da ketti. Aldy-artyna qaramaı júgirip barady. Qap-qara túnekke súńgidi de ǵaıyp boldy.

Kúz. Bultsyz, bulyńǵyrsyz, jelsiz, jaýynsyz jaıdary kúz. Aýyl syrtyndaǵy qara joldan shań kóterildi. Samalsyz tymyrsyq kúngi qoıý shań jalp etip jol boıy shópke qanaqtap jatyr. Aýyldan shyqqan qasqa jol taýǵa tartqan.

Sap túzep, úshkildenip, qıqýlap batysqa bet alǵan tyrnalar bıikte júzip barady. Kenet olardyń shýyly kóbeıip, qatary buzylyp, byt-shyt bytyrap ketti! Bet alǵan baǵytynan bir tolqyp, keri aınaldy da, qaıtadan sap túzedi. Noqattaı jalǵyz qara shyrqaý bıikke kóterildi de, juldyzdaı tómen sorǵalady. Dala búrkiti. Ol bar ekpinimen quıylǵan betinde tyrnalar tobyna kilikti. Kús mamyǵy burq etti de, top tyrnanyń biri qara úzip qala berdi. Áne, ol bir qanaty salbyrap, jalǵyz qanatymen qalqyp keledi. Jerge tústi. Kóterilmek bolyp umtylyp edi, jaraly qanatyn jaza almaı, jorǵalady da qaldy.

Manadan beri ketpenge súıenip, qyzyqtap turǵan Sapar týra umtyldy. Uzyn sıraq bısharany ustap, qyrman shaýyp júrgen ákesine ákeldi. Ábit ketpenin qoıyp, tyrnanyń synǵan topshysyn kórdi de:

— Qaıtesiń muny? Báribir ólip qalady. Qoıa ber ári, — dep, isine qaıta kiristi.

Aınala egin. Bıik bop pisken mysyq murt bıdaı kúbir-kúbir, sybyr-sybyr jelpip ótken jyly samalmen bir tolqyp, boıyn qaıta túzep alady. Qart bas almaı qımyldaýda. Arakidik eńsesin kóterip, oń qolynyń syrtymen belin basyp, qaıqaıyp, boı jazyp, qaıta kirisedi.

Kún besin. Astyq arasynan qulyndy bıege mingen Saqa shyqty. Taza kıinip alypty. Másisi de, juqa shekpen, qalpaǵy da sý jańa. Sapar sálem berdi. Saqa Sapardyń sálemin peıilimen aldy.

— Nemene, kempirińdi tórkinine jiberip, qalyńdyq aıttyraıyn dep júrmisiń? Jol bolsyn, moldeke? — dep, Ábit te qol alyp sálemdesti. Moldekeń atynan túsken joq. Ádemi shaqshasyn syldyrlatyp, erdiń qasyna tyqyldatty da, asyqpaı nasybaıyn atyp:

— Áı, meshel-aı, qariseń de qarap jatqyń kelmeıdi-aý! Qoısańshy endi, balań er jetti, ashtan ólem deısiń be? — dedi.

— Aqylyńa bolaıyn, o ne degeniń, myrza? Úırengen kásibin adam kózi jumylǵansha tastaýshy ma edi? Balanyń tirshiligi ózine, meniki ózime, — dep, jumysyn jalǵaı berdi. Qanyn ishine tartyp, jaryla jazdap turǵan Saqaǵa nazar da aýdarmady.

Saqa jáıimen ketti.

Kún batty. Ábit jumysyn tamamdady. Ol kúrkeshegine baryp, ketpenin súıeı saldy da, torsyǵynan sýsyn jutty. Sapar jaraly tyrnamen áýre.

— Men sharshadym, osynda bolam. Sen shesheńe bar. Bızaqqa aıt. Qyrman daıar. Erteń tulyǵyn jiberip taptatsyn, — dedi Ábit.

Jaraly tyrnasyp kóterdi de, Sapar aýylǵa tartty, jaıaý. Egin aýyldyń joǵarǵy jaǵynda, úsh shaqyrymdaı. Batys órtenip bara jatqandaı qyzyl alaý. Aýyl tútini jip-jińishke, tip-tik baıaý qalyqtap, kókke sińip barady. Tóstegi taý bókterindegi aýyldan áldekim shandatyp keledi. Jerden zorǵa kóterilip, bir-eki dýadaq ushyp ótti.

Sapar úıine barmastan buryp áýeli Marýsáǵa tyrnanyń synyǵyn emdetip, sodan soń Bızaqqa ákesiniń aıtqanyn jetkizdi.

Tóriniń aldynda balasymen oınap jatqan bastyq:

— Qartym jarady. Erteń oraqshylar da, qyrmanshylar da sonda bolady, — dedi.

...Jaz ortasy aýyp barady. Áli de kún aptaby qaıta qoıǵan joq yssy. Áýe aınalyp jerge túsip týr. Bızaq pen Kózimjan atqa minip aýyldan shyqty. Jylǵanyń jaǵasynda balalar oınap júr, qoldasyp, dóńgelenip alypty. Ortalarynda Marýsá.

— Bolys-eke, bul qyz — bizge ǵaıyptan tabylǵan qus. Qalaıda osydan aırylyp qalmaıyq. Qarashy, áne, balalarmen qalaı shúıirkelesip ketken.

— Atamańyz. Bárin de istegisi keledi, amal ne, qol qysqa. Bıshara qyzdyń Sálimniń áıeli ólgende qaıǵyrǵany qabyrǵama qatty batty. Osy kúni ýaqytynyń kóbin sonyń úsh balasymen ótkizedi. Úsheýi de muntazdaı tap-taza. Bıshara Sálimge obal-aq boldy, — dep, Kózimjan temekisin tutatty.

— Ym... m... m... Obal.., obal... Aıtsa da, bolys-eke, osy Sálimdi nege qolǵa almaısyz. Teńińiz. Boı dese boıy, oı dese oıy bar jaqsy azamat, — dep, Bızaq ázildegen bolyp edi, Kózimjan:

— Siz bara-bara boıdaq erkekter men jesir qatyndardyń da qamyn jeıtin bolǵansyz ba? Bolsa bolsyn, arada sizdeı jeńgetaı júrse, arman ne, — dep jaıdary jaýap berdi.

