InfoHub Logo

Kópti kórgen bireýdi áńgime eteıin dese:

— Onyń basynan keshirmegeni joq, barmaǵan jeri joq, baspaǵan taýy joq — deýshi edi jurt. Endi biz muny Jańa qalada, Buqpada isteıtin Qaraǵandylyqtarǵa beıimdep:

— Olardyń basynan keshirmegen jol janjaly joq, qarǵyp túspegen avtobýsy joq, uryspaǵan shoferi joq — deımiz.

Ardaqty, joldastar, kóne kórgen «kóne bı» jumystan keıin úıge jetý úshin avtomobıl qıynshylyqtaryn, qamaldaryn buzyp, mashınadan parashútsiz sekirip túsip júrgen, mine, biz bolamyz.

Jumys ýaqyty aıaqtalýǵa taqalǵannan-aq biz kezdesetin avtobýs qamaldaryn qalaı buzýdyń amaldaryn da qarastyramyz. Jumys istemesten talasa-tarmasa dalaǵa shyǵamyz.

Jumystan keıin bizde jýyný degen bolmaıdy, árbir jantalasqan tartysta topyraq pen maıǵa malynasyń.

Sonymen basymyzdy oramalmen myqtap tartamyz. Ústimizge qalyń kıim kıemiz, belimizdi arqanmen býynamyz.

Sebep? Shofer ıterip qalyp, ıakı júrip bara jatqan mashınadan sekirip qulaǵanda, denemiz aýyryp qalmas úshin qalyń kıim kıemiz.

Al arqan she deısizder ǵoı! Jurt kele jatqan mashınadan sekirip túskeninde, qalyp qoıǵan joldasyna laqtyryp, ony julyp alýǵa arqan kerek-aq.

Avtobýs qıynshylyqtarynyń astynda qalatyndardyń «sorlysy» — galstýk taqqandar. Shoferdiń oıynsha, olar, árıne, saıasatshyl keledi. Avtobýs tipten jolǵa qoıýda talaı bilimpazdardan sıtata keltirip, mashınanyń jelkesine minip alyp keledi. Mundaı galstýktilerdi óziniń mekemesimen qosa avtobýs jolynan julyp tastaý kerek. Jatsyn óziniń galstýgimen.

Onan sońǵy «sorlylar» — portfeldiler. Olar ózderiniń portfelderimen qandaı zań soǵyp salatynyn kim bilsin! Mundaı elementterdi mańyna jolatpaý kerek!

Bular ózderiniń portfelin qushaqtap, zańyn soǵyp júre bersin, ózderiniń densaýlyqtaryna!

Qyzyq-aý, osy Qaraǵandynyń portfeldi azamattary! Keleshektiń jemisteri búgin bolsyn deıdi.

...Birese domalaq, ıakı qısyq, bujyr, qabyrǵany qalaǵanda domalap túse beredi dep, kirpish zavodynyń aldyna tipten oryndaýǵa bolmaıtyn talaptardy qoıady.

...Birese qattyraq bolsyn, ustaǵanda ýatylyp turmasyn degen tipten qıal jetpeıtin mindetterdi qoıady. Alpysbaevtyń aldyna mundaı keremetti qoıǵandaryn ózderi buzaýlat degenderiń emes pe, portfeldi azamattarym!

...Iakı taǵy sol kirpish zavodyna eń bolmasa elý prosenti iske jarasyn degen sıaqty arystan mindetter qoıa ma eken-aý! Odan da Alpysbaevty barlyǵyń jıylyp sabap, kirpish qylyp quıyp jiberińdershi. Sóıtińdershi, baıǵusqa jeńilirek bolsyn.

...Birese qurylys úıleriniń bir qabyrǵasyn salyp jatqanda, bir qabyrǵasy qulap qalatynyn qoısyn dep qıaldana ma eken-aý? Nemene, bir qabyrǵasyn salyp jatqanda, bir qabyrǵasyn qurylys basqarmasy tirep tursyn ba? Ózderiń, poptfeldi azamattar, qıaldaǵyny beredi ekensińder ǵoı.

...Iakı jel turǵanda, salǵan úılerdiń qabyrǵasynan jel údep turmasyn deıik Nemene, qurylys basqarmasy jel turardyń aldynda barlyǵyńnyń úıine baryp tesikterińdi alaqanymen tirep tura ma? Nemene, qurylys basqarmasy senderge úı salyp bere me, joq onyń tesikterin biteı me?..

Osy da jeter. Osy kúnge sapa degen shyǵypty. Mysaly: qurylys basqarmasy Papkovke sapany keter deıdi me?! Árıne, oqýshy bul sıaqty fantazıaǵa túsinbeı otyrǵan bolar, túsindireıin. Sapany kóter degeni — Papkov joldasqa túıeniń quıryǵyn sozyp ákelip jerge jetkiz degeni osylaı degeni, áleýmet!

