InfoHub Logo

— Áı, papa-aı! Aýyldan nege qozǵady eken bizdi?! Jaqsy edi ǵoı aýyl... Qazir egindi jınap bolǵan shyǵar. Shóbin oryp, eginin jınap alǵannan soń, dala da kanıkýlǵa shyqqandaı, rahattanyp dem alyp qalady-aý bir, bizdiń segizinshi klasty kolhozdyń kartoshkasyn jınaýǵa bıyl kim bastap aparady eken? Byltyrǵy Smaǵul aǵaıdyń áıbatyn-aı! Eshkimnen de qorqpaıdy. Bir-eki saǵat jumys istetedi de: "Jetedi endi, balalarym sharshady", — dep klasty jınap alyp, aýylǵa tartady. Altynshy "A"-nyń jetekshisi Tálip aǵaı: "Bala sharshaýshy ma edi, biz bulardaı kezimizde..." — dep birdeńelerdi aıtyp úgitteı bastasa:

— Áı, Táke, qoıyńyzshy. Sizdiń oqýshylaryńyz meniń balalarymdaı kúnine eki saǵattan óndirip istese, eki-aq kúnde bitetin jumys qoı bul. Búgingi josparlaryńdy asyryp oryndadyńdar, botalarym, júrińder, — dep, Smaǵul aǵaı bárimizge bas bop dýmandatyp úıge qaıtatynbyz. Jarym jolǵa kelgenimizde, artymyzdan tóbedeı jıren qasqa atyna mingen derektir aǵaı qýyp jetetin. Ol kisi kelgen boıda: "Qaıda barasyńdar? Qaıtyńdar keıin!" — dep ashýlanatyn. Bárimiz klass jetekshimiz Smaǵul aǵaıǵa qaraıtynbyz. Aǵataıymyz úrksh-údirmeı-aq sabyrmen: "Júre berińder, kókelerim, júre berińder", — deıtuǵyn. Biz jaıymyzǵa kete baramyz. Derektir aǵaı at ústinde, Smaǵul aǵaı jerde qalyp qoıatyn. Derektir aǵaı qolyn siltep, qamshysyn nusqap, kádimgi jınalystaǵydaı birdeńelerdi sóılep jatatyn. Aǵaıymyzǵa qaraılaı beretin ek. Ol kisi biraz turatyn da, basynan kepkisin alyp, bizge qaraı aıańdaıtyn...

Osy jaǵdaıdy byltyr eki ret kezdestirdik. Sońǵysynda aǵaıymyz tym muńaıyp oraldy. Ádettegideı bizben kúlispedi de. Aýylǵa jetkenshe bárimiz únsiz keldik.

"Derektir urysty ma sizge, nege kóńilsizsiz?" — dep kórip edik. "Ósesińder — bilesińder, sabaqtaryńdy jaqsy oqysańdar, eńbek eshqaıda qashpaıdy, esterinde bolsynnan" bólek eshteńe demedi. Qaıran aǵaı. Qazir qaıda eken?.. Birinshi toqsannan keıin ol kisini qaıda aýystyryp jiberdi?!

Torǵyn qaıtip júr eken... Bıyl da klaskom boldy ma eken? Búrokrat, naǵyz búrokrat. Bir balamen dostaspaıdy, bir adamǵa qosylmaıdy. Ózimen ózi júredi de qoıady. Ózimshil. Syn jumysynda, emtıhan tapsyrǵanda, elden buryn oryndap bolady da, tóńiregin jınap-ternep, ornyn tazalap, taıyp otyrady. Eshkimmen oınamaıdy, kúlmeıdi. Óz isin tyndyrǵannan keıin, eshkimge jaýap ta bermeıdi. Smaǵúl aǵaı da qyzyq sonyń nesin jaqsy kóredi eken?! "Aqyl — aqyldy. Aqyl azamat bolady. Sender Aqyldy ájýalaı bermeńder", — dep dáriptep-aq júrgeni. Al ol bolsa sol baıaǵy qalpy, bir jadyramaıdy, máńgilik kóńilsiz, eshnárse ony qyzyqtyrmaıdy.