Olar jylǵadan ótti. Orylǵan shabyndyqtyń arasyndaǵy jalǵyz aıaq soqpaqpen biri ilgeri, biri keıin aıandap keledi. Kózimjan bastyqtyń jalpaq jaýyryny men jup-jýan moınynan kózin almaıdy. Jol ústinde jaıylyp júrgen úsh-tórt jylqynyń ishindegi sáýirik kisinep, tusaýly qysyr tory bıege týra umtyldy.

Olar qalyń quraqty qara sýdy saǵalaı kelip, túbektiń shabyndyǵyn jýsatyp jatqan shalǵyshylarǵa soqty. Attarynan túsip, jetektegen boıda shalǵyshylardyń qolyn alyp jatyr. Kózimjan atynyń shylbyryn Saparǵa ustata berdi de, beshpetin sheship tastap, shalǵy aldy. Shalǵynyń júzin bas barmaǵymen baıqap kórdi de, tartyp ketti. Alǵashynda sál kibirtiktep, jattyǵa kele qulashyn keń tastap, erkinshe siltep barady. Ońnan solǵa qaraı salmaqpen tartqanda, tolyqsyp turǵan qarabas shalǵyn sol jaqqa shashylmaı kelip sylq ete qalady. Bızaq Ábit qarıanyń shalǵysyn alyp, tik turǵan qalpynda, sabyn jerge tirep qoıyp, uzyn qum qaıraqpen janyp tur.

— Kelin qalaı silteıdi, á?! Endi jetkizbeıdi, bol, — dep, Ábit bastyqty qaırap qoıady.

— Baıtal shaýyp, báıge almaıdy. Saspa, Jáke! — dep Bızaq ta sol tartty. Joq baıyrǵy sharýa azamat qanshama qarpyna qımyldaǵanymen, Kózimjan shendeter emes. Ol tipti qolyna shalǵy alyp, bılep bara jatqandaı, jep-jeńil. Ánekı, ol soldy degen jerine jetkizip, endi Bızaqqa qaraı ekinshisine tústi. Áp-sátte ony da jaıǵap, Sapardyń shalǵysyn ózine berdi de, oramalynyń ushymen terin súrtip, Bızaqqa qarap tur. Ol da bitti.

— Bas-eke-aý, shaý tartyp qapsyz, qoltyǵyńyz jazylmaı qapty. Qolaý bolǵan taıdaı kibirtik-kibirtik etesiz, — degen Kózimjannyń sózine shalǵyshylar bir kúlisip aldy. Bızaq sál kir shalǵan bet oramalyn alyp, terin súrtti de, Kózimjanǵa qarady. "Mássaǵan, budan buryn nege ańǵarmaǵan! Qandaı kórikti áıel edi?! Sál demigip dem alǵan saıyn mol keýdesi juqaltań keýdeshesin kóterip-kóterip qoıady. Tipti, eki samaıynan qobyrap shyǵyp turǵan shashy da ajaryn asha túskendeı. Úlken de emes, kishi de emes qap-qara kózderi bolar-bolmas qana kúlimdeıdi. Joq bul keńsede temekisin burqyratqan, tik minez ojarlaý Kózimjanǵa uqsamaıdy. Onyń aldynda bar qýaty boıynda, jastyǵyn shyǵyndamaı jasyryp qalǵan músini mujylmaǵan balań kelinshek tur, áıel tur. Qaýyzy tolyp, picip turǵan masaqtaı. Endi almasań, úzilip túsetin tárizdi. Jaı otyndaı bir sezim Bızaqtyń basynan kirdi de, ishki saraıynyń bir túkpirine baryp turyp qaldy.

Qońyr kesh, aýyl alańsyz. Esik aldyndaǵy qazyqtaǵy qasqa sıyr buzaýyn baýyryna alyp, jýsap jatyr. Qoıasar ıtaıaǵyn jalap-juqtap ólip barady. Jylǵanyń tómengi aǵyndaǵy jylqynyń kisinegeni estiledi. Kórshi bir úıden sábıdiń jylaǵan daýsy shyqty. Úrker kóterilip keledi. Ońtústik jaqtaǵy taýdyń arǵy betinde, sirá, jańbyr jaýyp jatsa kerek, naızaǵaı jarq etip bir jelpindi de, qaıta sóndi. Uzynnan uzaqqa sozylǵan taýlar. Qaraýytyp tur. Kórshi aýyldyń ottary bolymsyz, álsirep janady. Sapar úıge kirip beshpetin jamyldy da, dalaǵa qaıta shyǵyp bara jatqanda, anasy: "Saparjan, taǵy ketesiń be? Osy túnde qaıda barasyń? Jatyp dem alsaıshy, erte oıanasyń ǵoı", — dep edi, ol tyńdamady. Kempir bir kúrsindi de, uıyqtaýǵa ázirlendi. Sapar aýyl syrtyndaǵy jylǵaǵa bardy da, sýdyń aǵysyna qaraı jaǵamen jaılap júrip ketti.

Aýyldyń aldy uıyqtaǵan. Marýsá báteńkesin ile salyp, jeketin jamylyp, syrtqa shyqty da, eleń etip tura qaldy. Sonaý jazǵy keshten keıin joǵalyp ketken án qaıta estildi, biraq alysta. Adasa soqqan túngi samal alystan kelgen úndi árqaıda shalqyta beredi. Qyz júregi ánge ábden eltidi. Ol jylǵaǵa bardy. Báteńkesin qolyna alyp, sýdan ótti. Ótti de, án shyqqan jaqqa qarap, qalshıyp qatty da qaldy. Án shaqyryp tur. Ol áýeli jaılap bir-eki attady da, báteńkesin qolyna alǵan qalpynda júgirip ala jóneldi. Aldynan esken samal onyń birese kóılegin túrip, birese shashyp uıpalaqtap, ábden ajýalady. Ol jylǵanyń boıymen tómen qaraı ushyp keledi. Án jaqyndaı berdi, jaqyndaı berdi...

Aýyl tegis uıqyda.

Osy kezde eginniń basynda túnep qalǵan Ábit qarıa kúrkeshiktiń ishinde ıesiz dalany basyna kóterip, shalqasynan túsip, qoryldap uıyqtap jatty. Pisken astyqty túngi samal bıletip tur. Buıra bas bıdaı masaqtary maıysa tolqyp, maıysa tolqyp sybyrlasady. Ábit tús kórip jatyr...

