InfoHub Logo

Mońǵolıadaǵy qazaqtardyń tarıhı jaǵdaıy

Mońǵolıadaǵy qazaqtardyń bir bóligi XVIII ǵasyrdyń bas kezinen bastap Altaı taýynyń teriskeı betine qonystanady. Qazaqtar ishinde rýlyq-ákimshilik júıe saqtalyp, jantekeı, sherýshi, qaraqas rýlaryna óz rýbasylary bılik etip, qazaqtardyń birtutas ákimshilik júıesin qurady. 1905 jyly Altaı aımaǵy degen atpen jańa ákimshilik birligi qurylǵan soń, Altaı taýynyń kúngeı, teriskeı betindegi qazaqtar jappaı oǵan baǵynatyn bolǵan. Sóıtip, bul ólke qazaqtaryna óz yqpalyn tolyq, júrgizýdi oılaǵan Manjur-Sın úkimeti qazaqtardy bir ólkege jınaýǵa áreket etip, Altaı taýynyń terisken betindegi qazaqtardy kúngeı betine kóshirip asyrýǵa áreket jasaǵanymen munysy iske aspady. Manjur-Sın úkimetiniń zorlyq-zombylyǵyna batyl qarsy turyp, mekenderinen irge aýdarmaı qalýy Qobda qazaqtary tarıhyndaǵy iri tarıhı oqıǵalardyń basy boldy. Qobda betindegi qazaqtar sol jyldardan bastap birshama ýaqyt berekeli ómir súrdi. Sol dáýirdi Ú. Aqyt qajy «alshańdap azǵantaı jyl kendik kórgen», «bir-bir úı, bir-bir aýyl bolyp», «tolyqsyp baq-dáýletke toldy» dep sıpattap, onan keıin halyqtyń beıbit ómiri buzylǵanyn aıtady. Dál sol kezde, burynǵy Manjur-Sın ımperıasynyń batystaǵy tiregi Qobda óńiri kimniń ıeliginde bolýy óte kúrdeli máselege aınaldy. Manjur-Sın ımerıasynyń kúıreýi Reseı úshin asa utymdy bolyp, ol Syrtqy Mońǵolıadaǵy táýelsizdik jarıalaýyna járdemdesti. 1911 jyly tamyzdyń 20- synda Qobda bekinisinde qalǵan manjurdyń 1400 áskerin Boǵda han áskeri joıyp, azat etti. Výrhan Shahıdı «Patshalyq Reseı Mońǵolıany, Qobda jáne Altaıdy sheńgeline túsirý maqsatymen Mońǵolıany táýelsizdik alýǵa jeliktirdi jáne ony qoldap qolpashtady» deıdi.