Byltyr kartoshkany tegis jınap bitkende, brıgadır aǵaı kelip: "Al, balalar, senderge kóp-kóp rahmet, qaraqtarym! Ózderiń ósirip, ózderiń jınaǵan eginderińniń endi jemisin alyńdar, qane kim qansha qalasa, sonsha alsyn, alyńdar, ydystaryń tolǵansha alyńdar", — degen. Taýdaı úıýli jatqan kartoshkaǵa balalar lap qaıyp, ydystaryn toltyryp jatyr. Men de álimnen tys kep alyp qoıyppyn. Sonda da Aqyl búrokrat syrtta qaldy elden erek. Tipti ydys ta aparmapty. Muǵalimder de, brıgadır de, bir-eki ret al dep ydys taýyp berip edi, ıilmeı qoıdy. Dóreki... Qap... Sonda ákele jatqan kartoshkamdy nege oǵan kóterttim?! Kómegine rahmet, ózim-aq jetkizem, jáıińe tarta ber dep nege aıtpadym?! Dóreki... Balalardyń sońynda qalyp qoıǵan ekem.

— Shamańa nege qaramaısyń? Osynsha toltyrmasań qaıter edi? — dedi de, meniń dorbamdy ıyǵyna qaǵyp saldy da, kete bardy... Dyrqy Zeken qyzdarǵa birdeme dep sybyrlap, sonda nege jyrtyńdady? Qap!.. Nege baryp dorbamdy julyp almadym?! Ol ábden úıge kirgizip bergenshe artynan ilesip nege júre berdim?!

Kúńdegideı sabaǵyn tamamdap, úırenshikti tramvaıda kele jatqan toǵyzynshy klass oqýshysynyń búgingi oıy birinshiden segizinshige deıin aýyl mektebinde birge oqyǵan Aqyl deıtin balaǵa keldi de, tirelip turyp aldy. Nege budaı?! Ǵajap! Qanshama klastas qurbylarynyń arasynan sol bir tomyryq qara bala esine nege jıi kele beredi?.. Ásirese búgin? Mine, ol taǵy da kóz aldynda tur.

Zıashtyń úıi qalaǵa kóshkeli jatyr. Múlik mashınaǵa tıelip bolyp, kórshiler ájesimen, mamasymen, papasymen kezek-kezek súıisip qoshtasyp jatyr. Ájesi abysyn-ajyndarymen qaıta-qaıta qushaqtasyp, kózin sýlap júr. Qańyrap qalyp bara jatqan jurtyna qarap óksigin basa almaıdy. Terlep-tepship júk tıep júrgen papasynyń anasyna burylyp:

— Munyńyz ne?! Jylaǵany nesi?! Joq yrymdy bastamańyzshy, — degeni Zıashqa tym dóreki kórindi. Úlken kisige nege zekip sóıleıdi?! Áı, papa-aı!... Zıash sol sátte myna júrgen qurbylary sıaqty Aqylda qoshtasýǵa qalaıda keledi ǵoı dep dámelendi. Dámelendi, biraq munysy úshin ózin sonshama ishteı jábirledi. Tic jaryp sóılespegen, syrlaspaǵan, birigip sabaq ta daıarlaspaǵan sol bir tuıyq bala nesi onyń. Kelmese kelmesin, qoshtaspasa qoshtaspasyn... Osy sebep boldy ma álde papasynyń ájesine álginde zekigeni me, Zıash mashına qozǵalyp, aýyldan attanarda, áıteýir, aǵyl-tegil jylaǵan, jubanbaǵan. Mashına belden asa bere Zıash kindik qany tamǵan Qarasazyna qaraǵanda, áppaq mektebinen bólek eshteńe kózine ilige qoımaǵan, sodan qaıta egilgen...

