InfoHub Logo

Segiz qyrly bir syrly daryn.
Jan-jaqty óner ıesi, segiz qyrly bir syrly daryn, romanshy, dramatýrg, aqyn, aýdarmashy, zertteýshi Júsipbek Aımaýytov 1889 jyly (keı derekterde 1890 jyly) qazirgi Pavlodar oblysy, Baıanaýyl aýdany, Qyzyltaý atyrabynda týǵan. Ákesi Aımaýyt kedeı bolǵanymen, arǵy atalary Dándebaı men Qýan tekti, dáýletti, ataq-abyroı bitken, el arasyndaǵy bilikti kisiler.

Jas kúninen Júsipbek birge týǵan baýyrlary Ahmet, Jaqypbek sekildi arabsha hat taný, oqý ústine, aǵash sheberligi, temir ustalyǵy ónerin qatar úırenedi. On bes-on alty jasynda ózi umtylyp, úı ishiniń ruqsatynsyz Pavlodarǵa qashyp baryp, oryssha-qazaqsha eki synypty mektepke túsedi, bir jaǵynan bala oqytyp, qarajat taba júrip, oqýyn 1914 jyly bitiredi de, Semeıdegi oqytýshylar semınarıasyna túsedi, ony 1918 jyly aıaqtaıdy. Qazaqstan Keńesteriniń quryltaıyna delegat, Oqý kommısarıatynyń kollegıa múshesi bolý, «Qazaq tili» gazetin óńdeý, «Aq jol» gazetinde isteý, Shymkenttegi pedagogıkalyq tehnıkýmynyń dırektorlyǵy – mine munyń bári Júsipbek Aımaýytovtyń jańa ómirdi ornyqtyrý jolyndaǵy kúres jolyn, ómir belesterin kórsetedi. 1929 jyly bastalǵan zobalań kezinde qarmaqqa ilingen Júsipbek Aımaýytov 1931 jyly atylǵan.

Astan-kesteń aýyr, biraq erekshe qýatty da qyzyq, áleýmettik tóńkerister, uly ózgerister zamanynda ómir súrgen Júsipbek Aımaýytov óziniń osy qysqa ǵumyrynda artyna asa baı, baǵaly ádebı, ǵylymı mura qaldyryp úlgirdi.
Ol, V. Shekspır, V. Gúgo, G. Mopassan , A.S.Pýshkın, N.V. Gogol, L.N.Tolstoı shyǵarmalaryn, birqatar ǵylymı eńbekterdi aýdardy, pedagogıka, psıhologıa, metodıka, tárbıe týraly zertteýler týdyrdy; ádebı, estetıka, syn salasyna aralasty: san qıly problemalyq maqalalar jazdy. Sol sıaqty «Kúnikeıdiń jazyǵy», «Aqbilek» romandary, san alýan pesalary – kúrdeli talanttyń qazaq ádebıeti tarıhyndaǵy ólmeıtin orny bar shyǵarmalar.

Kórkem proza.

Qazaq ádebıetindegi eń alǵashqy realısik proza talaptaryna, janrdyń eýropalyq sharttaryna jaýap beretin tolyqqandy, kórkem, kúrdeli shyǵarmalardyń biri – avtor uzaq áńgime, oryssha anotasıasynda roman dep kórsetken «Qartqoja» 1926 jyly Qyzylorda da basylyp shyqty. Bul – qazirgi ólshemmen alǵanda, asa uzaq shyǵarma emes, 7-8 baspa tabaq kólemindegi shymyr, yqsham jazylǵan dúnıe. «Baqytsyz Jamal», «Qamar sulý», «Qalyń mal», «Qyz kórelik» qatarlas týyndylardaǵydaı birde óleń sóz aralas júretin qoıyrtpaq stılmen emes, bastan-aıaq salıqaly, sabyrly, ustamdy proza úlgisinde jazylǵan.

Oqyp kóreıik: «Sol kezde qojadan talaı bala oqıdy. Sol balalardyń ishinde bosaǵa jaqta, astynda bir japyraq taı teri, murnyn qos-qos tartyp, qojasynyń aqsabaýyna qaraı túsip, shıege shanyshqan bir japyraq qaǵazyna úńilip, qunysyp bir bala otyratyn edi. Jasy 10-11 shamasy bolar ma eken, qalaı, eki jeńi de saýys, betiniń bir jaǵy da satpaq, kóziniń bylshyǵy da jóndi tazarmaıdy. Sol balanyń qaq-soqpen isi joq, momaqan, ańqaý, kózi baqyraıyp, aýzyn ashyp, murny qońqıyp otyrǵany. Jasynda bolpıǵan, súıkimdi bir bala bolady ǵoı, tap sol bala osy edi. Qudaı ońdap aty da túrine saı bola keter me? Qartqoja».

