InfoHub Logo

Jynystyq saýattandyrý – adamnyń jynys músheleri, jynystyq kóbeıý (uryqtandyrý, bala bitý, uryqtyń damýy, bosaný), jynystyq qatynas, reprodýktıvti (urpaq jańǵyrtý) densaýlyq, emosıonaldyq qarym-qatynas, reprodýktıvti quqyqtar men jaýapkershilikter, júktilikke qarsy quraldar jáne adamnyń jynystyq áreketiniń basqa da jaqtaryn qamtıtyn bilim berý júıesi.

Sonymen qatar, jynystyq saýattandyrýǵa otbasy qurýdy josparlaý, qundylyqtar, sheshim qabyldaý, jynystyq jolmen beriletin ınfeksıalar jáne olardy aldyn alý sharalary týraly aqparat ta jatqyzylýy múmkin. Jynystyq tárbıe alý joldarynyń eki baǵyty bar:

Formaldy emes aqparatty ata-anadan, dostardan, ár túrli dinı uıymdardan, buqaralyq aqparat quraldarynan, jýrnaldardan, motıvasıalyq jarıalanymdardan alýǵa bolady.

Formaldy aqparatty mektepter jáne densaýlyq saqtaý uıymdary usynady. Keıbir mektepterde jynystyq saýattandyrý kishigirim kýrs nemese keńeıtilgen bıologıa kýrsy retinde ótkiziledi.

Jalpy, jynystyq saýattandyrýdyń qoǵam úshin qandaı paıdasy bar? Bul metodıka josparlanbaǵan júktiliktiń, jasandy túsik jasatýdyń, kelisimsiz nemese kúshteýmen jynystyq qatynasqa túsýdiń, ártúrli ınfeksıalardyń taralýynyń aldyn alýǵa baǵyttalǵan. Kóptegen aldyńǵy qatarly damyǵan elderde jynystyq saýattandyrý mektep baǵdarlamasyna engizilgen, biraq bul jerde metodıkanyń eki túri qarastyrylady: tek tartynýmen shektelgen jáne tolyq saýattandyrý. Tek tartynýmen shektelgen saýattandyrý nekege deıin jynystyq qatynastan bas tartý prınsıpine negizdelgen jáne uryqtandyrý, júktilik sanyn baqylaý, kontrasepsıa tárizdi máseleler talqylanbaıtyn metıodıka bolyp tabylady. Tolyq saýattandyrý baǵdarlamasy atalǵan máselelerdi túgel qamtıdy. Ǵalym DıSenzo osy eki baǵdarlamany salystyratyn metaanalız jasaǵan bolatyn. Tartynýmen shektelgen saýattandyrý baǵdarlamaǵa qatysqan áıelderde júktilik paıda bolý kórsetkishin tómendetpegen, kerisinshe, kótergen. Osyndaı 4 baǵdarlama jáne bir mektep baǵdarlamasy er adamdarda jynystyq seriktester sanyn 54%-ǵa, áıelderde 46%-ǵa deıin kóbeıtken.

Álem elderindegi jynystyq saýattandyrýǵa keletin bolsaq, Eýropada Shvesıa elinde mindetti saýattandyrý 1955 jyly engizilgen bolatyn. 1970-80 jyldary Batys Eýropanyń kóptegen elderi Shvesıanyń úlgisine ere bastady. Eýropadaǵy jynystyq saýattandyrýdy bastaýdyń jas mólsheri Potýgalıada 5 jastan bastap Ispanıa, Italıa, Kıprde 14 jasqa deıin ózgerip otyrady.

Azıanyń kóptegen elderinde jáne bizdiń elimizde jynystyq saýattylyq qolaısyz, jabyq taqyryptardyń biri bolyp tabylady. Bul suraqty ashyq talqylaýǵa degen qulshynystyń bolmaýy óte keleńsiz faktilerge ákelip soǵady. Sońǵy on jylda jyl saıyn ortasha eseppen 15-19 jas aralyǵyndaǵy árbir otyzynshy qyzdyń bireýinde júktilik tirkelgen, al 1000 qyzdyń 5-inshisi 15-18 jasynda jasandy túsik jasatqan. Jynystyq jolmen ınfeksıalardyń taralýy jáne ýaqytynda medısınalyq kómekke júginbeýdiń saldarynan erli-zaıyptylardyń 18%-yna balaly bolý sheshimin qabyldaǵan ýaqytqa deıin bedeýlik dıagnozy qoıylady.

Osydan birneshe jyl buryn jańa týǵan nárestelerdi qoqysqa tastaý nemese basqa jerde qaldyrý máselesi órship turǵan bolatyn. Sol kezeńde halyqtyń kózqarasy qyz balalar men ata-analardy kinálaýdan asa almady. Bul jerde kontraseptıvterdi qoldaný, ashyq talqylaý, jynystyq seriktesti tańdaý, josparlanbaǵan júktiliktiń aldyn alý tárizdi mańyzdy máselelerdiń beti jabýly qaldy. Qazaqstandyq jasóspirimderdiń 65%-y jynystyq ómirin mektep kezinen bastaıdy. Biraq olar jetkilikti aqparat ala alamaǵan soń, qarapaıym taqyryptardan da habary joq bolyp ósedi. Bul óz kezeginde «jynystyq nadandyqqa» ákelip soǵady, ókinishti nátıjelerdiń oryn alýy da osydan.

Qoǵamdy qurýshy eń basty ınstıtýttardyń biri otbasy bolǵandyqtan, osy máselege barynsha jaýapkershilikpen qaraý kerek. Keleńsiz oqıǵalardyń jáne óskeleń urpaqtyń qıyndyqqa dýshar bolýyn aldyn alý úshin tek ǵylymı saýattandyrý emes, basqa aspektiler boıynsha saýattandyrý da jetkilikti dárejede oryndalǵany jón. Ultty tárbıeleýdi úıdiń ishinen bastaǵan durys bolady-aý, shamasy.

---