InfoHub Logo

Bıologıa 7 synyp
Taqyryby: Klastyń jalpy sıpattamasy. Jorǵalaýshylardyń ishki jáne syrtqy qurylysynyń ereksheligi. Qurlyq - aýa tirshilik ortasyna beıimdiligi, jyldyq tirshilik sıkli. Qorektenýi jáne minez-qulyǵy. Kóbeıýi jáne damýy
Maqsaty: 1.- Jorǵalaýshylardyń syrtqy, ishki qurylysy men tirshilik áreketiniń ereksheligin kórsete otyryp, tolyqtaı jorǵalaýshylar klasyna sıpattama berý.
2.- Jańa uǵymdardy, jorǵalaýshylarǵa tán belgilerdi este saqtaý, Ótken taqyryptarmen salystyra otyryp oılaý qabiletin damytý;
3.- Jorǵalaýshylardy bilýge, qorǵaýǵa, tabıǵatty súıýge tárbıeleý, boılaryna ekologıalyq mádenıet qalyptastyrý
Kútiletin nátıje: 1. Jorǵalaýshylardyń ishki jáne syrtqy qurylysynyń ereksheligin aıta alady.
2. Jańa uǵymdardy, jorǵalaýshylarǵa tán belgilerdi este saqtap, ótken taqyryptarmen salystyra alady.
Qorektenýi jáne minez - qulyǵy
Kerekti jabdyqtar: Oqýlyq, jumys dápteri, AKT.

Kirispe 3 mınýt
Oqýshylardy jyly júzben qarsy alý, amandasý
«Órmekshi tory» arqyly suraımyn.
Tusaý keser 15 mınýt
Alǵash ret qurlyqta tirshilik etýge beıimdelgen omyrtqa janýarlar. Qandaı jorǵalaýshylardy bilesińder. Attaryn atańdar. Tabıǵatta qaısysyn kezdestirdińder?

Negizgi bólim
«Djıgso» ádisiboıynsha mátindi oqyp, talqylaıdy.
Jańa taqyryp boıynsha Jorǵalaýshylar klasy resýrs paraqtar(oqýshylar tórt topqa bólinedi, daıyn materıaldardy bólip beremin, birin - biri muqıat tyńdap, este saqtap otyrý, oqyp úırengenderin basqalarǵa úıretý, óz oılarynan mysal keltirý. Ádis erejesine sáıkes, berilgen mátin boıynsha top músheleri ózderi oqyp, topta talqylaıdy, jaqsy túsingen, talqylaı alǵan oqýshy baıandamashy rólinde kelesi toptarǵa túsindiredi.

Jorǵalaýshylardyń (presmykaıýshıesá) naǵyz qurlyqta tirshilik etýge beıimdelgen 8 000 - ǵa jýyq túrleri bar. Jorǵalaýshylarǵa kesirtkeler, jylandar, tasbaqalar, qubylǵylar, krokodılder, t. b. jatady. Sýda tirshilik etetin túrleri de bar. Biraq olar ekinshi ret sýda tirshilik etýge beıimdelgen. Óıtkeni atmosferalyq aýamen ókpesi arqyly tynys alady. Jorǵalaýshylardyń dene turqy, pishini ár túrli. Qurlyqta, sýda, aǵash basynda, topyraq astynda tirshilik etedi. Olardy zertteıtin zoologıa ǵylymynyń salasyn gerpetologıa(grekshe «gerpeton» – «jorǵalaýshylar») dep ataıdy.

Krokodıl (Támsaq) Kesirtke Tasbaqa Jylan
Jorǵalaýshylardyń san alýandyǵy
Jorǵalaýshylarǵa jalpy sıpattama. Denesi bas, moıyn, tulǵa, quıryq jáne bessaýsaqty aıaqtardan turady. Jylandarda, aıaqsyz kesirtkelerde aıaqtary joıylǵan.

