InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby. J. Balasaǵun. «Qutty bilik»
Sabaqtyń maqsaty: Ómirinen málimet berý. «Qutty biliktiń» álem ádebıetiniń asyl muralarynyń biri, túrki tildes halyqtarǵa ortaq óleńmen jazylǵan traktat ekendigin tanytý. Shyǵarmalarynda kóterilgen adam balasyn ǵasyrlar boıy tolǵandyryp kelgen izgi murattar, oqý, bilim, til óneri, el basqarý, moraldyq – estetıkalyq turmystyq máselelerdi úlgi - ónege etý.
Poemanyń búgingi tańdaǵy ómirsheńdigin, tárbıelik mánin uǵyndyrý, úlgi - ónege etý.
Sabaqtyń kórnekiligi: oqýlyq, kórkem ádebıet, tirek keste, ár túrli málimetter.
Sabaqtyń túri: dáris sabaq
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, test tapsyrmalary, túsindirý, jınaqtaý, toptastyrý.
Sabaqtyń kórnekiligi: oqýlyq, kórkem ádebıet, tirek keste, ár túrli málimetter.
Pánaralyq baılanys: 1. Til. Túrki tilderi týraly.

Sabaqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý kezeńi
1. Úı tapsyrmasyn suraý: Úı tapsyrmasyn qorytyndylaý.
İİ. Jańa sabaq: 1. Oqýlyqta keltirilgen málimetter boıynsha Júsip Balasaǵun týraly keltirilgen málimetterdi suraý, oǵan tán negizgi erekshelikterdi toptastyrý.
Qosymsha málimettermen bilimderin tolyqtyrý. Ómirbaıany
Ómiri týraly málimetter az saqtalǵan. Júsiptiń ákesi de aqyn, ónerpaz kisi bolǵan. Qarahanıdter memleketiniń astanasy Balasaǵun qalasynda han saraıynda óleń aıtyp, kúı shertken. Keıin ol bul iske balasyn da tartyp, Júsip ákesimen birge han saraıynda qyzmet etken. Osynda júrip qoǵamdyqqa tán jaratylystaný ǵylymdarynan bilim aldy.
Zamandastary men ózinen keıingi urpaqtarǵa daryndy aqyn ǵana emes, ǵalym retinde de tanymal bolǵan. Faılasýfı (fılosofıa), rıezıet (matematıka), tıbbıı (medısına), felekıat (astronomıa), nýjým (astrologıa), ónertaný, ádebıettaný, til bilimi, t. b. ǵylym salalarynyń damýyna zor úles qosqan.

«Qutty bilik» dastany
J. B. bul dastanyn hıjra esebimen 462 j., qazirgi jyl sanaý boıynsha 1070 j. jazyp bitirgen. (18 aı boıy jazǵan) Dastandy “handardyń hany” – Qarahandar áýleti memleketiniń (942 – 1210) negizin salýshy Satuq Qara Buǵra hanǵa (908 – 955) tartý etedi (q. Áýlıe Ata). Sol úshin han óz jarlyǵymen J. B - ǵa “has hajıb” – “bas ýázir” nemese “uly keńesshi” degen laýazym bergen.

Dastannyń nusqalary
Dastannyń bizge jetken úsh kóshirme nusqasy bar. Birinshisi, Gerat q - nda 1439 j. kóne uıǵyr jazýymen (qazir ol Vena q - ndaǵy Koróldik kitaphanada saqtaýly), ekinshisi, 14 ǵ - dyń 1 - jartysynda Egıpette arab árpimen (Kaırdyń Kedıven kitaphanasy qorynda) kóshirilgen. Al Namangan q - nan tabylǵan úshinshi nusqasy 12 ǵ - da arab árpimen qaǵazǵa túsirilgen. Bul qoljazba Tashkenttegi Shyǵystaný ın - tynyń qorynda saqtaýly tur. Ǵalymdar osy úsh kóshirme nusqanyń árqaısysyna tán ózindik erekshelikterdi jınaqtaı otyryp, “Qutty bilik” dastanynyń ǵyl. negizdelgen tolyq mátinin jasap shyqty.