Tóńiregi tolǵan taý-taý astyq Ortasynda kúrek ustap ózi tur. Balasy Sapar "Jákelep" ana jerden bir, myna jerden bir daýystaıdy. Qart ony taba almaıdy, tek ulynyń daýysyn estıdi. Qyzyl sapyryp jatqan bir top jastardyń arasynan jarqyldap kúlip júrgen balasyn kórdi de, qasyna jetip barsa, ushty-kúıli joq qaıtadan ǵaıyp bolyp, áldeqaıdan "Jákelep" qaıta daýystaıdy. Endi bir ol alyp sý dıirmenniń ishinde júredi. Jan-jaǵynyń bári daǵar-daǵar astyq, un. Zyr aınalǵan shubar tastyń astynan tozańy burqyraǵan un shanaqqa kep quıylyp jatyr, quıylyp jatyr. Kenet dıirmenniń ishine sý tola bastady, unnyń bári sýǵa shylandy. Syrtqa shyǵaıyn dese, shyǵa almaıdy, esik joq. Sýdyń ishinde qarmanyp, malshynyp júr, batyp barady. Shoshyp oıandy! Kózin ashyp alyp edi, sirińke shaǵyp, betine úńilip turǵan Saqanyń susty júzin kórdi. Ornynan turmaq bolyp edi, áldeqandaı tegeýrindi batpan qol keýdesin bir túıip, qulatyp tastady. Saqa qynynan pyshaǵyn sýyryp:

— Imanyńdy aıt, qul neme! — dep týra umtyldy.

— Moldeke, qanyn júktemeńiz, — dep, bireý araǵa tústi. Máseleniń ne ekenine endi kózi jetken Ábit:

— Moldasyń ǵoı, ıman-sýyń óziń ber. Qalasań kári janym mine, ala ǵoı, aıarym joq — dep, taǵy turmaq bop umtyldy, biraq turǵyzbady. Álekedeı jalanǵan eki jigit Ábittiń aıaq-qolyn tas qyp matap ta úlgirdi. Súırep tysqa alyp shyqty. Molda shyrpysyn ustaǵan boıda:

— El men jerge ne bola qalǵanyn tobyrlardyń! Má, saǵan nan, má, saǵan mal! — dep, qýrap turǵan eginge ot qoıa bastady.

Saqa múlde jyndanyp alǵan. Bir sheńgel bıdaıdy sabaǵymen julyp aldy da, ony da tutatyp: — Tart! — dep atyna qarǵyp mindi. Úsheýi de shyǵystaǵy "Qoltyq" taýyp betke alyp, tizgin ushymen jónep otyrdy. Úsh attyń dúbiri alystap baryp tyndy.

Osyny kútip turǵandaı kúzdiń jeli soqty. Órttiń tili uzaryp, alaýlap, bitik egindi albastydaı bas saldy. Astyq órtenip jatyr. Synǵan butaqtaı shart-shart etedi. Aıaǵy tusaýly, qoly baılaýly Ábit, tizesin baýyryna alyp, ólgende ázer ornynan turyp, jalańbas, ishkıimsheń, jalańaıaq, órtenip jatqan eginge qarap tur. Tentek jel onyń qaba saqalyn julyp ákete jazdaıdy. Tóńirek narttaı. Túngi órttiń jalynymen Ábit te janyp bara jatqandaı, qyzaryp kórindi. Ol osynshama ómiriniń ishinde kózine tuńǵysh ret jas aldy. Kek pen yza qabat kep, qartty kemseńdetip jiberdi. Dıhannyń astyǵy órtengeni adamy ólgenmen barabar.

Sapar men Marýsá qol ustasyp ushyp keledi. Taýdan soqqan ókpek jel údeı tústi. Jan ushyra júgirgen ekeý jar qabaqqa soǵyp, jylǵanyń ıirimine sholp etti. Malshynyp jaǵaǵa shyǵyp, qol ustasyp taǵy jónedi. Aýylǵa kirdi. Tym-tyrys. Al aýyldyń joǵarǵy jaǵyndaǵy órt jalań qaǵyp, kókke qaraı sýmań-sýmań etedi. Qap-qara qoıý tútin buıralanyp, kólbep barady.

— Bızaqqa jet! — dedi de, Sapar Marýsány tastaı berip: — Órt! Attan! Attan! Egin órtenip jatyr! — dep, aýyldy qaq jaryp egistikke qaraı júgire berdi. It úrip, sıyr móńirep, azan-qazan.

Az ǵana aýyl lezde aıaǵynan tik turdy. Áıel-erkegi aralas. Kóbi syrt kıimin kıýge de úlgermeı, aıyr ma, tyrma ma, kúrek pe, qolyna ilingenin alyp órtke qaraı bar kúshimen samǵap barady, kóbi qur qol Bızaq jurttyń eń aldymen aıaq-qoly jerge tımeı ushyp keledi. Ony óksheleı Sálim keledi. Aıǵaı-shý, jylaǵan sábıdiń daýsy. Kóıleksheń, jalańaıaq Kózimjan kórindi. Júgirip keledi, tarqatylǵan shashymen áýre bop keledi.

Eldiń eń sońynda baqtashy Jarylqasyn. Ataqty kúreńine jaıdaq minip alypty. Basqa-kózge sabasa, jelip qoımaıdy. Aqyry Jaqań shydamady, qarǵyp túsip, kúreńdi basqa eki tartty da, jaıaý zaýlady. Ábittiń báıbishesi de úıinen shyǵyp, joǵary aıandady.

Adamdar órtke aralasyp ketti. Árkim ózinshe arpalysýda. Bireýler topyraq shashyp, bireýler aıyr, kúrektep sabalap, tipti bireýleri ústindegi kıimin sheship alyp qoıǵylap júr.

Dármensiz sharýalar órtpen uzaq alysty, sóndire almady. Sapar tikesinen tik, únsiz turǵan ákesiniń qol-aıaǵyn sheshti. Ábit eki qolymen mańdaıyn ustap, sylq otyra ketti. Sapar órtke aralasty.

Ash jalańash, azappen júrip ázer jetken arteldiń aıadaı eginin órt jalmady da qoıdy. Qaralash-kúıelesh, saly sýǵa ketken jurt. Únsiz, birine biri qaraǵysy kelmeıdi. Bári de kináli sıaqty, salbyrap aýylǵa qaıtty. Órtengen egin byqsyp jatyr. Jurt qaraly. Jarylqasyn baqtashy saqalyn sıpap qalyp edi, úgitilip alaqanyna tústi, kúıip ketipti. Áıelder solqyldap jylap keledi. Erkekter eńselerin ázer kóterýde. Qaıǵy. Tuńǵıyq tereń qaıǵy. Eldiń bári de eń súıikti adamyn jerleýge bara jatqandaı. Kózimjan men Marýsá eldiń eń sońynda aıaqtaryn ázer alyp keledi. Jel tyndy. It ulydy...