Kelesi aıaldamada tramvaıdyń aldyńǵy basqyshynan qapshyǵyn súıretken bir qartań jarymjan adam kirdi. Onyń otyrǵany da sol edi, kondýktor áıel bıletin qulashtap qasyna bardy. Qart yńǵaısyzdanyp qaldy da, qoly dirildep, birdeme dep jatty. Qasyn súrmelep tastaǵan semiz kondýktor qartty tyńdaǵysy da kelgen joq dereý onyń qapshyǵyn julqyp, ıyǵynan tarta bastady. Qart qarsylaspady, táltirektep ornynan turdy. Semiz áıel tramvaıdyń tizginin julqa tartyp, toqtatty da, jol jónekeı álgi adamdy túsirip tastady. Otyrǵan úlkenderdiń biri de arasha aıtýǵa batyly barmady, terezeden syrtqa qarap, melshıip otyrǵan qalyptarymen ǵana qaldy.

Zıash kondýktordyń óńmeninen ótkize óshpendilikpen bir qarady da, aldaǵy aıaldamada túsip, úıine keldi. Úıge doldana kelse, ájesi ádettegideı paryldaýyqty tutata almaı áýre bop jatyr eken. Beti-qoly kúıe-kúıe, jaǵarmaı sasıdy. Ábden yza bolǵan, biraq onysyn Zıashyna bildirý qaıda, kóńilsiz kelgen nemeresiniń aý-jaıyn birden ańǵarǵan áje áýbastaǵy jaıma-shýaǵyna basyp, jýyp-sháıip jatyr.

— Osy dyryldaýyǵy qurǵyr buzylǵan, Zıash. Kádimgi álgi bizdi kóshirip kelgen shopyrdyń kıimtikkishindeı (ájesi mashına degen enesiniń esimi bolǵandyqtan, motor ataýlyny kıimtikkish deıtin) par-par etip, byqsıdy da, óship qalady.

Zıash ájesiniń prımýsy qurǵyrǵa úırene almaı-aq qoıǵanyn ábden túsinedi. Mektepke aparǵan asaı-múseıin ústelge qoıdy da, sheshinip, jeńi joq úı kóılegin ıyǵyna ile salyp, aýyldan kelgen sary mys samaýyrdy aýlaǵa aparyp qoıdy. Zıashynyń munshama ashýlanǵanyna kúıtikken áje: "Meni ne qara basty, paryldaýyǵymen alysqansha, áýelden-aq samaýyr nege qoımadym?!" — dep bir oılady da, túneýgúni Zıashtyń aldynda kelininiń qyzartqany esine túsip basyldy. Kelini: "Áje, ne deseńiz o deńiz, bir tal shyrpyny da únemdeýge týra keledi, balańyzdyń tapqany... Osy qyspaqqa ákelip qamaǵan sol", — dep edi.

Zıash samaýyrdy tutatyp, odan shyqqan býdaq-býdaq qoıý tútinge qarap, aýyldy taǵy da esine aldy. Tramvaıdaǵy oıyp ári qaraı jalǵaı bergende, álginde ǵana kondýktor aıdap shyqqan qarıa kóz aldynan ketpeı turyp aldy. Ol úıine burylǵanda, jarymjan qarıa qapshyǵyn súıretip, qoly qaltyrap, kóshe boılap bara jatqan. Taǵy bir sátte onyń kóz aldynda beti kókshil tartyp tarǵyldanǵan erkek daýysty semiz kondýktor áıel, syrtqa qarap melshıip otyryp alǵan mańǵaz erkekter men mańyzdy áıelder turdy. Bári de papalar men mamalar. Olar nege qart adamǵa arasha tura almaıdy?! Úlkender de qaıyrymsyz bola ma eken?!

Zıash osy qupıalardy ózinshe saralap, ózinshe ekshep otyr. Bárin oılaı-oılaı, búgingi kúnniń ýaqıǵalaryna kináli bir-aq adam dep bildi. Ol óziniń ákesi bolyp shyqty. Bárine kináli — sol. Eger ol bolmasa, aýylǵa degen osynshama saǵynysh ta, ájesiniń basyndaǵy áýre-sarsań da kezdespegen bolar edi. Tramvaıdaǵy álgi bir qolapaısyz kúıinishti jaǵdaıdy kezdestirmegen bolar edi. Kósilip jatqan keń dúnıeden júrisiń-turysyń esepteýli-shottaýly, oralymsyz oqys qımyly dattaýly osy qysyltaıań kezeńge súırep ákelgen — sol. Zıash ákesine yzalanyp ketti, sálden soń ákege degen mundaı oıy úshin ózin jer betindegi eń opasyz balalardyń qataryna aparyp qoıdy, qany betine teýip, dý ete qaldy. Jez samaýyr bý atyp, asyp tógilip jatyr. Aýlada otyrǵan shańyraq ıesiniń ájesine: "Arqa súıer azamatymyz joq qudaǵı, osy bir tort qabyrǵanyń arqasynda jandy janmen baǵyp otyrǵan jandarmyz. Minekı, eki aı ótti, balańyz ne oılap júr?" — degen sózin estip, onyń páter aqysyn surap otyrǵanyn Zıash birden túsine qoıdy.