Dastannyń kóne qoljazbasy tabylǵanyn álemge tuńǵysh ret habarlap, 1823 j. “Azıa” jýrnalynda (Parıj) Vena nusqasynan úzindi jarıalaǵan fransýz ǵalymy Jaýbert Amades edi. Venger ǵalymy Germanı Vamberı (1832 – 1913) “Qutty biliktiń” birneshe taraýyn nemis tiline tárjima jasap, 1870 j. Insbrýk q - nda jeke kitap etip bastyryp shyǵardy. Bul shyǵarmany zertteý, ǵyl. mátinin daıyndaý jáne aýdarma jasaý isimen orys ǵalymy V. V. Radlov (1837 – 1918) jıyrma jyl boıy (1890 – 1910) úzbeı aınalysty. Túrkıa ǵalymdary 1942 – 43 j. “Qutty biliktiń” úsh nusqasyn da Stambuldan úsh tom kitap etip shyǵardy.

Qutty bilik dastanynyń aýdarmalary
Ony Q. Karımov ózbek tiline (1971), N. Grebnev (1971) pen S. Ivanov orys tiline (1983), A. Egeýbaev qazaq tiline (1986), bir top aýdarmashylar uıǵyr tiline (Pekın, 1984) tárjima jasady.
Dastannyń jazylý tarıhy
Qarahan áýleti bılik júrgizgen dáýirde ulan - ǵaıyr ólkeni alyp jatqan osy memlekettiń basqarý tártibin belgileıtin erejeler, sondaı - aq, qoǵam músheleriniń quqyqtary men mindetterin aıqyndaıtyn tıisti zańdar joq edi. Mine, eldegi osy olqylyqtyń ornyn toltyrý maqsatymen J. B. óziniń “Qutty bilik” dastanyn jazdy. Demek, dastan belgili bir maǵynada eldegi Ata zań (Konstıtýsıa) qyzmetin atqarǵan. J. B. dastanda patshalar men ýázirlerdiń, han saraıy qyzmetkerleri men elshilerdiń, áskerbasylar men nókerlerdiń, táýipter men aspazdardyń, dıqandar men malshylardyń, t. b. qoǵam músheleriniń minez - qulqy, bilim dárejesi, aqyl - parasaty, quqyqtary men mindetteri qandaı bolý kerektigin jeke - jeke baıandap shyǵady.
Aqyn máseleni ámirshi - patshanyń ózinen bastaıdy. El - jurtty basqaratyn adam – aqyl - parasaty ushan - teńiz, nıeti túzý, sózi shyryn, bilim men ónerge jetik, qoly ashyq, peıili keń, júzi jarqyn, eshkimge kek saqtamaıtyn jan bolýy shart ekenin aıtady.
El basqarǵan ákimderdi kúnshildik, ashkózdik, saýyq - saıranǵa qushtarlyq, qatygezdik, kekshildik sıaqty jaman qylyqtardan saqtandyrady.

Budan keıin aqyn patshanyń kórer kózi, estir qulaǵy “has hajıb”, ıaǵnı bas ýázir mindetterin tizbektep, zor bilgirlikpen aıtyp shyǵady. Bas ýázir halyqtyń talap - tilekterin patshaǵa, al patshanyń aıtar oı - pikirin, jarlyqtaryn halyqqa jetkizip otyrýy tıis.
“Qutty bilikte” elshige qoıylatyn talaptar egjeı - tegjeıli sıpattalyp jazylǵan. Elshi erekshe zerek, ózi kórikti, kóp til biletin, sheshen, jaqsy ańshy, qusbegi, juldyzshy (astrolog), tús jorı biletin, mýzykant sıaqty kóptegen qasıetterge ıe jan bolýy qajet. Aqyn sózimen aıtqanda, “elshi erdiń tórt qubylasy teń bolsyn, elde – kisi, syrtta – bútin el bolsyn!” – deıdi.
Dastanda osylaısha eldegi barlyq laýazym, kásip ıelerine qoıylatyn moraldik - etık. talaptar sıpattalyp kórsetilgen.