Kúzdiń sary tańy ázer atty. Suryqsyz, nursyz jarty aı tas tóbede sónip barady. Keshegi jaıqalyp turǵan astyqty alqaptyń ornynda byqsyǵan qara dala jatyr. Qara dalanyń qaq ortasynda eńgezerdeı eńsesin kótere almaı Bızaq otyr. Jaýyryny búkireıip, eki tizesi tumsyǵyna jetedi. Ornynan turyp, tóńirekke qarady. Bul aımaqta eshqandaı tirshiliktiń izi de qalmaǵan sıaqty. Úrkerdeı aýyl búrisip uıyqtap jatyr. Dala bop-boz. Batystaǵy "Kómirshi" taýynyń aıyr órkeshine bult minip alypty, qaıda tartaryn bilmeı ańyryp turǵandaı. Tań aldyndaǵy sholpan óship barady. Órtengen egistiktiń ár jerinen tútin shıratylady. Kóńilsiz. Bızaq órtten áldeqandaı aman qalǵan jalǵyz tal bıdaıdy julyp alyp, qaıtadan otyra ketti. Onyń kóńili kúz tonap jatqan myna boz-boz daladaı qulazyp ketti. Kóktemgi jer jyrtý, kórgen azap, keshe ǵana shýlap turǵan bitik egin — bári kóz aldynan saǵym bop buldyraıdy.

* * *

Erteden keshke deıin qańbaq ushyrǵan qara boran bir tolastamaıdy, onsyz da jasaýynan aıyrylǵan júdeý dalany júndeı tútip jatyr. Búgin de solaı.

Jún oramalyn júre baılandy da, Marýsá kóshege shyqty. Kúz borany kósheniń shańyn shańyna qosyp, ysqyryp tur. Yzǵyryq Anda-sanda ushqyndap kelip, qup-qurǵaq qar túsedi. Búrseń qaqqan ıtter bas qalqa izdep, onda bir, munda bir barady. Saqanyń aýlasy ıesiz. Onyń qıýy ketken qaqpasyn jel bir ashyp, bir jaýyp tálkek etip tur. Terezesiniń áınegin balalar tutas qıratyp bitken. Tóbesi túsken kórdeı úńireıedi.

Esik aldynda shoqıyp otyrǵan kári tóbet kókke qarap bir-eki ulyp qoıdy. Árbit tamynyń tóbesin jaýyp jatyr. Sheshesi men Sapar laı alyp ishke kirip ketti.

Marýsá esik aldynda otyn jaryp jatqan Sálimge buryldy.

— Balalar úıde me, aǵa?

— Úıde.

Marýsá úıge kirip kelgende, tósekte úrpıisip, búrisip otyrǵan kishkentaı Kúmis:

— Maıýsá táte, analaı meni uıady, — dep, muńyn shaǵyp jylap jiberdi. Sirá, ákeleri jumystan jańa kelgen bolý kerek, úı ishi salqyn. Áldeqashan sýyp qalǵan temir peshtiń túbinde otyrǵan eki er bala da bozaryp, Marýsáǵa qarap, kózderi bal-bul etedi. Marýsá Kúmisti jubatty da paltosyn sheship, jarylǵan otynnan ákelip ot jaqty. Sálim jarǵan otynyn úıge kirgizdi de, sháýgimine sý quıyp, pesh ústine qoıdy.

Kishkentaı Kúmis Marýsáǵa sonshama baýyr basyp ketken. Qazir de kip-kishkentaı basyn Marýsányń alqymyna jasyryp, aldyna otyryp alypty. Marýsá onyń shashynan sıpaıdy.

— Men erteń ketem, aǵaı. Balalarmen, Kúkenmen qoshtasaıyn dep keldim. Ýaqyt bolsa, jazǵa taǵy bir kelip qaıtam.

Sálim peshtiń otyn qaǵystyryp, Marýsányń aldyna jabysyp otyrǵan qyzyna aıanyshpen qarap:

— Rahmet, qyzym. Qaıda júrseń aman-esen bol Ash júrse de, er balalardy qoıshy, olar kónedi. Osy Kúkenge qıyn boldy. Sen kelmeseń, "kele me, qaıda ketti" dep suraı beredi, — dep, Kúmisti ózi aldy. Kúmis ákesine bir, Marýsáǵa bir qaraı beredi.

Qolaısyz únsizdik. Jaǵynan bozdaǵy shyǵyp júdegen eki bala da kózderiniń astymen qarap qoıady. Marýsá paltosyn kıip, esikke bet alǵanda, Kúmis ákesiniń aldynan umtylyp:

— Maıýsá táte, ketpe! Men de ketem... Apama baıam, — dep shyryldap ketti. Pesh túbinde otyrǵan ekeýi de jylap jiberdi. Ábden abdyraǵan Sálim ornynan turyp:

— Ketpeıdi, balam. Ketpeıdi! Marýsá táteń apandy ertip keledi, — dep jubatqan boldy, biraq Kúmis kónbedi. Marýsá balalardyń mańdaıynan ıiskep, asyǵys shyǵyp ketti. Ol ábden uzaǵansha Kúmistiń shyryldaǵan daýsy qulaǵynda bara jatty. Qyzyn kótergen boıy Sálim balalaryna baıqatpaı, syrt aınala berip, jeńimen kózin bir-eki súrtip aldy. Tórteýiniń de unjyrǵalary túsip, naǵyz jetimdik bastaryna endi ornaǵandaı boldy.

...Baıaǵy keńse. Sol bir kezdegiden bergi bar ózgerisi — buryshta bir baý masaq tur. Qaza bolǵan qalyń eginnen qalǵan jalǵyz eskertkish osy. Eskertkish qana emes-aý, arteldiń qambasyndaǵy bar dáni de osy. Kózimjan, Bızaq brıgadır Mákeń, eki-úsh sharýa, Marýsá. Bızaq keńseniń qaq tórinde tik turǵan qalpynda:

— Tóstegi aýyldan keshegi ákelgen on sentner bıdaıdy teńdeı bólip, bir-bir ýystan bolsa da búgin jurtqa taratý kerek, halyqty qyryp alarmyz. Kózimjan, sen "Alǵadymǵa" attan, kelesi jylǵa deıin qaıtsede bir sentner bolsa da birdeme taýyp kel. Men "Qaınarǵa" baram. Tabylǵanyn tabylǵansha halyqqa taratý kerek. El bar, kún bar, tuqymdy birdeńe etermiz, — dep ornyna otyrdy da, mandaıyn ýqalap, biraz únsiz qaldy.

