InfoHub Logo

«Men ózim taýda týyp tasynda óstim».
İlıas Jansúgirov 1894 jyly burynǵy Qapal ýezi, Aqsý bolysynda (qazirgi Taldyqorǵan oblysy, Aqsý aýdany) týǵan. Eskishe hat tanıtyn, shaǵataı tilderindegi kitaptardy jınaıtyn, ańyz-ertegilerdi, batyrlyq jyrlardy, tarıhı oqıǵalardy, áńgime, shejirelerdi jaqsy biletin, kókiregi oıaý, kózi qaraqty, ár túrli ónerdi ustaǵan áńgimeshi, dombyrashy, usta, kóshpeli Jansúgir anasynan erte qalǵan İlıasty jetimsiretpeı, erkeletip, jaqsy úlgi kórsetip, tárbıelep ósiredi.
Halqymyzdyń qut-bereke daryǵan, ejelden aqyndyq, batyrlyq, danalyq mekeni Jetisý ólkesiniń perzenti İlıas kókiregine jas kúninen bastap án men jyrdyń, óleń men kúıdiń nebir asyl nusqalary uıalaǵan. Tabıǵatynan daryndy jaratylǵan zerek bala Eldanalyǵy darıasynda erkin júzip, ýyzǵa jaryp, asyl baılyqty boıyna sińire bilgen.
Óz úıinde, ákesinen hat tanyǵan, odan soń molda aldyn kórgen İlıas biraz ýaqyt Qaraǵash degen jerdegi tatar úlgisindegi mektepten oqyp, ár túrli pánderden sabaq alady. Budan keıin turmys jaǵdaıy bılep sharýa kúıttep, tirshilik qarbalasyna aralasyp ketedi.

Jastyq qıal, arman tolqýlary, aýyl kórinisteri, tabıǵat sýretteri onyń júregin qozǵap, tiline uıqasty sózder oralyp, óleń shyǵara bastaıdy. Kúnde kórip júrgen aıt pen toıdaǵy óleń-jyr, aıtys, jyrshylar tógiltip aıtatyn qıssa qansha qyzyq bolǵanmen, onyń jas qıalyna erekshe áser etip, orasan zor yqpal jasaǵan Abaıdyń shyǵarmalary edi. Áýelde dos-jaran, qurby-qurdasty ázildegen qaljyń, syqaq óleńdi tabanda aýyzsha aıtyp tastaıtyn ózi de aqyndar aıtysyna túsip ketetin albyrt İlıas Abaıdyń danyshpan poezıasymen tanysqannan keıin aqyndyq ónerge basqasha qaraıdy. «Oǵan deıingi kórgen, oqyǵan ádebıetimniń bárin Abaı kitaby oqqa shyǵarǵandaı boldy. Oıym oıana bastady. Qanbaı, qaıta-qaıta oq beretin boldym. Ózimde bir túrli sergektik, silkinis, júregim de jańalyq sezgendeı boldy» - dep jazady keıin İlıas «Qysqasha ómirbaıanym» atty eńbeginde.

Jas aqynnyń sulýlyq murattarynyń ornyǵýyna, kórkemdik talǵamynyń qalyptasýyna, óleń mádenıetin ıgerýine Abaı poezıasynyń yqpal jasaýy – onyń ádebı taǵdyryndaǵy baqyttylyq, aıta qalarlyqtaı estetıkalyq qubylys, dástúr jalǵastyǵyn kórsetetin jaıt. El qazynasy, halyq fólklory ókilderi tájirıbeleriniń sabaqtary men jazba ádebıet úlgileri aqyn tájirıbesinde jańa kelisim taýyp, ózindik arna izdeı bastady. Alǵashqy óleńderden-aq bolashaq irgeli aqyn İlıastyń stıl órnegi, qalamgerli dara tulǵasy aıqyndalady. Quıylǵan sóz tasqyny, epıkalyq keńdik, teńeý, metafora epıtet, gradasıa, epıfora, anafora, baılyǵy – onyń poezıasynyń negizgi belgileri bola bastaıdy.

Lırıkalyq, pálsapalyq tolǵaý, uzaq sújetti shyǵarmalar qatar jazylady. Óz betimen tirnektep jınaǵan biliminiń azdyǵyn, túrtinektep oqyǵan kitaptarynyń mardymsyzdyǵyn qatty sezine bastaǵan İlıas, qaıtse de júıeli túrde oqymaq bolyp 1920 jyly Almatyǵa kelip, úsh aılyq muǵalimder kýrsyn bitiredi. Artynan Tashkenttegi Qazaq aǵartý ınstıtýtynyń janyndaǵy qysqa merzimdi kýrsta bes-alty aı oqyǵannan keıin, densaýlyǵynyń nasharlaýyna baılanysty aýylyna qaıtady.