Dastannyń ár túrli atalýy
Kezinde “Qutty bilik” dastany Shyǵystyń ár elinde ár túrli atalyp ketken. Bir elde – “Aınak ýl - mamlakat” (“Memleket tártibi”), ekinshisinde – “Panýnaman mýlýk” (“Ákimderge nasıhat”), úshinshisinde – “Adab ýl - mýlýk” (“Ákimderdiń ádeptiligi”) degen atpen málim. Bul ataýlardyń bári – “Qutty bilik” dastany, negizinen, memleketti basqarý máselesine arnalǵan shyǵarma ekenin rastaı túsedi.
1. Dastannyń basty ıdeıasy tórt prınsıpke negizdelgen. Birinshisi, memleketti durys basqarý úshin qara qyldy qaq jaratyndaı ádil zańnyń bolýy.
Avtor ádildiktiń sımvoldyq beınesi retinde Kúntýdy patshany kórsetedi.
2. Ekinshisi, baq - dáýlet, ıaǵnı elge qut qonsyn degen tilek. Baq - dáýlet máselesi patshanyń ýáziri Aıtoldy beınesi arqyly jyrǵa qosylǵan.
3. Úshinshisi, aqyl - parasat. Aqyl - parasattyń qoǵamdyq - áleým. róli ýázirdiń balasy Uǵdúlmish beınesinde jyrlanady.
4. Tórtinshisi, qanaǵat - ynsap máselesi. Bul másele dastanda ýázirdiń týysy, dárýish Ordgúrmish beınesi arqyly áńgime bolady.
J. B - nyń “Qutty biliginde” ómir máni paıymdalyp, jalpy adamzattyq rýhanı baılyqtar – murat, din, etıka, óner jáne danalyqtyń máni saralanǵan. J. B. aqıqatqa jetý jolyn adam men álemniń, uly ǵalam men mıkroǵalamnyń úılesimdi bolýy týraly qaǵıdaǵa negizdeıdi. Tórt qudiret – ot, sý, aýa, jer jaıly ejelgi dáýirdiń fılos. túsinigine súıene otyryp, oıshyl álem osy tórttaǵannyń úılesiminen jaralǵan dep sanaıdy. Osyndaı taǵy bir tórttaǵan J. B - nyń qoǵam týraly oılarynda, ıaǵnı qazirgi túsiniktegi áleým. fılosofıasynda ádilet, baqyt, aqyl jáne qanaǵat retinde beınelenip, “Qutty biliktiń” tórt keıipkeriniń boıyna jınaqtalǵan

Bul jalǵan dúnıeni aqyl tezine salyp túzetýge bolatynyna da sengen ǵulama álemdik úılesimdilik negizinde ádiletti adamzat qoǵamyn qurýdy armandady. Sondyqtan ol ǵylym men bilimge zor mán bergen. J. B. jalpyǵa ortaq parasattyń tanymnyń nátıjesi retindegi bilimge kóshýi adam múmkindiginiń júzege asýy dep biledi. Ǵulama bilimniń týa bitetindigi jaıly pikirge qarsy shyǵyp, oǵan parasatty is - árekettiń nátıjesinde qol jetkizýge bolatynyna senedi. Bilimge molynan sýsyndaǵan adam ǵana kóp nársege qol jetkize alady. Onyń pikirinshe, bilim – danalyq, densaýlyq jáne jan tolysýy. J. B - diń oıynsha, qoǵam qurylymyndaǵy kemeldiktiń ólshemi áleým. tártip buzylǵanda ǵana kózge túse bastaıdy. Sol kezde jańa murattar men urandar paıda bolyp, halyq qoldaýyna ıe bolady. Ol qoǵamdyq qurylymnyń kemeldigin jeke adamnyń bostandyǵy, táýelsizdigi anyqtaıdy dep sanady. J. B. óziniń áleým. fılosofıasynda qoǵamdaǵy kemeldiktiń negizderi men is júzindegi kórinisterin ózara tyǵyz baılanysta qarastyrady. Tanymdaǵy kemeldik – bilik, onyń is júzindegi kórinisi – ýkýsh dep biledi ol. J. B. óz eńbeginde zerdege aıryqsha toqtalǵan.