Mońǵolıadaǵy qazaqtar Altaı, Qobda óńirindegi halyqaralyq shıelenisti jaǵdaı birshama saıabyrlaǵan shaqta Qobda qazaqtary «Jalama aıdaǵan» degen aýyr oqıǵaǵa dýshar bolady. Bul oqıǵanyń bastalýyna qazaqtyń óz arasyndaǵy alaýyzdyń, yntymaqsyzdyq, baqtalastyq tartys úlken kesirin tıgizdi. Buryndary Mońǵolıa jerine tórt márte kelgen Dambııjansan Altaı betindegi qazaqtardyń Qobda betindegi aǵaıyndarymen qosylyp, búkil Ortalyq Azıany qamtyǵan saıası alasapyranda úlken kúsh pen derbestikke jetýine jol bermeý úshin qazaqtardy mońǵol jurtynyń ishine qaraı májbúrlikpen qonystandyryp, bytyratý saıasatyn áskerı zombylyqpen júzege asyrǵan. Qazaqtardy óz jurtynan 300-350 shaqyrymǵa mal-múlkimen aıdap, asa qatygez, qanisher áreketterge baryp, qazaqtardyń úreıin alǵan. Osy tusta qazaqtyń bas biriktiretin el aǵalary dúnıeden ozyp, el basy birikpeı qalady. Mońǵolıadaǵy qazaqtar Dórbetter ortasyna qazaqtardy aıdap aparǵan onyn jendetteri qazaqtardy býdda dinine kúshtep engizý, áskerı basybaılyqqa paıdalanýdy kózdeıdi. Alaıda. qazaqtardyń toıtarysyna tap bolyp, «qazaqtar bir túnniń ishinde Burǵystaı jaǵasynda jaýdyń 33 áskerin jaıratyp, 300 aýyl úı, mal-múlkin alyp, Bóhmerón ózeni órlep kóship, Reseı jeri Qosaǵashka bardy». Jalamadan azat bolǵan qazaqtar Týva jeri arqyly Qosaǵashqa ótip. ondaǵy qandastaryn panalap, keıinderi 1913 jyly memleketaralyq kelisim boıynsha keri qantarylady. Qobda qazaqtary osy tusta áleýmettik-ekonomıkalyq, saıası jaǵynan úlken daǵdarysqa ushyraǵan. Qazaqtardyń biraz bóligi tývalar men altaılyqtar arasynda qalyp qonǵandyǵy týraly aýyzeki derekter bar. «Órikti kól kóterilisi» ólke qazaqtarynyń erligin pash etken uly tarıhı oqıǵa, eń alǵashqy uıymdasqan qımylynyń jeńisti nátıjesi boldy. 1913-1915 jyldar aralyǵynda Qobda betinin ejelgi turǵyn qazaqtarynyń basym kópshiligi mekenine qaıta oraldy. 1913 jyly shildede Qobda qazaqtarynyń ókilderi Mońǵoldyń jańa bıleýshisi Boǵda hanǵa hat joldap, Syrtqy Mońǵolıa quramyna kirýge daıyn ekenin málimdedi. Usynys sol kúıinde tolyǵymen qabyldandy jáne oǵan Mońǵolıadaǵy qazaqtar Syrtqy Monǵolıanyń Reseı yqpalynda bolyp sebep boldy. Sonymen qatar, 1914 jylǵy qyrkúıektiń 8-inen 1915 jylǵy maýsymnyń 7-ine deıingi Reseı, Qytaı memleketi, Syrtqy Monǵolıa arasyndaǵy kelissózde mońǵoldar tarapynan kirgizilgen jobada «…Qobda qazaqtary mekendegen… jerler Mońǵolıa shekarasyna syıysady» dep belgileıdi. Atalmysh Hıagt kelisimshartynda Syrtqy Monǵolıa degen uǵymǵa 1.5 mln sharshy shaqyrym aýmaq, 600-700 myń adam qamtyldy. Sóıtip 1911-1921 jyldar aralyǵynda Qobda betindegi qazaqtar Syrtqy Mońǵolıa quramynda qalǵanymen, saıası turǵydan beıtarap bolyp, is júzinde ózin-ózi bıledi. Asa aýmaly-tókpeli osy dáýirde qazaq atqaminerleri árbir oqıǵaǵa qóz tigip, ózinshe qorytyndy jasap, ulttyq rýlyq bılikten aıyrylmaýǵa tyrysty. Mońǵolıadaǵy qazaqtar 1921 jyly Mońǵolıanyń batysyna Qazan tóńkerisinen soqqy alǵan Bakıch, Mońǵolıadaǵy qazaqtar Sokolnıskıı, Kazansev, Kangorodov bastaǵan an gvardıashylardyń 2000- 2500 áskeri kelse, sońynan qyzyl armıa qoly qýa kelip, qazaqtar turǵan ólkeni shaıqas alańyna aınaldyrdy. K. K. Baıqalov. S. Hasbaatar bastaǵan qyzyl áskerler Kaıgorodov bastaǵan aqtarmen 1921 jyly tamyz aıynda Baıan-Ólgııdiń Saqsaı degen jerinde kezdesip, uzaq shaıqasady. Mońǵolıadaǵy qazaqtar «Altaı 7 urańqaı aýdanynyn Badrah degen ákimi, kazaqtyń 12 Abaq Kereıin bılegen Derbethan degen ákimi qyzyldardyń qolbasy men Mońǵol ókimetinen batys ólkege jiberilgen ókil Hasbaatarǵa kelip, qazaq halqynyń jaıyn baıandady. Syrtqy Mońǵolıada jeńgen revolúsıashyldardy óz yqtıarymen moıyndap, olardyń btlik quramyna kirip, bir ókimette bolýǵa kelisim jasap, málimet qaldyrdy» dep jazady oqıǵanyń kýágeri S. Dambadorj. K. K. Mońǵolıadaǵy qazaqtar Baıkalovtyń otrády qorshaýda aýyr jaǵdaıda kún keship, Qosaǵashqa qazaqtardy birneshe ret elshilikke jiberip, solardyń arqasynda qyzyl armıanyń 21 -dıvızıasynyń Isakov, Frolovtar basqarǵan 185- jáne 55-polk áskerleri kómekke kelip, oqıǵa aqtardyń jeńilýimen aıaqtalady.