— Ras qoı, ras, báıbishe. Bárin de kórip otyrmyz, bermeımin dep júr deısiz be, tıyny qurǵyrdyń retin keltire almaı júrse kerek. Men búgin aıtaıyn, — dep jatty ájesi.

"Áı, papa-aı!.. Aýyldan nege ǵana kóshirip keldiń? Jaqsy edi ǵoı aýyl..." — Zıashtyń búgingi oıy osyǵan orala berdi.

* * *

Túnniń bir kezińde oıanyp, kózin ashyp edi, ákesi áli otyr eken. Qalpaqty shyraǵdan bar sáýlesin jazý ústeline ǵana seýip tur. Sheshesimen birge jatqan inisi yńyranyp, bir aýnap tústi. Jaryqtan ba álde uzaq otyrystan ba, ákesi bop-boz. Shashtary uıpalanǵan. Jazǵanynan da oılanyp otyrysy kóp. Bir sátte qoljazbasynyń bir paraǵyn alyp oqyp kórdi de, sál jymıǵansyp, bir jerin óshirip, qaıta jazdy. Qalamyn ustaǵan qalpynda taǵy da otyra ketti, bop-boz. O, uıatsyz mamasy! On jastaǵy tushtaqaı qyzǵa usap jamylyp jatqan kórpesin teýip, ysyryp tastady da, qalaı bolsa solaı ish kıimsheń qaldy, uıqysyn alańsyz jalǵaı berdi jáne ákesi ornynan turyp, mamasynyń kórpesin qaıyra jaýyp qoıdy. Mamasy kózin ashyp, aýnap tústi de, kishkentaıyn tósine alyp teris qarap jatty, ákesi qaıta otyrdy. Aýyz úıde jatqan ájesi uıqyly-oıaý birdeńe dep edi, estilmedi.

Áı, papa-aı. Saǵan túsinsem buıyrmasyn. Aýyldy tastap, qora-qopsy, úı-jaıdy tastap, keń-mol dúnıeni tastap nesine qyzyqtyń munda? Seni munda súıregen qandaı kúsh? Aýyldaǵy qyzmetin; mundaǵydan áldeqaıda jaqsy, áldeqaıda kóńildi edi ǵoı. Jazýyńdy onda da jazatyn eń ǵoı. Jazý?! Ǵajap, osy papam ne jazady eken?! Áıteýir, men es bilgennen beri qaraı kúndiz-túni (kóbine túnde) qalamyn bir alyp, bir qoıyp otyrǵanyn ǵana bilem, bir ózgerisi joq bir kitaby joq áli. Mundaı jazýshynyń baryn áli eshkim de estigen joq. Osy papam qyzyq, túsinbeımin. Áı, múmkin emes. Qolynan kelmes iske papam tekke áýre bolmasa kerek...

Úkiniń júnindeı appaq shashy qobyrap, jótele dybys berip, aýyzǵy bólmeden ájesi kirdi. Kirdi de, oıyn bólip qoıdym ba degendeı, dál bir kináli adamdaı otyrǵan ulyna sál kóz qıyǵyn tastap, Zıashtyń tósegine kelip, onyń kekilin sıpap tur. Zıash uıyqtaǵan bop jatyr. Bul úıge ájesiniń tipti de Zıash úshin kirmegenin biledi ol. Ájesiniń manadan beri uıyqtamaı jatqanyn da sezedi. Taban astynda oılaǵany keldi, ájesi tulymynan birer sıpap mekirendi de, papasynyń qasyna baryp, sál turyp: "Qaraǵym-aý, tań atyp qaldy, áli otyrsyń, dem alsaı azyraq jótelip otyrsyń ǵoı", — dep, balasynyń basyn baýyryna qysyp, shashyn sıpady. Osy sátte Zıashqa papasy tym jadaý, tym músápir pushaıman kórindi.