“Qutty bilikte” ol, eń aldymen, danalyq ıaǵnı qazirgi túsiniktegi teorıalyq zerde týraly oı tolǵap, danalyq tabıǵatyn, onyń ereksheligin, týa bitken qabiletter men keıingi bilim jınaqtaýdaǵy adamnyń óz róli, tanym prosesinde aqıqatqa umtylý, t. b. máselelerdi qarastyrady
Oılaý qyzmeti tek adamǵa ǵana tán, janýarlarda joq qasıet dep biledi ol. Eger sezim aldamshy bolsa, onda oǵan tolyq senýge bolmaıdy, al aqyl, zerde árqashan adamǵa qyzmet etedi, onyń jalǵandyǵy joq. “Qutty biliktiń” negizgi aıtar oıy – adamnyń adamı jetilýi men kisilik kemeldenýi, sol arqyly memleket pen qoǵamdy qýatty, myqty, qutty etý. Kisilik kemeldený jolyna túsken adam – óziniń qasıetine, qalyby men negizine meılinshe jaqyndaǵan asyl jan. Dastan oqyrmanyna qut - berekemen, baqytqa óz adamgershiligin asyl etýmen ǵana jetýge bolatynyn uqtyrady. Ondaǵy “ózińdi saqtaý”, “ózińdi umytpaý” qaǵıdasy adamnyń adamshylyǵyn tanytar qasıeti – adamgershilik pen kisilikti jetildirýge baǵyttalǵan. Aqyn ótpeli ómir men ólim jaıynda tereń tolǵanady. Onyń oıynsha, ókinishtiń eń aýyry ólsheýli ómirde dúnıe qyzyǵy men tán tilegi jeteginde ketip, dil tazalyǵyn saqtaı almaýdan týady, sondyqtan adam óziniń kisilik qasıetimen birge ómirdiń ótkinshiligin de umytpaýy qajet. Munan ózge J. B. shyǵarm - ǵyna izgilikke qushtarlyq pen ińkárlik, sopylyq tanymdaǵy Allany súıý, álem men adam syryna tereń boılaýǵa umtylýshylyq belgiler tán.

“Qutty bilik” dastany 6520 báıitten (eki joldyq óleń) turady. Demek dastanda 13040 óleń joly bar. Sonyń bári 85 taraýǵa bólinip berilgen. Dastannyń kirispesi qara sózben, al negizgi bólimderi arýz óleń ólsheminiń yqshamdalǵan mýtakarıb dep atalatyn túrimen jazylǵan.
“Qutty bilik” dastanynyń sújettik jelisi negizinen shyǵarmanyń bas qaharmandarynyń ózara áńgimesinen, suraq - jaýaptarynan, bir - birine jazǵan hattarynan turady. Tórt túrli izgi qasıettiń sımvoldyq kórinisi retinde beınelengen negizgi tórt qaharman qoǵamnyń kókeıkesti máseleleri týraly áńgimelesedi. Mundaı suhbatta olar el basqarǵan ákimder qandaı bolýy kerektigin, oqý - bilimniń qajettigin, ádeptilik pen tálim - tárbıe máselelerin dıdaktıkalyq - fılos. turǵydan sóz etedi.