— Al endi sen, qyzym, bizdiń jaǵdaıdy kórip shoshydyń, — dep amalsyz, eriksiz jymıǵan boldy. —- Ketem deseń, ister aılamyz ne, aman bol. Bizge renjime, basymyzdy jańa quryp, jańadan jan alyp kele jatqanda, myna opasyzdardyń istep ketkenin kórdiń be. Solaı, qyzym, erteń Sapar seni alyp júredi. Men oǵan eskertkem. Kólik berdiń be? — dep, brıgadır Mákenge qarady.

— Berdim, berdim, — dep, Máken ile jaýap qatty.

Bári únsiz dalaǵa shyqty. Boran tynǵan... Onyń esesine jylmıyp qar jaýyp tur. Qazdyń jelge ushqan mamyǵyndaı qalyqtap kep, jerge qonaqtap jatyr. Jer betin tegis jasyrypty. "Bilgenińdi iste degendeı" aýylda, dalada, taýlar da aq qarǵa arqasyn tósep, teris qarap alypty.

— Sonymen, qyzym, endi ketetin boldyń, — dedi de, Kózimjan aıaqqa oralǵan aq kóbik qarǵa qarap, únsiz keledi. Marýsá óz oıymen ózi. — Mine, qys ta jetti. Bu jerdiń qysy sumdyq Marýsá. Bıyl tipti jut bolady dep júr qarıalar. Sen baıqadyń ba, bastyq osy eki aıdyń ishinde qartaıyp ketti. Óz obaly ózine. Saqany baıqańyz, osy qaýipti adam dep eskertkemin, tyńdamaǵan. Ańqaý adam, — dep, Kózimjan oıyndaǵysyn úzip-julqyp áńgimelep keledi.

Olar úıge kirdi. Úı ishi salqyn.

— Qys tústi, endi otyn kerek, sý kerek degendeı, bári de kerek. Al mundaıda mujyqtyń orny basqa, qyzym. Jandy-jansyz jándiktiń bári eki-ekiden, Kózimjan jalǵyz...

Marýsá ot jaǵyp jatqan Kózimjanǵa muńaıyp qarap qalypty, júzinde aıanysh bar.

Tún. Qar áli qylaýlap tur. Jylymyq Tynyshtyq. Kózimjan aq bolatnaıdan er adamnyń ish kıimderin tigip otyr. Marýsá chemodanyna nárselerin jaıǵastyryp, erteńgi jolǵa qamdanýda. Kóz qıyǵymen Kózimjanǵa qaraı beredi. "Apyr-aý, er adamnyń ish kıimderi ne qajet boldy eken?! Kim úshin tigip otyr ?! Ol suramaq bolyp, birneshe ret oqtaldy da, batyly barmady, yńǵaısyz kórdi. Aqyrynda Marýsány tolǵandyrǵan suraqqa Kózimjannyń ózi jaýap berdi:

— Bul kisige erkektiń kıimi nege kerek boldy eken dep otyrsyń, á, qyzym? Ózim de bilmeımin. Anda-sanda úıde jalǵyz otyrǵanymda óstıtin saıǵanym bar, — dep, ornynan turyp, sandyǵyn ashty da, Marýsáǵa tikken kıimderin kórsetip jatyr. Erkektiń syrt jeıdesi, ár qalyppen shilten sábıdiń kıimderi, qyz balanyń kishkentaı kóılekteri. Bazardan ákelgendeı sý jańa, bárin de daıarlap qoıypty. Ol kórsetip jatqanda, Marýsányń kóz aldynda manaty qosh aıtysyp shyqqan Sálim, onyń náresteleri turdy.

Qar basyldy. "Aspan bulttan tazaryp, shynydaı jaltyrap tur", — dep, ekeýi de paltolaryn jamylyp syrtqa shyqty. Esik aldynda ekeýi de kilt turyp qaldy. Túngi baıaý tynyshtyqty balbyratqan sıqyrly án taǵy da qońyraýlap tur. Burynǵydaı alystan emes, aıaq astynan aıtylǵandaı. Alǵashqyda qońyrjaı sazben salmaqty bastalǵan án bara-bara ekpindep, aq jamylǵan ıesiz alqapty aralap, áldeqaıda sharyqtap barady. Kórshi úılerdiń esigi ashylyp, úsh-tórt adam kóshemen Ábittiń úı jaǵyna aıandady.

Tandanǵan Kózimjan Marýsáǵa buryldy. Ol júzi bozaryp, demin ishine tartyp, jutyna tyńdap tur. Qalshıyp qatqan qalpynda sybyrlap qana: — Sapar... Apaı, bul Sapar... — dep uıyp barady. Ekeýi de án shyqqan jaqqa aıandady. Saparǵa joldan Bızaq balasyn shapanyna oraǵan Sálim ilesti. Án birese baıaýlap kep aýyl ústine tónedi. Birese sý jaǵasyndaǵy quraqtaı qaltyrasa, birese tymyq kúngi quıyndaı kókke tik shanshylady.

Aýyldyń kári-jasynyń ámbesi Ábittiń jańa kirgen tamynyń aldynda. Bárisi tikesinen tik tur. Árkim óz oıymen, óz muńymen. Al Sapar salǵan mynaý án ár júrektiń túkpirinde buǵyp qalǵan, saqtalyp qalǵan sana sezimniń oıatýshysy sekildi. Sapardyń áni báriniń de baıaǵydan kókeıinde júrgen, biraq aqtarylýǵa aıla tappaı shanaǵynan asyp turǵan arman-syry aralas qupıalary sıaqty. Bul ándi Sapar ǵana emes, osynda turǵan ár júrek, ár sezim ózinshe qaıtalap, ózinshe baıaýlatýda. Órmekshi sezim ár júrekte tor toqyp jatqandaı.