Sonymen, osy sıaqty azamattardy, árıne, avtobýsqa mingizýge bolmaıdy. Bular bes-on somdap shoferǵa aqsha ustatpaq túgil, «benzındi yqshamdap usta» degen sıaqty sumdyqtar aıtyp júre me, biledi, kimge senýge bolady? Osyndaı ózara syn bizdiń shahtalar beretin kómirdiń kúlgeni de kóp bolyp qaýlap bara jatqan zamanda!

Sonymen biz bastapqy aıtqandaı bolyp kıinip, qaladan shyǵyp turamyz. Oıymyz, áldeqalaı kún týsa, sonyń ústinen qustaı ushyp kele jatqan avtobýsqa bir-aq qarǵyp miný. Al jańaǵy galstýgin julyp alyp qaltasyna salady. Bir mekemeniń mysyǵy ekenin (zańshyl ekenin) bildirmes úshin betine topyraq, kúıe jaǵady. Moınyna orap alýǵa daladan jaman shúberekter izdeıdi. Oıynda: «E, myna sorly sonymen, saıasatyńmen jumysy joq, bir músápir eken, bes-on somyn berip, zańdy soqpaıtyn jumys adamy eken dep shofer oılasyn» — deıdi. Ardaqty portfeldiler portfelderin qarnynyń ústine tyǵady. Onyń jeńi kelmese, portfelin dalada jatqan jaman jyrtyq shúberekke orap alady.

Sonymen, biz árqaısymyz qolymyzǵa bes somnan alyp joǵary kóterip, jelbiretip turamyz. Alystan kele jatqan shofer kórsin, bizdiń aıtqanymyz deımiz.

Sol ýaqytta alystan bir mashına kórinedi. Bárimizge baqyttyń quıryǵy kórinip, kóz aldymyzda bulańdaǵandaı bolady. Qoldarymyzdaǵy aqshalarymyzdy jelbirete túsemiz. Biraq shoferi túskir 100 qadam jerden mashınany barynsha yshqyndyryp bir-aq selk etkizip óte shyǵady. Biz bir-birimizge ursamyz. «Sen Surpaqpaı — deımiz — bes somyńdy joǵary kótermedik» — deımiz. Óziniń jeke menshigi, baıshyldyǵyńdy bildirip, aqshany óz baýryńnan shyǵarǵyń kelmeı, joǵary jelbiretpediń deımiz. Galstýkti azamat mashınanyń toqtamaýyna ózi aıypty sanaǵandaı, basyna tańyp alý úshin taǵy jaman shúberek izdeıdi. Sóıtip turǵanda, taǵy bir mashına kórinedi.

Biz aqshalarymyzdy joǵary kóterdik, oqyǵan balalar qusap shýlaı bastaımyz.

Biraq esterińizde bolsyn: shofer esh ýaqytta toqtamaıdy. Ol syrǵyta júrip ótedi.

Sol ýaqytta minseń mindiń, minbeseń qabaǵyn túıgen shofer saǵan pysqyryp ta qaramaıdy. Biz jantalasyp minemiz.

Syımaǵandyqtan birimiz jatyp, birimiz onyń ústine minemiz. Sonymen mashına aıaq-qoly jerge tımeı zyrlaıdy. Shuńqyr demeıdi, oı-qyr, aryq demeıdi, basa-kóktep oqtyn jyldamdyǵyndaı ushady. Jel julyp kete jazdaıdy. Kózinen jas parlap, bir-birin qushaqtap zorǵa otyrasyń. Ásirese shuqyrlardy basa ótkende, mashınadan bir metr joǵary kóterip qaıta soǵylasyń. Osy arada qalyń kıim paıdasyn bir tıgizedi. Basyń aınalyp, ishek-qarnyńnyń bir aýdarylyp túskeni bolmasa, janbasyń onsha aıta qalarlyqtaı aýyrmaıdy.

Kishkene ıterip qalǵany bolmasa, eshqandaı da qan aqpaıdy, bu da bolsa tabys...

Gorbachov shahtasyna túsetin bes-alty adam bolady. Olar mashınaǵa minisimen-aq «toqtat!» dep aıqaı sala bastaıdy, biraq ne kerek, mashına toqtamaıdy. Aıqaıyńdy, jylaýyńdy estıtin shofer joq.

Qaraǵandydan ótip bara jatqanda toqtamaǵan soń, tipten janynan bezgender sekiredi.

Biz baıǵus sekire almaımyz, onyń ústine aldymyz qulazyǵan dala bolǵan soń shofer ádeıi bar júıriktisimen júredi. Al osy arada sırktiń ártisi bolǵyń keledi, bolmaǵanyńa qatty ókinesiń. Al sırktiń ártisi bolyp qustaı ushyp kele jatqan mashınadan sekirip túsip qol -polyń ǵana synyp, túk kórmegendeı kete berseń! O, shirkin-aı!