Máselen, aqyn ádeptiliktiń alýan túrin jyrlaı kelip, solardyń ishindegi eń bastysy – til ádeptiligi degen túıin jasaıdy. “Qutty bilik” dastanynyń avtory metafora, alegorıa, gıperbola, meńzeý, astarlap sóıleý sıaqty kórkemdik quraldardy asa bilgirlikpen paıdalanady. Dastannyń ádebı, tildik, tarıhı turǵydan ǵyl. máni erekshe. Bul dastan bertin kele qazaq halqynyń etnıkalyq quramyn qalyptastyrǵan rý - taıpalardyń orta ǵasyrlardaǵy turmys - tirshiligin, nanym - senimin, ádet - ǵurpyn, sóz ónerin, tilin, t. b. zerttep bilý úshin asa qajetti, qundy mura bolyp tabylady.

Balasaǵunnyń jaqsylyq pen jamandyq jaıynda aıtqan myna bir oıyn keltire ketpesimizge bolmaıdy: "Eger ol meıirimdiler kúshti, al qatygezder álsiz bolsa, biz aýyr oılardan tunjyramas edik. Eger álemde ádildik zań bolsa, taǵdyrymyzdyń qatygezdigine narazy bolmas edik"..

Júsip Balasaǵunı ózi týǵan túrki dúnıesi halqynyń salttarynyń ádet - ǵuryptaryn, dástúrlerin jaqsy biledi, onyń rýhanı ómirine tereńdeı endi. Kandaı da bir uly pedagog sekildi ol ensıklopedıst - fılosof, psıholog, tarıhshy, lıngvıs, etnograf, fólklorıst, ádebıettanýshy bolatyn.
Oıshyl ǵalymnyń aıtýynsha, eger adamda izgilikke qarsy turatyn belgilerdi jeńetin kúsh joq bolsa, onda unamdy sapalar joıylady, joǵalyp ketedi. Bul qundylyqtar men olardyń qarama - qarsylyqtarynyń halyqtyq túsindirmesi mynalar:
• birinshisi – aqyl, ony ashýlaný, óshigý kúńgirttendiredi;
• ekinshisi - dostyq, ony kúnshildik buzady;
• úshinshisi - uıat, ony toıymsyzdyq, ashkózdik joıady;
• tórtinshisi - jaqsy tárbıe; oǵan nashar orta áser etýi múmkin;
• besinshisi - baqyt, al ony qyzǵanshaqtyq búldiredi.
"Til óneriniń qasıet - sıpaty men paıda zıany" aıtylatyn taraýyn da egjeı - tegjeıli qozǵalǵan. Halyqtyq tárbıe dástúrlerin jetik bilgeni Balasaǵunǵa minez - qulyq erejelerin júıeleýge járdemdesti.

Praktıkalyq kezeń. Toptyq jumystar. İ top.

Júrsin bekter bes nárseden alystap,
Esi bolsa, jurnaq bolsa namystan.
Ushqalaqtyq - biir, ekinshisi - sarańdyq,
Úshinshisi - ashý,, oǵan egiz nadandyq.
Qyrsyǵyń – sor, betti jer ǵyp júrgizer,
Besinshisi - ótirik, jerge kirgizer.
Bek beseýden boıyn aýlaq ustasyn,
Bilsin sonda basynan qus ushpasyn.
Eń qorlyǵy – ózimshildik, zalymdyq,
Olar juqsa, azǵany tek qanyńnyń,- degen úzindiden adam boıyndaǵy ǵulama kórsetken adamgershilik, asyl qasıetter men azǵyndyq jolǵa túsirer jaǵymsyz qylyqtardy toptastyr. Ǵulamanyń aıtpaq oıy qandaı, túsindir.