Daýyldy jyldardyń tartysty tirshiligi jas muǵalimdi óz tolqynyna tartady. Qazaq aǵartý ınstıtýtynda, Jetisý oblysynyń Qosshy komıtetinde gýbernıalyq oqý bóliminde, «Tilshi» gazeti redaksıasynda qyzmet isteý, ekspedısıaǵa shyǵyp fólklor úlgilerin jınaý keshegi aýyl jigitin shıratyp shyńdaıdy. Jas azamattyń qyzmetten ózge ýaqyty túgeldeı kitap, gazet-jýrnal oqýǵa, óz kókiregindegi syrlardy qaǵazǵa túsirýge jumsalady. Alǵashqy óleńderi «Tilshi», «Kedeı erki», «Lenınshil jas», gazetterinde «Jańa mektep», «Áıel teńdigi» jýrnaldarynda jarıalanady. 1927 jyly «Betashar» atty úgit óleńi, 1928 jyly «Saǵanaq» degen tuńǵysh kitaby shyǵady.

Halyqtyń qalyń ortasynan qaınap shyqqan qajyrly talantynyń mol, ónimdi eńbeginiń berekeli jemisterine tań qalasyń.
1927-1937 jyldar arasynda poezıa, proza, dramatýrgıa, syn, aýdarma salalarynda jıyrmadan astam kitap shyǵaryp, artynan asa baı ádebı mura qaldyrady. Onyń lırıkalyq shyǵarmalary, «Dala», «Kúı», «Kúıshi», «Qulager» poemalary, «Joldastar» romany, «Kek», «Týrksıb», «Isataı – Mahambet» pesalary qazaq ádebıetiniń altyn qoryna qosylǵan ólmes týyndylar. On jyldyń ishinde osynsha shyǵarma bergen qalam qaıraty, talant tabandylyǵy ǵajap.
Tıanaqty bilimsiz eshnárse óndire almasyna ábden kózi jetken İlıastyń Moskvadaǵy Komýnıstik jýrnalısıka ınstıtýtyna túsýi leksıalardy bylaı qoıǵanda, tarıhtan, pálsapadan, ádebıetten, ǵylymnyń basqa da salalarynan jan-jaqty bilim alý úshin óz betimen damylsyz izdený, talmaı eńbektený İlıasy tez marqaıtady. Orys, Eýropa klasıkteriniń shyǵarmalaryn zertteı oqý, teksere úırený tájirıbesi aqyn talantynyń jarqyrap ashylýyna múmkindik beredi. Qala ómiri, shahar tirshiliginiń yrǵaǵy, zıaly ortanyń minez-áreket qalyby sezimtal júrekke orasan zor yqpal etedi.

1928 jyly jýrnalısıka ınstıtýtyn bitirip, elge oralǵan İlıas Jansúgirov «Eńbekshi qazaq» gazeti redaksıasyna qyzmet istep, qazaq baspasóziniń qalyptasýyna kóp úles qosty. Arshyndy qalamger, úlken mádenıet qaıratkeri İlıas Jansúgirov 1934-1935 jyldary Qazaqstan kórkem ádebıet baspasynda poezıa bólimin basqarady, SSRO Jazýshylarynyń İ sezinde sóz sóıleıdi, respýblıkanyń áleýmettik ómirine belsene aralasady. Jazýshynyń M. Gorkıımen shyǵarmashylyq baılanysy, Sáken Seıfýllın, Muhtar Áýezovpen dostyǵy onyń qalamgerlik jolynda tereń iz qaldyrǵan.
Kózi tirisinde qazaq poezıasynyń óren júırigi, aqyndyqtyń Qulageri atanǵan İlıas Jansúgirov kesapat-kesel repressıaǵa ushyrap, 1938 jyly opat boldy.
«Úmitke minip júr kóńil».
İ
lıas Jansúgirov «Qysqasha ómirbaıanym» degen 1928 jyly jazǵan eńbeginde: «Hat bilgen soń óleń kitap oqyǵysh boldym. «Qyz Jibek» qıssalaryn men oqyǵanda talaı jan jylaıtyn. Keıin aımaǵymyzdyń, aýyl bozbalasynyń óleńshisi boldym. Jaryp toı bastap, tańdap áriptes alyp aıtysyp, «qutyrǵan» kúnder ótti. Túngi toıdy tańǵa tarqatpaı, aýyl áleýmetin aýyzǵa qaratqan kúnder ótti» dep jazdy. Bul sózderde aqyn óneriniń bastaý-qaınar túp tórkinin tereń uǵýǵa múmkindik beretin kilt bar. Tabıǵatynan asa daryndy týǵan, bir estigen ándi, tartylǵan kúıdi, bir jyrlanǵan dastandy qolma-qol qaǵyp alyp, áste umytpaıtyn kókiregi sezimdi, tili oramdy, quıma qulaq, zerek İlıas eń aldymen halyq ádebıetiniń baı qazynasyn boıyna sińirip, ózi de sal, seri bolyp, aıt pen toı, qyz uzatý men tamashanyń kól-darıa qyzyǵyna batyp, kelinniń betin ashyp, ólgenge joqtaý shyǵaryp berip, el ishinde Jansúgirdiń aqyn uly atandy.