Avtor qorshaǵan ortany, tirshilik tynysyn, barlyq is-áreketti osy basty keıipkerdiń oı-túısigi, sana-sańlaýy, talǵaýbaılamy arqyly beıneleıdi.kedı-kepshik, jalqy-jarym ortadan shyqqan bala es bilgennen mazaq, qorlyq, tepki kórip ósedi. Tabıǵatynan jýas, momyn Qartqojany joqshylyq taýqymeti shyr juqtyrmaı, ınelikteı qatyryp tastaǵanmen, ol jaryqqa tyrbanady, hat tanysam, oqysam, bilsem dep umtylady. Qaıta-qaıta talaby kesilip, qanaty qyrqylady. Ásirese, maldan shuraıy ketip, máıek almaı, túıege qom, atqa úıek, qoıǵa shaıyr, sıyrǵa áýke bitpeı jut qaptaǵan kezde, eń aldymen sorlaıtyn kedeı baıǵus qoı, sol shoqpar Qartqoja shańyraǵyna tıedi. Shyryldaǵan ash balapandaı aýyz ashqan bala-shaǵa úshin ýys dán tabý qamymen azapqa túsip júrip, qalyń qar, saqyldaǵan aıazda maltyǵyp júrgende ákesi Jumanǵa sýyq tıip, aqyry qaıtys bolady.

Óńkeı óz qoly óz aýzyna jetpegen saryúrpek «balapandar» zarlap qalady. Jazýshy ashtyq sýretin psıhologıalyq turǵydan dál beıneleıdi, bir rette Knýt Gamsýnniń áıgili «Ashtyq» romany oıǵa oralady. El basyna kelgen náýbet, zobalań, selebe tusynda da jýan jińishkeni, baı kedeıdi, qoja, molda momyndy qarǵa aýnatyp, domalatyp jem qylyp jatyr.

Bir eskeretin nárse, bul romanda jazýshynyń áleýmettik kózqarasy aıqyn, qazaq aýylyndaǵy tap kúresi dál ajyratylyp, aıqyn daralanyp, naqty adam taǵdyrlary jandy tiri tulǵalar arqyly beınelenedi.
Bolys, bıler, moldalar portretin, minezin, sóıleý erekshelikterin jazýshy realısik dáldikpen, senimdi boıaýlarmen túsiredi. Kóbinese basqa personajdar Qartqoja sezimi, oıy, talǵamy arqyly súzgiden ótip otyrady. ákeden aıyrylyp jetim qalǵan, úı-ishiniń aýyrtpalyǵyn aǵasy Tuńǵyshbaı ekeýi kótere bastaǵan tusta Qartqoja qazaq dalasyna kelgen zor kesapat – on altynshy jyl zobalańyna ushyraıdy.

Rý arasynda ıt jyǵys kúresi bolmasa, keıingi alpys-jetpis jylda asa úlken qyrǵynǵa ushyrap, soǵys-súrgin kórmegen, mal baǵyp, jaı jatyp, kesh turyp, keń saharada tolyqsyp kóship júrgen jalpaq jurt úshin on toǵyz ben otyz bir arasyndaǵy er azamattaryn soldatqa berý qol-aıaqty baılap, zyndanǵa tastaǵandaı, aıtyp kelgen ajal, aqyrzaman kórgeni ras. Osy tustaǵy ádiletsizdik, opasyzdyq, mal, dúnıe, para berip, kisi salyp jiberý, tizim tóńiregindegi talastar, bolys kitapshasyn órteýmen bárin tyndyrdym sanaǵan kórbalalyq, halyq narazylyǵy ýshyǵyp kelip, asqynyp baryp, baılarǵa, otarshyldyqqa qarsy kóteriliske ulasý, jasaq qurý, sodan keıin eriksiz tusalyp, kógenge tizilgendeı kúıge túsip, maıdanǵa jóneltilý – osylardyń barlyǵyn jazýshy úıirim-úıirim oqıǵalar, bir-birimen sabaqtas áreketter arqyly kórsetedi. Kópshilik kórinisterinde dıalog, monolog, polılog úlgilerimen qosa, turmys-salt sýretteri, kúres, án salý kórinisteri sheber beınelenedi. Ásirese batyr, ári ánshi Dármen taǵdyry, Dármen – Bátish mahabbat hıkaıasy úlken jazýshylyq shabytpen jazylǵan. Dármen taǵdyrynan ataqty Mádı ómiriniń keıbir saryndaryn ańǵarýǵa bolady.

