InfoHub Logo

Ártúrli jynysty organızmder arasynda jynystyq ártúrlilik olardyń hromosomalaryna baılanysty bolady, biraq-ta olar ártúrli organızmderde túrlishe kórinedi. Protenor tuqymyna jatatyn nasekomdarda atalyq jáne analyq organızmder arasynda hromosomalar, eger ol taq sanǵa ıe bolsa (13), onda atalyq organızm, al eger jup sanǵa ıe bolsa (14), ol aralyq organızm bolady, ıaǵnı hromosoma sanyna baılanysty jynys anyqtalady. Biraq-ta kóptegen ekiúıli ósimdikterde, omyrtqasyzdarda, janýarlarda, balyqtarda, qustarda jáne barlyq sútqorektilerde analyq jáne atalyq jynystary hromosomalardyń sanyna baılanysty emes, hromosomanyń sapasyna baılanysty ajyratylady.

Mysaly, D.melanogaster shybynynyń atalyq jáne analyq organızmniń somatıkalyq kletkasy tór jup hromosomany alyp júredi. Atalyqta da, analyqta da úsh jup hromosoma birdeı bolady jene olardy aýtosomalyq hromosomalar dep ataıdy, al tórtinshi juby birdeı emes, analyqta ol eki H-hromosomasymen sıpattalady, al atalyqta bir H-hromosomasymen, ekinshisi Ý-hromosomasymen sıpattalady. Atalyq jáne analyqtarda kezdesetin barlyq birdeı hromosoma juptaryn aýtosomalyq (A) dep ataıdy, al X jáne Ý hromosomalary jynys hromosomalary dep ataldy. Jemis shybynynyń barlyq jumyrtqakletkalary úsheýi aýtosomalyq jáne bireýi H-hromosomasymen sıpattalatyn tórt hromosomany alyp júredi (ZA+H). Kerisinshe, spermatozoıdtarda da tórt hromosoma bolady, biraq olardyń jartysy H-hromosomasyn (ZA+H), al kelesi jartysy Ý-hromosomasyn (ZA+Ý) alyp júredi. Kez kelgen jumyrtqa kletkasy H-hromosomasy bar spermatozoıdpen uryqtansa, odan analyq organızm damıdy (6A+HH), al eger jumyrtqa kletkany Ý-hromosomasy bar spermatozoıd uryqtandyrsa, onda bul zıgotadan atalyq organızm damıdy (6A+HÚ).

Qustardyń atalyqtaryndaǵy somatıkalyq kletkalarda XX hromosomalary, al analyqtarynda HÚ hromosomalary bolady. Jynystyń qustarda da paıda bolýy D.melanogaster shybynyndaǵy sıaqty.

Adamda analyq organızmdegi somatıkalyq kletka 22 jup aýtosomalyq hromosomamen jáne XX jynys hromosomasymen (22AA+HH) sıpattalady. Atalyqtaǵy somatıkalyq kletkada da 22 jup aýtosomalyq hromosoma bolady, al jynys hromosomasy munda HÝ túrinde bolady (22AA+HÚ). Osydan, ár jumyrtqakletka 22 aýtosomalyq jáne bir H-hromosomasyn alyp júredi, al spermatozoıdtar 22 aýtosomalyq hromosomany jáne jarty bóligi X-hromosomasyn, al jartysy Ý-hromosomasyn alyp júredi. Ý-hromosomasynda 230 000 jup azottyq negizden turatyn testısterdiń túzilýine jaýapty gen ornalasqan (ZFY-seks-determınasıalaýshy aımaq). ZFY genimen sondaı-aq SRY geni de baılanysty. Ol da kletkada testısterdiń túzilýin baqylaıdy, sondaı-aq súıektiń túzilýin de baqylaıdy. Onan basqa bul genderge qosymsha retinde birneshe aýtosomada ornalasqan gender jáne bir H-tirkesken gen bolady. Bul genderdiń barlyǵy organızmde testısterdiń damýyna jaýapty.

Adamda jáne sútqorektilerde jynystyń paıda bolýy uryqtandyratyn spermatozoıdqa tikeleı baılanysty bolady. H-hromosomasymen sıpattalatyn spermatozoıdtyń jumyrtqakletkaǵa enýi onda analyq jynysty zıgotany damytady. Analyq organızmniń somatıkalyq kletkalarynda mRNQ molekýlasynyń sıntezi tek bir ǵana H-hromosomasynda júredi (analyq X-hromosomasy nemese atalyq H-hromosomasy). Ý-hromosomasymen sıpattalatyn spermatozoıdtyń jumyrtqakletkaǵa enýi onda atalyq jynysty zıgotany damytady. Atalyq organızmder jynysy boıynsha geterozıgotaly dep atalady. Sonymen jynys genetıkalyq turǵydan baqylanady. Biraq-ta keıbir baýyrmen jorǵalaýshy organızmderde jynys genotıppen emes, syrtqy orta faktorlarymen anyqtalady. Mysaly, kóptegen tasbaqalarda jynys temperatýra arqyly retteledi, ıaǵnı ınkýbasıa kezinde temperatýra joǵary bolsa, onda analyq organızmder, al eger de temperatýra tómen bolsa, atalyq organızmder damıdy. Qoltyraýyndarda, keıbir kesirtkelerde de atalyq jynys temperatýra arqyly rettelip otyrady. Jynystyń paıda bolýynyń orta arqyly rettelýi jynystyń genetıkalyq rettelýine múlde qatysy bolmaıdy.