Ájesi ketti. Zıash álgi oıyn qaıta jalǵaı berdi.

Osy mamamnyń ne bilgeni bar?! Nege sonsha ashýlanshaq bop ketti? Muńdaı minezi joq edi ǵoı?! Bolar-bolmas nárseni syltaýratyp, úı ishiniń shańyn qaǵyp-aq júrgeni. Ásirese baıǵus papama degende tóbe shashy tik turady. "Jyly orynymnan qozǵap, balalardy jyly uıasynan adastyryp, aqyry bireýdiń bosaǵasyna ákelip kiriptar ettiń. Semá asyraı almaıtynyń bar, qalaǵa nege kóshirip kelesiń?! Talantym, talantym... Talantyń kimge kerek seniń?! Nege keldim, nege aldandym!" — dep jerden alyp, jerden salyp jatqany. Bıshara papam! Óz kinási ózinde, jumǵan aýzyn ashpaıdy. Aldarqatyp kúlkimen ǵana jeńedi, kúlkimen ǵana qutylady. Sondaǵy ájemniń keıpi-aı! Mamamnyń atqan oǵy papamnan asyp baryp sony jaralap jatqandaı maǵan. Mamam osyny nege eskermeıdi?! Ájetaıym! Momaqan ájetaıym meniń! Esepten syn jumysyn shyǵara almaı otyrǵan oqýshydaı ekeýine kezekpe-kezek jaýtań-jaýtań ótedi. Áı, mama-aı! Sony da baıqamaısyń ba? Bulan-talan bop júrgeninde ájemniń keıpine bir ret nazar aýdarshy, qandaı halde otyrar eken... Jo, joq.. Mamam ashýlanǵanda ózin de, ózgeni de umytady. Bulaı bolmaıdy eken, men bul jaılardy mamama bir kúni qalaıda eskertýim kerek...

Zıash kóp oılandy. "Iá, ıá, papam, múmkin, bosqa áýre bop júrgen shyǵar. Oǵan da eskertsem be eken", — degen bir qorqynyshty suraq taǵy eleń etkizip edi, papasynyń kúndeliginen jýyrda jasyryp oqyǵan: "Ázirge bul dúnıede meni túsinetin bir-aq jan bar, ol — meniń qyzym Zıashym", — degen sózder áldeqaıdan sap ete qaldy esine. Papasyn túsingenin papasy túsingenge yrza bolǵan Zıash ákesin oǵash oıdan ońasha ustap, rahattana uıyqtap ketti.

Papasy dıvanda tuıaq serippeı uıyqtap jatyr. Mamasy ýma-jýma, ornynan endi turyp, baıpaǵyn kıip otyr. Zıash kúndegiden kesh oıandy. Saǵat segizge sabaǵy bastalatuǵyn. Abyr-sabyr jýyndy da, erteńgi shaıǵa qaramaı, sómkesin alyp úıden asyǵa shyqqanda, qalbalaqtaǵan ájesi qaǵazǵa oraǵan áldeneni qolyna ustata berdi.

— Ac ishpeı qalaı shydaısyń, botam, qara basyp men de búgin uıyqtap qalyppyn!

Kún bulyńǵyr, kóshe kóńilsiz eken. Sap-sary japyraqtar túndegi jaýǵan jańbyr sýymen shylanyp, batpaqqa batyp jatyr. Kóshe jasaýynan aırylǵan úıdeı jap-jalańash, qulazyp tur. Aıaldamadaǵy tórt-bes adam tramvaı keletin tusqa moıyn sozyp, álsin-áli qarap, ábigerlenýde. Tramvaı kórińdi. Zıash ushyp keledi. Qalaıda osyǵan iligýi kerek, kelesi tramvaıdy kútip turǵanda sabaq bastalyp ketedi. Ǵumyryń qyzyq-aý, adam, seniń. Qaıda, nege asyǵasyń sonshama? Bilesiń be qaıda asyqqanyndy? Nege sonshama asyqqanyn Zıash qaıdan bilsin, ol emes, biz qaıdan bilemiz...