Qysqasy, İlıastyń keıingi mol arnaly, tereń aǵysty poezıasyndaǵy týyrylyp jatqan kórkemdik kesteler, taýdan túsken seldeı jóńkilgen yrǵaqtar, bederi tozyp, boıaýy ketpegen, altyn-kúmisteı syldyraǵan sóz aıshyqtary, injý-marjan, laǵyl-gaýharsha jarqyraǵan teńeýi, metafora, epıtet baılyǵy, asyqqa quıylǵan qorǵasyndaı dáldik, shapqan attyń, soqqan jeldiń ekpinindeı jigerli jyr, terme, tolǵaýlar ǵasyrlar boıy halyq talanttarynyń nebir óren júırikteri jasaǵan asyl baılyqtar qazynasynan, fólklordyń muhıttaı mol da qunarly qazynasynan kelgen bolatyn. Munyń ústine qazaq tilinde shyqqan gazet-jýrnaldardy, aǵartýshy-demokrattyq baǵyttaǵy kitaptardy qunyǵa oqý – jas aqynnyń jazba ádebıet dástúrlerin úırenýine, oı órisiniń keńeıip, biliminiń artýyna, saıası-áleýmettik kózqarasynyń qalyptasýyna yqpal jasaǵan faktorlar.

Abaıdyń aqyndyq mektebinen shyqqan kóptegen qıssalardyń avtory, daryndy sazger, asqan ánshi, segiz qyrly, bir syrly aqyn Áset Naımanbaevtyń (1856-1923) bes órletip, qyryq qarpyp, toqsan tolǵap salǵan ánin estıdi, sózi – jańbyr , daýysy – daýyl Ásetpen alǵash qalaı ushyrasqanyn, onyń ónerinen, áninen alǵan áserinen İlıas «Tuńǵysh toǵysý» (1923) óleńinde jan-jaqty sýretteıdi. Ǵalamat ónerin kóredi. Keıin İlıas kúı, án áserin beınelegende osy Ásetten alǵan, úırengen, ózi de damytqan áreketti, tiri qozǵalysty kórsetetin shalqytý, damyldatý, saýyldatý, mamyrlatý, qalqý, júzý, tolqytý, órleý, terbeý, kúńirentý, ańyratý, jamyratý, jaýyndatý, daýyldatý, shańqyldatý, jorǵalatý, aǵyndatý, qaltyratý, júgirtý, shyrqatý, shyǵandatý, shapshytý, shúmektetý, nóserletý, taldyrý, talyqsytý, tamyljytý, orǵytý, orǵytý, samǵatý, sańqyldatý, uryntý, órshelentý, sarjelgizý, serpilý, sýmańdatý, qońyrlatý, jeldetý, oınaqtatý sekildi sózderdi erekshe sheberlikpen, oryndy da dál qoldanatyn bolady.

Eski aqyndarsha aýyzsha, qolma-qol aıtyp tastaıtyn sýyryp salma ónermen qatar, óleńdi jazyp shyǵarýǵa mashyqtana bastaǵan kók qaýyrsyn, jas qyran – İlıastyń qalamgerlik taǵdyrynda 1916 jyldyń erekshe orny bar. «Qysqasha ómirbaıanymynda» ózi kórsetkendeı, bul kezde ol Abaıdyń 1909 jyly Peterbýrgte shyqqan jınaǵyn qolyna túsiredi. Buryn danyshpan aqyn shyǵarmalaryn Áset arqyly aýyzsha estip tań qalǵan, ǵajap áser alǵan İlıastyń qolynan endi kúndiz-túni túspeıtin Abaı kitaby bolady.

Óleńderi

Bizdiń jazda
Ǵuryptar
Jańylǵanym
Jybyrlaq
Kim desem
Qazaq úıdiń turmysy
Qosylys
Maı
Oqý
İshim erip