Mine, Qaraǵandyǵa keldik. Biraq toqtaıtyn mashına joq, baıaǵy qarqyny. Bárimiz shýlaımyz, bir-aq shofer estimepti. Sodan soń jannan, bolashaq ómirden, súıgen jardan, alaıyn dep turǵan bir aılyq demalysyńnan-barlyǵynan ózin, ólimge bel baılap sekirýge aınalasyn. Sodan Qaraǵandydan Maıqudyqqa qaraı bir jáne jarym kılometr ótkende, belimizden arqannyń bir ushyn bir-eki joldasymyzǵa baılap tórt -beseýmiz sekiremiz. Tórteýmiz qulap túsip mashınadaǵy joldastardy da julyp alyp qalamyz. Birazdan soń esimizdi jıyp, kim óli, kim tiri, kim bar, kim joq dep sanaq júrgizemiz. Jol-jónekeı sekirgenderdiń bári bir jerge jıylady. «Bas jarylyp, saýsaq synǵannan basqa shyǵyn joq» — deıdi bireý. Biz ýralap, qýanyp, qol shapalaqtaımyz.

Bilmesten qamaldy jeńip shyqqandyǵymyzǵa qýanamyz. Al portfeldi joldas qaıda? Ol joldastyń beti jaralanǵan, qamyǵyp tur.

— Oı, nege qamyǵasyń, bet jaralanbaı, kóz shyqpaı tabylatyn tabys bar deısiń be? Nege qýanbaısyń? Álde sen jylaýyq adamsyń ba? Tyshqan qusap, sen bir túkke turmaıtyn betińnen qan aqqanǵa jaralymyn deısiń, óziń tipten náziktigińdi, ıntellıgenttiginiń bildirip tursyń — aý — dep biz shýlaımyz.

— Qamyqpaımyn-aý, biraq jolda jantalasyp júrgende, portfelim túsip qalypty — deıdi portfeldik. Sonymen ol baıǵus portfelin izdep, jaıaýdan-jaıaý salpaqtap qaıtadan Jańa qalaǵa ketedi.

— Mine, áleýmet, biz buzyp júrgen qamaldar osy. Qarǵyp túspegen avtobýsy joq, uryspaǵan shoferi joq batyrlar, mine, biz bolamyz.

...Jaqynda gazet basqarmasyna bir jumysshy kelip, shoferdiń kesirinen bir saýsaǵynyń synǵanyn aıtty. Biz jaǵamyzdy ustap, jumysshynyń bir myna jaǵyna, bir ana jaǵyna shyǵyp tań qalystyq.

— Oı, batyr — aı — dedik biz — túkke turmaıtyn kishkentaı saýsaǵyńnyń bir-aq býynyn syndyryp, aman-esen ólmeı, avtomobıl qamalynan shyqqan sen qandaı geroı ediń — dedi.

Jaqynda bir bolatyn úlken qyzyqtyń habaryn estip otyrmyz. Ras-ótirigin qaıdam, tres garajynyń bastyǵy, qurylys basqarmasy garajynyń bastyǵy jaqynda Buqpaǵa barmaqshy deıdi.

Biz gazet qyzmetkeri ekendigimizdi paıdalanyp qasynda júrip, joǵarǵy kókelerimizdiń ózderiniń qalaı galstýgin julyp qaltasyna salyp, portfelin qarnynyń ústine tyqqandyǵyn, qalaı moınyna jaman shúberek orap, betine balshyq jaqqandyǵyn kórmekshimiz. Sonda ǵana ol bastyqtar óz mashınalaryn, óz shoferlaryn kórmese, áıtpese qol úzip ketti ǵoı qazir olardan.

Biz qorytaıyq. Qaraǵandynyń barlyq shoferleri osylaı ma? Joq. Biraq kóbisi osyndaı. para alý, qatynasýshylardy adam qataryna sanamaý, jumysshylardy «túk bilmeıdi dep aqysyn jeý (osydan baryp «portfeldiden» seskený shyǵady) kóp shoferlarǵa ádet bolyp barady. Qandaı mashına qatynasýshylardy alýy kerek ekendigi málim emes.

Qalalyq keńestiń qatynas jolyn tártipke, zańǵa salatyn ýaqyt jetken joq pa? Tilep oryndardyń biri kelip, biri ketip, kóbinese bos qydyryp júretin mashınalardy jol qatynasyna aıryqsha bólip qoıatyn ýaqyty jetken joq pa? Qaraǵandy jumysshylaryn qashanǵa deıin jaǵalastyrady?

Qadirli qalalyq keńes! Qaraǵandy shahteri Buqpaǵa, Jańa qalaǵa barǵysy keledi, alaıyq, mysaly, ondaǵy saǵan barǵysy keledi. Ne bolmasa onda baryp dem alǵysy keledi. Bul tipten durys. Onda áýe, kel, baqsha, taǵy taǵylar bar.

Al endi dem alýdyń ornyna, ıakı ózine baryp bir jumysyn bitirýdiń ornyna sharshap, shaldyǵyp, basy jarylyp keshke úıine qaıtqany jón be? Joq, aınalaıyn, jón emes. On ret, júz ret, myń ret jón emes, Endeshe qatynas jumysy jolǵa qoıylsyn!

1934.

---