Qobda qazaqtary bul oqıǵaǵa basynan aıaǵyna deıin bel ortasynda júrip qatysty. Sherýshi úkirdaıy S. Derbethan bastaǵan top qyzyldardy tıanaq etýdi jón kórse, aqtardyń quramynda da qazaqtar bolǵan. «Top ortasynda sary jáne kúlgin tymaqtylar ketip barady, olardyń ishinde mońǵol jáne qyrǵyzdar (qazaqtar) bar, bul onan-munan jınaqtalǵan bandıtterden quralǵan úshinshi jáne tórtinshi júzdigi» deıdi. Bul oqıǵaǵa qazaqtardyń belsendi qatysýy nátıjesinde olar mekendep otyrǵan jerlerde iri áskerı qaqtyǵys tez aıaqtalyp, el tynyshtyq alyp, beıbit ómir ornady.

1921 jyly Syrtqy Mońǵolıada jańa ókimet qurylyp, aqtar men gomından áskerinen tazartyldy. 1922 jyldyń jeltoqsanynda Mońǵol halyq ókimetiniń İshki ister mınıstrligi Bas mınıstriniń Boǵda hanǵa joldaǵan hatynda «…Qazaqtyń sherýshi rýynyń gúńi Qylań, Súgirbaı, Qıýbaı bastaǵan úsh hoshýyn, Botaqara rýynyń «erjúrek» gúni Aqtyshqan, koshaq rýynyń basshysy Akmádıler — Sizdiń quzyryńyzǵa kúmánsiz erip, adal qyzmet etetin senimin bildirip, árqaısysy sumyn, tútin sanyn anyqtap keltirdi» delingen. Osy kezde qazaqtardyń jańa ákimshilik qurylymy burynǵy rýlyq negizde uıymdastyrylyp, olar sherýshi, botaqara, qoshaq hoshýyndarǵa toptastyryldy. 1923 jyly Qobda óńirindegi barlyq, qazaqty shubaraıǵyr, sherýshi degen hoshýynǵa bólip uıymdastyrdy. Mońǵolıadaǵy qazaqtar 1924 jyly Mońǵol Halyq Respýblıkasynyń (MHR) memlekettik alǵashky quryltaıyna qazaqtan T. Dáýitbaı. Ibragım, Qanapıa qatarly úsh ókil qatysyp, jańa memlekettiń irgetasyn qalasyp, memleket isinde óz kabiletterin baıqatýmen qatar, jalpy mońǵol halqy aldynda Qobda óńirinde qonystanǵan qazaq ulty ókilderiniń bet-beınesin kórsetip berdi. Olar Komıntern ókili T. Rysqulovpen pikirlesip, keńesin tyńdap qaıtady.