Tramvaıǵa endi jete bergende, qandaı kúshtiń qalpaqtaı ushyrǵanyn da sezbeı qaldy ol. Bolar-bolmas esi kirgen bir sátte: "Áı, papa-aı! Aýyldan nege ákeldiń? Aýyl jaqsy edi ǵoı", — dep aıtqysy keldi, biraq taban astynda ol oıynan da adasyp, sál ezý tartty, belgisiz basqa bir dúnıeniń túbi joq tuńǵıyǵyna rahattana batyp bara jatty.

Sonymen, taǵy da bir ashylmaǵan oı, aqtarylmaǵan arman sóndi. Tramvaı ómir aıaldamada birer mınýt toqtady da, qońyraýyn syldyratyp alǵa qaraı jyljı berdi. Kúzdiń sýyq jeli tyrbıǵan úıeńki aǵashynyń bir tal qýraǵan japyraǵyn julyp alyp, kóńilsiz kóshemen qýalaı jóneldi. Álginde ǵana ájeı qaǵazǵa orap bergen bir japyraq nan men bir tilim shujyq jol boıynda qala berdi, onda eshkimniń sharýasy da bolmady.

Qasıetińnen aınalaıyn ata-ana-aı, olar da bir báıterek-aý, túbirleri myqty bolyp, kókteı berse bolǵany... Al birer japyraqtyń mezgilsiz úzilip túsýinen báıterekke ne zalal Áıtse de Kamal men Kámshat ósip kele jatqan óndirleri Qapelimde qıylyp túskende, qatty-aq qaıǵyrǵan. Zıashtyń ólimi oısyratyp-aq ketken olardy. Biraq bári de óz kezinde eken. Tirshilik, ýaqyt neni umyttyrmasyn, qaıǵyrǵan, qaıǵyrǵan da qoıǵan. Tipti aralaryndaǵy dúrdaraz sol Zıash qazasymen birge joǵalǵandaı bolyp, bosaǵalary bekı túsken, bir-birine degen syılary artqan. Zıashtyń basyna qulpytas ornatamyzben júrgende, arada bes-alty jyl ótip te ketken. Aqyry qalǵan qarǵalarynyń tileýin tilep, sabyrmen qalǵan-dy. Tek jylda jaz aıynda, Zıashtyń týǵan kúni, onyń basyna baryp, shóp basqan mop-momaqan qabirdi únsiz aımalap qaıtatyn. Qaıtar joldarynda sándik úshin emes, sábılerine eskertkish úshin áli kúnge quıttaı qulpytas ornata almaǵańdyqtaryn ekeýiniń de ishi sezip, birinen biri uıalatyn. Birine biri qaraı almaı qapalanatyn edi.

Búgin olaı bolmady. Ekeýi esik aldyna únsiz jaqyndaı bergende, Kamal:

— Meniń de tirshilik etip, jer basyp júrgenim-aı, Kámshat... — dep qaldy.

Úılerine kelse, ájeı muńaıyp otyr eken.

— Álgi aýyldaǵy Zeıneptiń Zıashpen birge oqyǵan balasy kelip, oıymdy oıran-topan etti... Azamat bopty... Zıashym da tiri bolǵanda... — dep, árgi jaǵyn aıta almaı kemseńdeı jóneldi. Jaýlyǵynyń ushymen kózin súrtip, ornynan turdy: — Mynaý ózimniń jazǵan kitabym deıdi...

Ájeı qaıtadan bosap ketti. Baspadan jańadan shyqqan kishkentaı kitapqa Kamal men Kámshat birdeı úńildi...

— Mynaý Aqyl ǵoı. Báse, báse, odan bir nárse shyǵatynyn men bilgem, — dep jatyr Kámshat. Kitaptyń birinshi betiniń bas jaǵynda: "Zıash, seniń kishkentaı qabirińe úlken qulpytasty keıin ornatam, ázirge osyǵan rıza bol!" — degen sózdi oqyp, erli-zaıypty ekeýi teris qarap ketti...

---