Alasapyran, aq qar, kók muzda Qartqoja úlken áreket, zor qımylmen kórine almaıdy, ol qosaq arasynda júrse de, oń men solyn tanyp, kózi ashylyp, marqaıa bastaıdy. Bul evolúsıa, ásirese, soldatqa alynyp, Rıga túbinde tyl jumystaryna jegilgen kezde óristeı túsedi. Andreı atty orys dos tabady. Ádilin aıtqanda, soǵys kórinisteri kelte, sholaq qaıyrylǵan, maıdan ómirin kórsetetin bir-aq eles bar. Aqpan revolúsıasy, jigitterdi Máskeý, Omby arqyly elge qaıtý tarıhı sholý túrinde, atústileý beınelenedi. Romannyń birinshi, ekinshi bólimderinde tıanaqtylyq, táptishteı sýretteý, áldik, oqıǵalardyń dóńgelenip aıaqtalyp otyrýy razy etse, úshinshi bólimde álipteme (ocherk) saryndary ár nárseniń basyn shalý, asyǵystyq qylań berip qalady. Qartqoja basynan kóp oqıǵalar ótedi. Zorlap jeńgesine úılendirý bir qaıǵy bolsa, Baıanaýyl, Semeı, Omby baryp, oqýǵa túsý áreketterin kóp qıyndyq, azap shektiredi. Alash qozǵalysy tusyndaǵy san alýan oqıǵalardyń ishinde de Qartqoja bel sheship, bilek sybanyp kirisip kete almaıdy. Qazan tóńkerisinen keıingi dáýirdegi Qartqoja áreketterinde loq etip túsip ketý, kóz jumbaı, nar táýekel minezderi joq. Jazýshynyń tabıǵatynan buıyǵy, ustamdy, sabyrly, joq-jitik, kedeı-kepshikten shyqqan adamnyń birte-birte oıanyp, jaryqqa umtylyp, zor qıyndyqpen bilim alyp, áleýmet kúresine tartylyp, aqyryn-aqyryn ózgere júrip jańa zaman kúreskeriniń qataryna qosylýyn psıhologıalyq turǵyda senimdi beıneleýin «Qartqoja» romanynyń eń basty, kemeldi oljasy dep bilemiz. Munyń ústine sýretkerlik turǵyda keıipkerlerdi minezdeý, daralaý, aıqyndaý ústinde san alýan kórkemdik tásilder sátimen qamtylǵan.

Taza kórkem proza tásilderiniń ústine keıde jazýshy oqyrmanǵa tikeleı til qatady, syrlasady, keıde kósemsóz quraldaryn da paıdalanady. Shyǵarmada tarıhı belgili adamdardyń, onyń ishinde Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń da kórinetin tustary bar. Romannyń ómirlik materıaly naqty, dáldi ortany qamtıdy; negizgi áreketter Baıanaýyl tóńireginde, Semeı, Omby qalalarynda ótedi.

Bas keıipker – Qartqoja ómirde bolǵan adam, muǵalim bolyp, ustazdyq etken eken. 1937 jyly qan qyrǵynda mert bolǵan Qartqojadan qalǵan urpaq – Tólesh Qartqojauly Toǵanbaev tehnıka ǵylymynyń kandıdaty, Qazaq aýyl sharýashylyq ınstıtýtynda dosent

Qazaq ádebıetinde realısik roman prınsıpterin alǵash meńgergen qalamgerdiń biri – Júsipbek. Ol stıl, kompozısıa tárizdi kórkemdik quraldarǵa erekshe kóńil bóldi, ásirese, halyq tiliniń san alýan baılyǵyn erkin qoldana otyryp, Eýropa, orys tolǵaýlardy kórsetý dástúrlerin erkin paıdalandy. Jazýshynyń talant múmkindikteri, qabilet erekshelikteri ásirese onyń «Aqbilek» romanynda aıqyn kórinedi.