Shashy ǵana emes, qoıý qara murty da býyryl tartqan Bızaq jınalǵandardyń arasynan jotasy shyǵyp, erekshe kórinedi. Quzda otyryp, qıaǵa kóz salǵan qyrandaı jutynyp-jutynyp qoıady. Erinderi sál dir etip, murtynyń ushy jybyr qaǵady. Jar qabaǵynyń astyna jasyrynǵan qos janarynyń tuńǵıyǵynda tereń ýaıym bar sıaqty. Al Kózimjannyń betin jas jýyp barady. Qýanysh pa, qaıǵy ma, ózi de bilmeıdi. Áıteýir, bar júıesiniń sińiri sozylyp, qıýy qashyp ketkendeı. Marýsá demigip, alqyna beredi. Alqymyna judyryqtaı birdeme tyǵylyp, ne ári, ne beri ketpeıdi, yntyqtyryp barady. Sálimniń baýyryndaǵy kishkentaı Kúmis eki kózi badanadaı bolyp, ákesiniń dúrsildegen júregine qulaǵyn tósep alǵan.

Sapar esik aldyndaǵy tomardyń ústinde otyr. Anda-sanda alqymynyń sál keýip, aýzynyń ashylyp-jumylǵany bolmasa, án salyp otyr dep oılaý qıyn. Keýdesi oqta-tekte bir kóterilip qoıady. Oǵan qazir bar dúnıe joq sıaqty. Ózi emes, ózeginen quıylǵan án sazy ábden esin alǵan. Qarapaıymdaǵy "a" degen dybystyń ózi de myń túrlenip, basqadaı bir naqyshpen, basqasha estiledi. Oǵan tóńiregin qorshaǵan adamdar da kórinbeıdi. Múlde basqa bir dúnıede, basqa ómirde otyrǵandaı sezinedi. Sál qysyqtaý qos janary aq qarmen, aımen, juldyzben shaǵylysyp, arakidik bir jarq etedi... Án baıaýlap bardy da, mamyq qarǵa, ashyq aýaǵa sińip, tynystap qaldy.

Sapar únsiz. Moınyn salbyratyp otyrǵan jerinde qaldy. Jurt ta únsiz, únsiz baryp, únsiz turyp, únsiz tarasty. Aýyl qalǵyp ketti.

Marýsá úıge kelgen betten rettestirip jolǵa ázirlep qoıǵan zattaryn chemodannan qaıta alyp jatyr. Kózimjan qarap tur.

— Ketpeımin, apaı. Osynda, sizdermen birge bolam. Jazǵa ákemdi alyp kelem. Ol aǵash ustasy, keledi, — dep, zattaryn oryn-ornyna qoıyp jatyr. Rıza bolǵan Kózimjan Marýsány qushaǵyna alyp, shashynan ıiskedi, bosatyp, ózi oılanyp qaldy.

* * *

Sáske. Kún qulaqtanyp shyqty. Saryshunaq aıaz qaryp barady. Saqanyń baıaǵy býrylyn Ábit shanaǵa jegip jatyr. Býryl kúıli, toqjaraý. Ábittiń qasyna baıany erkek daýysty zor báıbishe keldi.

— Ábit-aý, bu qys qyraýda qaıda attandyń?

— Men eshqaıda... Bastyq Saparǵa álgi emshi qyzdy aýdanǵa aparyp kel depti. Sonyń kóligin saılap jatyrmyn.

— O kápiriń birjola kete me, joq baryp kele me?

— Sen de aljyǵan ekensiń-aý, men qaıdan bileıin, qala ma kele me, sharýam ne meniń, — dep, Ábit qamytty tizesimen basyp turyp, tamaq baýdy tartyp baılap, qora ústindegi shópten shanaǵa salyp jatyr. Zor báıbishe jaıymen ketti.

Jolaýshylar shanaǵa otyrysyp bolǵannan keıin Bızaq kelip:

— Sapar, áýeli anaý tóstegi aýylǵa tart ta, qyrman, taý arqyly ketińder. Onda jol dańǵyl. Túndeletemiz dep, sýyqqa urynasyńdar. Kólikterińdi qajytyp ap júrmeńder. Joldaǵy aýylǵa qonyńdar, — dep, jolǵa shyǵaryp saldy.

Tórdegi taý etegine qaraı jalǵyz attyq shana aq qardyń ústinde qaraıyp ketip bara jatyr. Olar taý bókterine shyqty da, taptalǵan dańǵyl jolǵa túsip tarta berdi. Býryl sýlyǵyn súzip, jeńil keledi. Aýzyna jalǵyz tal shóp tistep, qatarynda tonǵa oranyp jatqan Marýsáǵa qarap Sapar jymıyp qoıady, ol da kúledi...

Zor báıbishe erteden beri úıdi-úıge kirip, jan tappaı júr. Ahylap-úhilep Kózimjandikshe keldi. Kózimjanǵa kele-aq jarmasty.

— Oıbaı, qaraǵym-aı. Meni qudaı qarǵaǵaly qashan. myna tóstegi aýyldaǵy qyzym ál ústinde deıdi. Tańerteńnen beri kirmegen tesigim joq "Ózinde joq bolsa, ákeń de jat" osy, soǵan baryp kelýge bir butartar tappadym. Amalym quryp, saǵan keldim, qaraǵym.

Kózimjan kóńilshek adam, kempirdiń betin qaıtarmady Attyń qamshysyna deıin berdi. Daıar turǵan báıbishe tóske qaraı tura tartty. Aýyldan uzaǵansha jele-jortyp bardy da, uzap alǵannan soń qula attyń basyn tartpaı, erkine jiberip, qardyń quıylyp ushyryp keledi. Aýylǵa da jetti. Qora-jaıy qomaqty, aýlasy keń, shetki bir úıge kelip tústi. Úıden eki betinen maıy tamǵan, qyp-qyzyl, tórtbaq jýan shal shyǵyp atyn ustady.

— Tynyshtyq pa? Asyǵyssyń ǵoı óziń. Ne hal?

— "Jaılaýymdy jaý alyp, órisimdi órt shalyptyń" keri de. "Jan-jaǵyńa qaraısyń, jalǵyz nege jaraısyń?" Demekshi, japa-jalǵyz tal qarmap júrip jatqan jaı ǵoı.

Zor báıbishe ıegin kóterip, "bar ma?" degendeı ymdap edi, úı ıesi de "bar, osynda" degendeı basyn shulǵyp qoıdy.

Kempirdi bir esikke kirgizdi de, syrtyn qulyptap, ózi jyly kıinip, dalaǵa shyqty. Qolyna sypyrtqysyn alyp, esik aldynda kúıbeńdep júr.