Jorǵalaýshylardyń terisi qurǵaq jáne onda bezder óte az. Teriniń syrty múıizdi qabyrshaqtar men, qalqanshalarmen, saýytpen qaptalǵan. Mundaı múıizdi túzilister terini qurǵap ketýden saqtaıdy ári qorǵanysh qyzmetin atqarady. Ósý kezinde terisi únemi túlep, túsip otyrady.

Jorǵalaýshylardyń qańqasy bes bólimnen turady. Olar: bassúıek, omyrtqa jotasy, ıyq beldeýi men aldyńǵy aıaqtary, jambas beldeýi men artqy aıaqtary jáne keýde qýysy. Olardyń qańqasynda alǵash keýde qýysy paıda bolǵan. Omyrtqa jotasy – moıyn, arqa - bel, segizkóz jáne quıryq bólimderinen turady. Saýsaqtarynyń ushynda múıizdi tyrnaqtary bar.
Kúrdeli qozǵalys jasaýlaryna baılanysty aıaqtarynda, jaqsúıekterinde, moınynda jáne keýde qýysynda bulshyqetteri jaqsy damyǵan. Keýde qýysyndaǵy qabyrǵaaralyq bulshyqetterdiń jıyrylyp - bosańsýyna sáıkes, aýa ókpege enip, qaıta shyǵady.

Jorǵalaýshylardyń asqorytý júıesi qosmekendilerge uqsas. Aýyz qýysynyń túbinde qozǵalmaly etti tili qoregin ustaýǵa, aınalany sıpap sezýge kómektesedi. Jylannyń tili jińishke, ushy eki aıyr, ol sıpap sezý qyzmetin atqarady. Halyq arasyndaǵy «jylannyń ýy tilinde» degen uǵym shyndyqqa jatpaıdy. Jylannyń ýy ústińgi jaqsúıekte ornalasqan ýly tisterinde bolady. Silekeı bezderi ózgerip, ý bóletin bezderge aınalǵan. Silekeı bezderiniń ózekteri aýyz qýysyna ashylady.

Jorǵalaýshylardyń sezim músheleri – kóz, qulaq jáne tanaý. Kózi qozǵalmaly qabaqty bolyp keledi. Jylannyń qabaqtary móldir, kózdiń aldyńǵy jaǵyn shyny tárizdi tutas jaýyp turady. Estý múshesi – ishki jáne ortańǵy qulaq. Iis sezý múshesi – tanaý qýysynda ornalasady.

Jorǵalaýshylar – dara jynysty, bári de ishteı uryqtanady. Keıbir túri uryqtanǵan jumyrtqa salady, al keıbir túrleri tiri týady. Qarajylan (gúrza) jumyrtqa salady. Surjylan (gadúka), qalqantumsyq (shıtomordnık) urpaqtaryn tiri týady. Sony ańǵarǵan halqymyz «jumyrtqadan jylan da, qyran da shyǵady», – dep qorytyndy jasaǵan. Jorǵalaýshylardyń dernásilderi túrlenbeı, tikeleı birden eresekterine uqsas bolady. Olar óse kele birneshe ret túlep, denesiniń syrtyndaǵy eski qabyrshaqty terisin túsirip otyrady.

Jorǵalaýshylardyń kóptegen túrleri ylǵaly mol ári jyly tropıktik, sýbtropıktik, qońyrjaı aımaqtarda taralǵan. Keıbir jylandar, kesirtkeler qurǵaq dalaly, shóleıtti, shóldi jáne bıik taýly aýmaqtarda kezdesedi. Sýda tirshilik etetin túrleri (jylandar, tasbaqalar, krokodılder) jumyrtqalaryn sý jaǵalaýyndaǵy jerlerge salady.
Jorǵalaýshylar klasy 4 otrádqa bólinedi. Olar: tumsyqbastylar, qabyrshaqtylar, tasbaqalar, krokodılder
Jorǵalaýshylardyń ishki jáne syrtqy qurylysynyń ereksheligi. júkteý