Mońǵol mınıstri L. Eldev-Ochırdyń 1930 jyly jasaǵan baıandamasynda «Qazaqtar — 12 kereı rýynan turatyn ózderiniń el basqarý júıesi bar halyq, Bularda 74 651 adam bar. Sonyń 55 451-i ákimshilik júıege qamtylǵan. Olardyń 11 600 adamy ákimshilik júıege qamtylmaǵan. Baıqadam hoshýynynyń adamdary Altaıdyn kúngeı betindegi aǵaıyndaryn panalap nege úrkip ketti degenge kelsek, sol eldiń basshysy Baıqadamdy ustap abaqtyǵa japqanyna halyq óte narazy bolǵan kórinedi. Bul máseleni durys sheshý úshin aımaqtyń (Qobda) ákimshilik, sharýashylyq jaıyn qaıta qarap, birneshe máseleni tez arada sheshý kerek» deıdi. Mońǵolıadaǵy qazaqtar 1937 jyldan bastap qazaqtar arasynan ustalatyn adamdar tizimi jasalady. Oǵan rýbasy, baı, molda, bı, zıalylar, úkimet belsendileri jáne t. b. qamtylyp, qazaqqa tym qatal tıiskenin sońǵy kezde zertteý jasaǵan mońǵol ǵalymdary da moıyndap otyr. 1937-1938 jyldary saıası jalamen qansha qazaq qurban bolǵany jaıly derekter tolyq emes, tizim jasalmaı keledi. X. Zardyhannyń málimdeýinshe saıası jalǵan jalamen 3270 qazaq, jazalanǵan, 4300 otbasy 21 000 qazaqtan 2000-daıy X. Choıbalsannyń buıryǵymen atylǵan.

Qazaqtar arasyndaǵy hoshýyndar sany ekiden beske deıin jetti (sherýshi, qoshaq, botaqara, shubaraıǵyr, baıqadam). 1930 jyly «MHR-dyń aýmaqtyń jańa ákimshilik bólinisi týraly zań bekitildi. Qazaqtyń sherýshi, botaqara, shubaraıǵyr, qoshaq, baıqadam hoshýyndaryn úshke bólip, sherýshi hoshýynynan — baqat, qurman, sańyraý, shubaraıǵyr hoshýynynan — botaqara, shubaraıǵyr, qoshaq sumyny qurylyp, basqadam hoshýyny sumynsyz «horın» (jıyrma) tútin boldy. MHR ókimetiniń 1931 jylǵy 13 naýryzdaǵy qaýlysy boıynsha kazaq ákimshilik birlikteri tótenshe quqyqqa te bolyp, olardyń májilisiniń sheshimin memlekettik uly, kishi quryltaılar, kishi májilis basqarmalary ǵana qýatsyz ete alatyny zań júzinde kórsetildi.

Mońǵolıadaǵy basqarmalary Mońǵolıadaǵy qazaq ultynyń máselesin 1938 jyly eki qaıta saralady. Jergilikti ákimshilik ornatý, óndiris, saýda ornyn qurý, halyqtyń turmysy men mádentetin arttyrýǵa arnalǵan sharalar belgilengenimen, naqty oń nátıje bolmady. 1938 jyldan qazaqtyń ákimshiligin rý atymen emes, jer-sý atymen ataýǵa sheshim qabyldandy. Qazaqtar Hýjırt (Qujyrt), Sagaangol (Aqqol), Delúún (Delýin), Tolbo (Tulba), Ýlaanhýs (Ulanqus). Sagaannýýr (Aqqól), Baıannýýr (Baınur), Sagsaı (Saqsaı) jáne t. b. jer-sý atymen atalǵan ákimshilik birlikterge bólindi. Bul qazaqtyń qandastyq-rýlyq birligin ydyratyp, ulttyq sezim, ulttyq salt-dástúrler, ulttyq minezine keri áser etip, máńgúrtter kóbeıip, soraqy jat kórinister boı kórsetýiniń basy boldy.

---