Terezesin tumshalap tastaǵan bólmede Saqa, taǵy eki jigit otyr. Saqa shıraq saq ana ekeýi qajyǵan. Bir otyryp, bir qısaıyp dóńbekshýde. Zor báıbishe sóılep otyr:

— Aýylǵa kelmegenderiń durys bolǵan. Bızaq ta, Ábit te kúzden beri uıyqtaýdy qoıǵan. Qashan kórseń, qaıda kórsem, ekeýin kórem. Baıqatpaǵansıdy, áıteýir, timiskip-aq júrgeni. Ne oılaǵandary bar, kimdi andyp júr, bilmeımin. Sender ketkennen keıin eki-úsh ásker kelip ketti.

— Bul shekarada kúzet kúshti bolyp barady. Ázer óttik. Ári qar tústi. Qys qatty, endi asý bekip qaldy. İle aınalyp, "Qorǵaspen" qaıtý kerek, — dep, Saqa eki jigitke qarady. Jambastap jatqannyń bireýi:

— Kárıa, osy apıyn aýlaǵanymyzdy qoımasaq sózsiz tuzaqqa iligemiz bir kúni. Osydan aman-saý attansaq bul isti qysqartý kerek, tirshilik etý kerek, — dedi.

Saqa sál moıyndap, oılanyp qaldy. Zor báıbishe shekpenniń etegin túrip jiberip, ishki belbeýin sheshti de, úp-úlken túıinshekti Saqanyń aldyna tastaı berdi: — Odan-budan zorǵa jınadym, eki jyń apıyn.

Saqa qolyna alyp salmaqtap kórip, qorjynyna saldy. Tórt bólek kirpish sháıdi kempirge berdi. Zor báıbishe ony tyqqyshtap jatyr.

— Kún keshkirip barady, keteıin, moldeke. Hosh endi! Meniń álgi sorly inime sálem aıt. Jaz shyǵysymen ólse de kelip alyp ketsin meni.

Kempir jınalyp, esikke umtylǵanda Saqa:

— Aıtsa da, meniń Býrylym bar ma? Bildiń be, kúıli me? — dep qaldy.

— Atyń bar, semiz. Shanaǵa jegip, álgi kápirdi alyp Ábittiń balasy búgin aýdanǵa ketti.

— Qaı mezgilde?

— Sáske aýa, túske jýyq

— Ym... mm, hosh endi, saq bolǵaısyń.

— Qudaıǵa amanat, aman bolyńdar.

Úı ıesi syrttan esik ashyp, zor báıbisheni attandyryp saldy.

— Býryldy qudaı ózi qolǵa ákeldi, batyrlar. Seniń atyń nasharlaý, senimsiz. Qalaı-qalaı emes, jetek kerek, dep, Saqa qıaq murttyǵa qarady. — Túske jýyq shyqsa, olar áli asýǵa ilige qoıǵan joq. Asýǵa deıin qonatyn aýyl da joq. Búgin túndeletip, taýdyń arǵy jaǵyndaǵy aýylǵa jetkenshe talaı bar. Onyń ústine túńdegi boran joldy úrlep tastady, olar áli osy mańda. Olardy asýdan kútti, Býryldy alamyz da, túnimen júrip, qaıtsek te İlege iligemiz. Jol-jónekeı Shonjydaǵy tanys sarttyń daıyndap qoıǵan apıynyn da ala ketemiz. Jınalaıyq tómengi jolmen olardan buryn qalaıda asýǵa iligý kerek. Tek ári-beri júrginshi bolmasa bolǵany.

Saqa osylaı taǵy da bir sumdyq istiń josparyn jasady.

Kún besinge taıanǵanda, tóstegi aýyldan shyqqan úsh salt atty oıǵa qaraı borandatyp bardy da, toǵaı arasyndaǵy jolǵa túsip, batysqa qaraı cap jelip jónep ketti...

Ymyrt. Aspan ashyq bolǵanymen, jerde álemet. Qarsy aldan soqqan jaıaý burqasyn qar sapyryp quıyn úıiredi. Aınala aq tútek. Barǵan saıyn jol aýyrlap barady. Býryl at mańdaıymen jer súzip, anda-sanda pysqyrynyp, búlkildep keledi. Aıaz ysqyry, úsik júrip tur. Marýsá tonǵa oranǵan qalpynda, bas kóterse bolǵany, aıaz órtep ketetin sıaqty. Sapar da jelge bir ıyǵyn tósep, qyryp otyr. Joldy Býryl ózi taýyp keledi. Olar saıǵa kirgende, boran biraz tolastaǵandaı boldy.

Tún. Marýsá basyn kóterdi:

— Oı, qandaı qorqynyshty! Qonatyn aýyl áli alys pa, Sapar?

— Qazir, asýǵa ilinsek boldy, ári qaraı eńis. Bir-aq saǵatta qanatyn jerge jetemiz, — dep, órge qaraı aıandap kele jatqan Býryldyń delbesin qaǵyp qoıdy. Olar kezeńge endi shyǵa bergende, attaryn aq qyraý basqan túlki tymaqty úsh adam qarsy tur eken. Bireýi jalma-jan Býryldyń shaýjaıyna jarmasyp, qalǵan ekeýi qarý kezep:

— Qarsy kelseń, ólesiń, qımyldama! — dep tur. Býryldy shanadan bosatyp ta úlgerdi. Úsheýi de attan tústi. Aldyna kelip, qamshynyń sabymen tumsyǵyn nuqyp:

— Al, ókimet, "mal ıesin tabady" degen osy, — dep, sustanyp turǵan Saqany Sapar endi ǵana tanydy. Saqanyń tumsyǵynan ol jalańash judyryǵymen salyp qalǵany sol eken, eńgezerdeı eki jigit Sapardy tyrp etkizbeı basyp qaldy. Tumsyǵynan qan aqqan Saqa:

— Tonyn sheship alyńdar ıttiń kúshiginiń! — dep kelip jylqynyń tý quıryǵynan esilgen Býryldyń delbesin qıyp aldy. — Baıla! Qashan bireý kelip qutqaryp alǵansha, qudaıyn tanysyn dinsiz kópir naǵyletter!