1910 jyly T. Morgan (1886-1945) jynys hromosomalarynyń organızmde kezdesetin belgilerine de jaýap beretinin ashty jáne ony tájirıbelik zertteýlerden kórýge bolady. Mysaly, drozofıla shybynynyń aq kózdi analyqtaryn qyzyl kózdi atalyqtarmen shaǵylystyrǵanda shyqqan gıbrıdter, analyqtary qyzyl kózdi, atalyqtary aq kózdi bolyp shyqty. Biraq-ta alynǵan gıbrıdter arasynda qyzyl kózdi atalyqtar men aq kózdi analyqtar da kezdesti. Olardyń paıda bolýy kezdeısoq jaǵdaı boldy, óıtkeni kózdiń aq túsine jaýapty gen H-hromosomasynda ornalasqany belgili bolǵan. Bul jaǵdaıdy K. Brıjes (1916) degen ǵalym taldaı kele, «kezdeısoq» aq kózdi atalyqtar «analyqtan» alǵan eki H-hromosomany alyp júredi, al «kezdeısoq» qyzyl kózdi atalyqtar «atalyqtardan» alǵan bir X-hromosomasyn alyp júredi dep tujyrymdady. Osy tujyrymdy túsindire kele K. Brıjes bastapqy analyqtar meıoz prosesi kezendi eki XX hromosomasynan turatyn nemese H-hromosomasy múlde joq «kezdeısoq» gametalar túzdi dep eseptedi. Eger de osyndaı «kezdeısoq» gametalar qyzyl kózdi atalyq spermatozoıdtarymen uryqtanýǵa túsken kezde tórt tıpti zıgotany beredi: a) aq kózdi analyq, á) qyzyl kózdi atalyq, b) H-hromosomasy 3 dara (ómir súrýge qabiletsiz), v) X hromosomasy joq dara (ómir súrýge qabiletsiz). Bul qubylysty jynys hromosomalarynyń birinshi rettik ajyramaýy dep atady. Sońynan K. Brıjes «kezdeısoq» aq kózdi analyqtardy zertteı kele olardyń hromosomalarynda XX bolýdyń ornyna eki X hromosomasy jáne Ý hromosomasy bolatynyn sıtologıalyq turǵydan kórsetip berdi (HHÚ).

Hromosoma jubynda Ý-hromosomasy joq «kezdeısoq» qyzyl kózdi atalyqtar, kelesi tájirıbelerde urpaq berýge qabiletsiz boldy, al aq kózdi analyqtar (HHÚ) urpaq berýge qabiletti boldy. Osy daralardy kelesi rette qalypty qyzyl kózdi shybyndarmen shaǵylystyrý arqyly K.Brıjes meıoz prosesinde jynys hromosomalarynyń ekinshi rettik ajyramaý qubylysyn ashty. Bul shaǵylystyrýdan shyqqan urpaqtardyń 96% analyǵy qyzyl kózdi jáne 4% aq kózdi, al atalyqtardyń ishinde 96% aq kózdi, al 4% qyzyl kózdi bolyp shyqty. Bul jaǵdaıda meıoz prosesinde X jáne Ý hromosomalary teń bólinbeıtin HHÝ analyqtar tórt tıpti gametalar túzedi.

Túzilgen ár tıpti jumyrtqakletka qyzyl kózdi atalyq spermatozoıdpen uryqtanǵanda segiz túrli zıgotanyń túzilýine ákeldi. Biraq-ta munda túziletin zıgotalar birdeı jıilikte bolmaıdy, óıtkeni HHÝ analyqtarda meıoz prosesinde 92% oosıtterde qalypty taralý bolady. Jynys hromosomalarynyń ekinshi rettik ajyramaıtynyn túsindire kele K. Brıjes barlyq paıda bolatyn aq kózdi jáne qyzyl kózdi analyqtar tek H-hromosomanyń jubymen sıpattalmaı, sonymen birge olarda Ý-hromosomasy da kezdesedi dedi. Jeke aq kózdi atalyqtarda bir X hromosomasy jáne eki Ý hromosomasy bolady dep kórsetti. Bul sıpattamalardy K. Brıjes drozofıla hromosomasyn sıtologıalyq turǵydan zertteý arqyly dáleldep berdi. Bul jańalyq basqa da organızmder mysalynda da dáleldendi.

---