InfoHub Logo

Otanyń seni joǵaltyp alýy múmkin, biraq sen eshqashan Otanyńdy júregińnen joǵaltpa.

B. Shınkýba atty abhazdyq jazýshynyń «Ubyqtan qalǵan bir jalǵyz» atty kitabynan túgel bir halyqtyń qalaı jer betinen joıylyp ketkenin únsiz oqydym. Avtor Kavkazdy mekendeıtin myńdaǵan jyldarǵa sozylǵan tarıhy bar ubyq degen halyqtyń sońǵy ókilinen suhbat alyp otyr.
Reseıdiń qandy qylyshyna ilinip, aıaýsyz kúresken ubyqtar túgel derlik qyrylady. Kempir-shaldar men azǵantaı toby Osman sultanynyń jarylqaýyna senip Anadolynyń qumynda azaptalyp, úısiz-kúısiz tentireıdi. Óz otandary, qaısar Kavkazdy tastap Túrkıaǵa kelgen ubyqtardy eshkim basynan sıpamady. Ashtyqqa shydamaǵandary sol jerde jan tásilim etedi. Zaýrhan Zolak sondaı qyrǵynnan, óz halqynyń qalaı joıylǵanyn kózimen kórgen, jer betindegi sońǵy ubyq.

Aman qalǵan azǵantaı bóligi túrik pen orystyń arasyna sińip joǵaldy. Endi jer betinde «ubyq» degen halyq joq. Siz ol halyqty endi kórmeısiz. Tek kitaptan ǵana oqısyz. Ábden qartaıyp qaljyraǵan qarttyń, jýrnalıske bergen suhbatynan úzindi keltireıin. Qalaı desek te joıylǵan ulttyń sońǵy tuıaq serpýi ǵoı:

«... tildiń jáıdan-jaı joıylyp ketýi múmkin emes, sebebi ol adamnyń ishki jan dúnıesinde emes-aý, sýdyń, jerdiń, tastyń ishki dúnıesinde de ómir súredi. Qazir de sol ubyqtar elinde butaq pen butaq, tas pen tas, bulaq pen bulaq áli de sol tilde, ıaǵnı meniń tilimde sóılesip jatqanyna kámil senemin.

... men abhaz tilin estigim keledi. Otanyńnan alysta júrgende ana tilińnen basqa eshteńe em bola almaıdy eken.

Ózen — teńizge, temir — magnıtke, adam — týǵan jerine umtylady.

Men — Zaýrhan Zolak — osy kemeline jetpegen dúnıedegi sońǵy ubyqpyn!

Kitap janyńdy aýyrtatyn osyndaı sózdermen aıaqtalady.

Qazir álemde 6500-den astam til bar. Ǵalymdardyń zertteýi boıynsha ár 15 kún saıyn bir til joıylady eken. 15 kún saıyn bir til joǵalady. Sebebi sol tilde sóıleıtin halyq joıylyp nemese ózge halyqtyń quramyna sińip, «óz tilinen tirideı aıyrylyp» jatyr. Bizdiń soltústigimizde orys tiliniń yqpalynan 47 tildiń tek 6-y ǵana aman qalǵan eken.

Aralaryńyzda 1995 jyly 5 qarasha kúni dúnıege kelgender bar ma?

Dál osy kúni kasaba atty til resmı túrde joıyldy dep jarıalandy. Sebebi 4-shi qarasha kúni Kamerýn elinde osy tilde sóıleıtin Bogon esimdi sońǵy adam qaıtys boldy.

Oılap qarańyzshy, bir halyq jer betinen joǵalady. Endi onyń salt-dástúri, myńdaǵan jyldar boıy sóılep kelgen ana tili, sol ultqa ǵana tán minez ben erekshelikti endi siz eshqashan kórmeısiz. Qazir biz joıylyp ketken ań-qustar týraly qalaı áńgimelesek, bizdiń urpaqtarymyz kezinde jer planetasynda osyndaı halyq ómir súrgen, olardyń erekshe salt-dástúrleri bolǵan eken dep áńgimeleıtin bolady. Ol halyq qýanǵan kezinde osylaı sekirip qımyldaǵan, al muńaıyp, kóńil-kúıi túskende osyndaı sýdyń jaǵasynda turyp kózderine jas alǵan. Ol halyqtyń er jigitteri unatqan qyzyna osyndaı zat syılap, usynys jasaǵan. Endi ol halyq eshqashan qýanbaıdy. Baqytsyz bolsa da muńaımaıdy. Tómende baıaý ózen-anasy aǵyp jatyr. Biraq onyń jaǵasynda turyp muńyn aqtaratyn perzenti endi joq. Jas jigitterdiń súıgenderine syılaıtyn dúnıesi endi mýzeıde eksponat bolyp tur. Sebebi ony taǵar arýlar endi joq. Endi ony tek ǵalymdar men týrıser qyzyqtaıdy. Endi onyń urpaqtary bizdiń ata-babamyz kezinde osyndaı bolǵan, osyndaı jer úshin, el úshin soǵysqan dep eshqashan maqtana almaıdy. Olardyń tarıhy endi tek aınaldyrǵan birneshe ǵalymǵa ǵana qyzyq. Eger ol ǵalym sol halyqtyń tarıhyn burmalap, qaralap jazsa, eshkim ony qorǵap shyryldamaıdy. Sebebi ol halyqtyń ótkenin qorǵaıtyn eshqandaı tól perzenti joq!

Qazaqstan — álemge beıbitshiligimen, toleranttylyǵymen, ıadrosyz el retinde belgili boldy dedik. Astana — álemdik qalaǵa aınalýy tıis. Mine, osyndaı álemdik beıbitshilik pen baýyrlastyqty ýaǵyzdaıtyn elimizde, basqa qalada emes mindetti túrde elordamyz Astanada osyndaı jer betinen joıylyp, múlde quryp ketken júzdegen halyqtardyń, biz aıtqan joqtaýshysy joǵalǵan tilderdiń úlken aleıasy nemese ashyq aspan astyndaǵy úlken murajaıyn ashsa degen usynys bar. Árbir qazaq ózi sekildi eki aıaqty pendeniń qalaı jer betinen joǵalǵanyn kózimen kórip, júregimen seziner edi. Sebebi psıhologıanyń ózinde kózben kórý qulaqpen estigennen on ese áser beredi.

Báz bireýler bir nárse aıtyp qalǵysy kelip «Bókeıhanov nemese ózge arystardyń eskertkishin turǵyzbaı jatqanda munyń ne keregi bar» — dep balaqqa jarmasqan kúshikteı shabalańdaıtyn bolar. Álekeńderdiń armany ózine eskertkish turǵyzý emes, qazaq tiliniń, qazaq halqynyń máńgi jasaýy. «Oıbaı, qazaq tili quryp jatyr» — dep gazet-jýrnaldarda keńirdegimizdi jyrtyp aıǵaılaı bergenshe kózben kórip, júrekti qozǵaıtyn dúnıe jasasaq taýda oınap júrgen keıbir «shala qazaqtarymyzdyń» ózi oılanary sózsiz!

---