Adamgershilik, asyl qasıetter
Jaǵymsyz qylyqtar

2 - top. Tómendegi úzindiden adal dostyq pen amal dostyqtyń sıpattaryn anyqtap, túsindir. Aqyl, naqyl, ósıet sózderin jınaqta.
Eki túrli dostyqtyń bar esebi,
Sol úshin jurt tabysady, senedi.
Bir dostyq bar Táńirdi alǵan araǵa,
Bolmaıdy onda qaltarys ta, nala da.
Taǵy biri tek paıda úshin dostasar
Munda adamdyq bolmas túbi qoshtasar.
Dostasyńdar Táńirdi alyp ortaǵa,
Júgin bólis, ashýlanba, sharshama.
Bul dúnıede tileme odan esh paıda,
Alda Qudaı berer, ketpes eshqaıda.
Eger paıda úshin dos bop tabyssa,
Qatynaspa, túıinin shesh qatyssa.
Aq júrekti týys, joldas, baýyr tut,
Solarǵa sen, bolmas qaıǵy, aýyrlyq.
Dos, týys sol qýanyshta qýanar,
Qaıǵy kelse, qasynda bop ýatar.

İİİ top. Tómendegi keltirilgen úzindiden aqyl, bilim, til týraly aıtqan oılaryna anyqtama berý.
Aqyl, bilim, tilmashy – til, bul kepil,
Jaryq tógip, eljireter til dep bil.
Til qadirli eter, erge baq qonar,
Qor qylar til, ketetuǵyn bas bolar.

Til - arystan esik baqqan ashýly,
Saq bolmasań, jutar erim, basyńdy!
Ne deıdi uqqyn, tilden japa shekken er
Qulaq salyp, amal qylyp, esti eler.