Kóliksiz bos shananyń eki balaǵyna Marýsá men Sapardy ábden shandyp, aıaq-qoldaryn matap tastady. Ekeýiniń ústindegi eki ton dalada qaldy. Úsheýi asyǵys-úsigis Býryldy jetektep alyp, shý qoıdy. Jaýyzdyqtyń aldyndaǵy dármensizdigine býlyǵyp, yza, kek kernegen Sapar qarmaqqa ilingen shortandaı az týlady da tynshyqty.

Jaıaý burqasyn jalyǵar emes, taýdyń da, baılaýly ekeýiniń de qoıny-qonyshyn tintip, sýmań qaǵady. Áne ol keýleı-keýleı Marýsányń oramalyn basynan sypyryp tastady. Aıazdyń qysymynan aspan shatynap, qaq aıyrylýǵa tás tur. Juldyzdar da jylap turǵan sıaqty. Jypylyqtaı beredi. Burqasyn tyndy. Tym-tyrys. Shalqasynan jatqan ekeýge tuńǵıyq aspannan bólek eshnárse kórinbeıdi. Qanshama tesilip qarasa, aspan sonshama tereńdep, juldyzdar sonshama ǵaryshtaı beredi. Ekeýi de demderin ishine alyp, qulaq túredi, biraq sybdyr etken sybys joq Áldeqaıdan túngi saryn estildi de, qaıta alystap ketti. Ekeýiniń de bet-aýyzyn boz qyraý barynsha japty. Kirpikteri qaǵýǵa kelmeı, ebedeısiz, jalqaý qybyrlaıdy. Óte alystan, áldeqaıdan, ulyǵan qasqyrdyń úni estildi.

— Týý-ý! Juldyzdar qandaı alys! Sapar, juldyzdar qandaı alys?.. Papa rodnoı... — Marýsá bir nárselerdi sandyraqtaı bastady. Sapar da birdeme aıtpaq bolyp edi, tiliniń ornynda bor kesek muz turǵandaı aýzy ıkemge kelmedi...

Tup-tunyq túngi aspanda birinen keıin biri qatar eki juldyz aǵyp barady, lentadaı aq jolaq artynan birge ilesip ketti.

...Kóktem bul óńirge bıyl tym keshigip keldi. Minekı, mart bitip qaldy, al egistik qardan jańa ajyrady. Erteli-keshki yzǵyryq áli keppegen dymqyl egistikti tońdyryp ketedi de, kún kóterile túske qaraı ol ázer jibıdi. Egistik mı batpaq. Aýyl jer jyrtýǵa áli shyqqan joq daıarlyq ústinde.

Kún jylymyq. Dala nan pisirgen tandyrdaı mazdap jatyr, saǵym júrip barady. Jylǵadan sarala qazdyń daýsy shyqty. Ábit esik aldynda qamyt jamap otyr eken. Solaı qaraı Bızaq keldi. "Ábe, mal-jan aman ba?" dep suraı jazdap, ózin-ózi tarta qoıdy.

— Assalaýmaǵaleıkóm, Ábe! — Bızaq qolyn usyndy.

— Áliksalam! — dep, Ábit te egeýdeı alaqanymen byrtıyp turǵan mop-moqal saýsaqtaryn tarbıta usyndy da, isin jalǵaı berdi. Bızaqtyń áńgimeni neden bastaryn bilmeı qysylyp otyrǵanyn Ábit sezdi. Áńgimeniń taramysyn ózi shıratty:

— Bermeseń, kóńil qalady; berseń, búldiredi, jurt degen aınalaıyndy qoısańshy. Anaý, álgi Aspannyń balasy qıylyp turǵan soń berip edim, qarashy, qamyttyń saý tamtyǵy qalmapty. Jasyryp ákelipti de, kempirge ustatyp, kete beripti.

— Qamytyńnyń qulaq baýy osal ǵoı, Ábe. Mákende qaıys bar, jańartýyń ǵoı.

— Osy egiske jetedi, myqty áli, — dep, Ábit qulaq baýdy tartyp-tartyp qoıdy.

— Bıylsha soqany qoıa tursańyz qaıtedi, Ábe? Basqalary da jetedi ǵoı. Jeńil-jelpi... — deı berip edi, Ábit:

— Áı, Bızaqjan-aı! "Ólige ıman, tirige bereke" degen. Qudaıyńnyń ózi áý bastan qarǵap qoıǵan maǵan bálen dep bola ma?!

Bızaq qanshama abaılaǵanymen bolmady. Shaldyń eski jarasynyń aýzy ashylyp ketti.

— Tiri adam tirshiligin qashan da tastaǵan ba?! Ókinetinim bir-aq nárse. Ózimmen ózim oı jiberip, eseptep otyrsam, tipti sonaý jeti atamyzdan beri qaraı syńar múıizdeı jalǵyz-jalǵyz ekenbiz. Órbimepti de, óspepti de bizdiń tuqym. Ho-o-osh, ol da bir shúkirshilik eken. Jalǵyzdan bolsa da tútin tútep keledi ǵoı, áıteýir. Sol tútinniń dál maǵan kelgende óshkenine ǵana ókinemin. Artynda bir tuıaǵyń joq kelgeniń de, ketkeniń de belgisiz tuldyr qalǵanyma qapalanam... — dep, tershigen mandaıyn alaqanymen bir sypyryp tastady.

Aınadaı aqıqattyń aldynda Bızaq múlde músápirsip, ne derin bilmeı, otyrdy da qaldy...

Aýyl ústinen qaqýlaǵan tyrnanyń úni estilip edi, Ábittiń qorasynan da jalǵyz tyrnanyń daýsy shyqty. Ábit oń qalyn qabaǵynyń ústine aparyp, kólegeılep kókke qarap, biraz turdy da, qoraǵa kirip ketti.

Sapar men Marýsá emdegen baıaǵy tyrnany alyp shyǵyp, erkine jiberdi. Ol aýlada tyraýlap ary-beri júrdi de, sekeńdep baryp, qanatyp jazyp jiberip, qalyqtap ushyp ketti. Ol qashan tobyna qosylǵansha Ábit qolyn kólegeılegen qalpynda qarady da turdy.

Sharýanyń qanshama oıy, qanshama úmit-armany qus qanatyna ilesip bara jatqanyn "qudaı" ózi bilsin...

— Jyl qusy ushady — keledi, ushady — ketedi, — dep, Ábit ornyna otyrdy.

Tyrnalar bıiktep barady. Al alystaǵy taý jotasyndaǵy qos qabirdiń qary áli erigen joq..

---