«Tilimnen kóp japa shektim, esebim,
Bas kesilmes úshin tildi kesemin.
Sózińdi baq, basyń kesip almasyn,
Tilińdi baq, tisiń synyp qalmasyn!»
Qorytyndy. 1. «Has Hajyp « ataǵynyń maǵynasy ne? (“bas ýázir” nemese “uly keńesshi”).
2. «Qutty bilik» dastanynyń mańyzy qandaı? (dastan belgili bir maǵynada eldegi Ata zań (Konstıtýsıa) qyzmetin atqarǵan. J. B. dastanda patshalar men ýázirlerdiń, han saraıy qyzmetkerleri men elshilerdiń, áskerbasylar men nókerlerdiń, táýipter men aspazdardyń, dıqandar men malshylardyń, t. b. qoǵam músheleriniń minez - qulqy, bilim dárejesi, aqyl - parasaty, quqyqtary men mindetteri qandaı bolý kerektigin jeke - jeke baıandap shyǵady).
3. “Qutty bilik” dastany qansha báıitten turady?( 6520 báıitten (eki joldyq óleń) turady).
4. Dastanda qansha óleń joly bar? (13040 óleń joly bar)
5. Neshe taraýǵa bólinip berilgen? (85 taraýǵa bólinip berilgen)
6. Dastannyń kirispesi, negizgi bólimderi qandaı sózben jazylǵan? (qara sózben, al negizgi bólimderi arýz óleń ólsheminiń yqshamdalǵan mýtakarıb dep atalatyn túrimen jazylǵan).
7. “Qutty biliktiń” negizgi aıtar oıy ne? (adamnyń adamı jetilýi men kisilik kemeldenýi, sol arqyly memleket pen qoǵamdy qýatty, myqty, qutty etý).
8. Dastannyń basty ıdeıasy neshe prınsıpke negizdelgen? ( tórt prınsıpke negizdelgen). Birinshisi, ádil zańnyń bolýy, ekinshisi, baq - dáýlet, úshinshisi, aqyl - parasat, tórtinshisi, qanaǵat - ynsap máselesi.
9. Avtor ádildiktiń sımvoldyq beınesi retinde kimdi kórsetedi? (Kúntýdy patshany kórsetedi)
10. Baq - dáýlet máselesi kimniń beınesi arqyly jyrǵa qosylǵan? (patshanyń ýáziri Aıtoldy beınesi )
11.. Aqyl - parasattyń beınesi kim arqyly somdalǵan? (Uǵdúlmish beınesinde jyrlanady).
12. Qanaǵat - ynsap máselesiniń beınesi kim arqyly áńgime bolady? (. Bul másele dastanda ýázirdiń týysy, dárýish Ordgúrmish beınesi arqyly áńgime bolady).
13. Dastan qandaı tilderge aýdarylǵan? Ony Q. Karımov ózbek tiline (1971), N. Grebnev (1971) pen S. Ivanov orys tiline (1983), A. Egeýbaev qazaq tiline (1986), bir top aýdarmashylar uıǵyr tiline (Pekın, 1984) tárjima jasady.
14. J. B. bul dastanyn qaıjyly, qansha aıdajazyp bitirgen? ( hıjra esebimen 462 j., qazirgi jyl sanaý boıynsha 1070 j. 18 aı boıy jazǵan)
15. Kimge tartý etken? ( “handardyń hany” – Qarahandar áýleti memleketiniń (942 – 1210) negizin salýshy Satuq Qara Buǵra hanǵa (908 – 955) tartý etedi (q. Áýlıe Ata).
16. Sol úshin han óz jarlyǵymen J. B - ǵa qandaı ataqberilgen? (“has hajıb” – “bas ýázir” nemese “uly keńesshi” degen laýazym bergen).
17. Júsiptiń ákesi qandaı adam bolǵan?( aqyn, ónerpaz kisi bolǵan. Qarahanıdter memleketiniń astanasy Balasaǵun qalasynda han saraıynda óleń aıtyp, kúı shertken)
18.. Júsip ákkesimen birge qaıda qyzmet etken?( han saraıynda qyzmet etken)
19. Osynda júrip qandaı bilim alǵan? (qoǵamdyqqa tán jaratylystaný ǵylymdarynan bilim aldy)
20. Zamandastary men ózinen keıingi urpaqtarǵa daryndy kim retinde tanylǵan? aqyn ǵana emes, ǵalym retinde de tanymal bolǵan.)
21. Qandaı ǵylym salalaryna úlesin qosqan?( Faılasýfı (fılosofıa), rıezıet (matematıka), tıbbıı (medısına), felekıat (astronomıa), nýjým (astrologıa), ónertaný, ádebıettaný, til bilimi, t. b. ǵylym salalarynyń damýyna zor úles qosqan).
22. “Qutty bilikte” elshige qandaı talaptar qoıylǵan?( Elshi erekshe zerek, ózi kórikti, kóp til biletin, sheshen, jaqsy ańshy, qusbegi, juldyzshy (astrolog), tús jorı biletin, mýzykant sıaqty kóptegen qasıetterge ıe jan bolýy qajet. Aqyn sózimen aıtqanda, “elshi erdiń tórt qubylasy teń bolsyn, elde – kisi, syrtta – bútin el bolsyn!” – deıdi).
23. Dastannyń qandaı ataýlaryn bilesińder? (Kezinde “Qutty bilik” dastany Shyǵystyń ár elinde ár túrli atalyp ketken. Bir elde – “Aınak ýl - mamlakat” (“Memleket tártibi”), ekinshisinde – “Panýnaman mýlýk” (“Ákimderge nasıhat”), úshinshisinde – “Adab ýl - mýlýk” (“Ákimderdiń ádeptiligi”) degen atpen málim.
24. Dastannyń kóne qoljazbasyn tapqan ǵalym kim? ( tabylǵanyn álemge tuńǵysh ret habarlap, 1823 j. “Azıa” jýrnalynda (Parıj) Vena nusqasynan úzindi jarıalaǵan fransýz ǵalymy Jaýbert Amades edi).
25. Nemis tiline kim tárjimalaǵan?( Venger ǵalymy Germanı Vamberı 1832 – 1913)
Úıge tapsyrma. Dastannan ár túrli úzindiler jattaý. Abaı óleńderimen úndestigin anyqtaý, salystyrý