«Jıvopıs, sýret, músin jáne sáýlet ónerdiń bıik shyńy, barlyq ǵylymnyń túp tamyry jáne jıvopıs túrleriniń janrlary rýhanıylyqtyń qaınar kózi» (Mıkelandjelo)
Kez kelgen qoǵamnyń tarıhı damýy men órkendeýi sol eldiń óneri men mádenıetine tikeleı baılanysty. Oǵan dúnıejúzilik deńgeıge keńinen tanymal birtýar týyndylarymen óz Otandaryn álemge pash etken Leonardo da Vınchı, Mıkelandjelo, Pablo Pıkasso, Á.Qasteev syndy taǵy basqa qudiretti óner ıeleriniń qas sheberlikteri men ataq dańqtary dálel. Sondyqtan da óz halqynyń ómir tarıhyn, salt-dástúr, ádet-ǵurpyn naqtyraq zerttep bilý úshin, onyń san-salaly ónerin oqyp úırenýdiń mańyzy zor. “El bolam deseń, begińdi túze” degen naqyl sózdi Muhtar Omarhanuly Áýezovteı ǵulama tekke aıtpasa kerek.
Beıneleý óneri alýan qyrly da alýan túrli. Onda jumys isteýdiń metodtary men tehnıkasy týraly praktıkalyq maǵlumattar bermesten buryn onyń túrleri jáne janrlarymen tanysqan jón. HİH ǵasyrǵa deıin arhıtektýra (sáýlet óneri), skýlptýra (músin óneri) jáne jıvopıs (keskindeme) ónerdiń basty bir úsh túri bolyp esepteledi. HİH ǵasyrdyń aıaǵyna qaraı ónerdiń bir túri – grafıka (sýret, gravúra, lıtografıa) qyzmettik jáne qosalqy túrden ónerdiń jeke jáne múldem derbes túrine aınaldy. Sońǵy jıyrma jyldyqta ónerdiń dızaın sıaqty túri de óte aıqyn beınesin tapty.
Arhıtektýra
Arhıtektýra árqashan da plasıkalyq ónerlerdiń ishinde eń bastysy bolyp keldi. Ol dáýir ıdeıasyn meılinshe kúshti bildirdi jáne óz zamanynyń basqa beıneleý ónerleriniń – skýlptýra men jıvopıstiń stılin anyqtap otyrdy. Munyń ózi ári uzaq jasaıtyn óner: egıpettik pıramıdalar nemese amerıkan úndisteriniń ejelgi hramdary san myńdaǵan jyldar turyp, bizge deıin jetti.
Sonymen birge bizge arhıtektýrany óner retinde qabyldaı kóbine qıyn. Birinshiden, onyń skýlptýralar men kartınalardan aıyrmashylyǵy óte kóp – ol eshteńeni beınelemeıdi jáne eshteńeni sýrettemeıdi. Ekinshiden, arhıtektýramen biz kún saıyn jáne saǵat saıyn ushyrasamyz – arhıtektýralyq ǵımarattarda ómir súremiz, oqımyz jáne jumys isteımiz, barlyq ýaqytta arhıtektýra arasynda júremiz de ony bizdiń ómirimiz ótetin úırenshikti, tabıǵı derlik orta retinde qabyldaımyz. Mýzykany biz qalaǵan ýaqytta tyńdaımyz: kınoǵa nemese mýzeıge kereginde baramyz. Al arhıtektýra onymen óner retinde qarym-qatynas jasaýǵa bizde qajettilik bar ma nemese joq pa – oǵan qaramastan bizdi únemi qorshap turady. Arhıtektýra – bul adam qyzmetiniń erekshe túri, munda tehnıka men óner, paıda men ásemdik birge órilgen.
Jáne de arhıtektýra tikeleı eshteńeni beınelemegenimen jáne sýrettemegenimen, ol, bálkim, beıneleý óneriniń barlyq túleriniń ishinde meılinshe áserli, bizdiń sezimimizge áser etýge meılinshe qabiletti óner bolyp tabylady.
Daryndy arhıtektor jasaǵan árbir qurylysta, árbir ǵımaratta ózindik bet-beıne bar, oǵan erekshe kóńil kúı berilgen.
Skýlptýra
Músin óneri – bul esh tolqymastan beıneleý óneri dep ataýǵa bolatyn óner: ol shynynda da adamdardy, haıýandardy, túrli zattardy beıneleıdi. Onyń arhıtektýramen ortaq jaıty bar: onyń basty áserlilik quraly – aýmaqty forma jáne ol da qatty ári uzaq saqtalatyn materıaldardan – aǵashtan, tastan, metaldan jasalady. Búst, statýıa nemese beıneler tobyn jasaý úshin kóp ýaqyt jáne kóp eńbek, ásirese skýlptýrany tastan shapqan keze, tipti jaı dene kúshiniń ózi kóp qajet. Onyń esesine ol, arhıtektýra sıaqty, uzaq saqtalady, sondyqtan kóptegen skýlptýralyq týyndylar ǵasyrdy emes, myńdaǵan jyldardy basyp ótip, mysalǵa, ejelgi Mysyrdyń patsha áıeli Neferıtıtıdiń basy sıaqty, kúni búginge deıin bizderdi tolǵandyryp, tamsandyryp keledi.
Skýlptýranyń áserlilik quraldary grafıkamen jáne ásirese jıvopıspen salystyrǵanda óte shekteýli: músinshi kompozısıaǵa qorshaǵan ortany kirgize almaıdy, keńistik tereńdigin bere almaıdy, bári de fıgýralardyń ózimen – olardyń formalarynyń jınaqtalýymen nemese óńdelýimen, qımylymen, materıalmen, faktýramen bildirilýi tıis.
Jıvopıs
Jıvopıs degenimiz — ár túrli boıaý túrlerimen jazyqtyk, betinde oryndalatyn kórkem shyǵarma.
Jıvopıs ataýy orystyń «jıvoı pısat» degen sózinen alynǵan, ıaǵnı kórinister men nárselerdi ómirdiń ózindegideı jandy etip jazý degen maǵynany bildiredi.Jıvopıs beıneleý óneriniń asa damyǵan túri bolyp tabylady.Jıvopıs sýretteri qaǵazǵa, kartonǵa, taqtaıǵa, kenepke, t. b. salynady. Negizinen qoldanylatyn boıaý túrleri: akvarel, gýash, tempera, maıly boıaý, pastel, sangına jáne t. b.
Jıvopıs — bul maıly boıaýlarmen jasalǵan jáne baget ramaǵa salynǵan, biz mýzeılerde qyzyqtaıtyn kartınalar ǵana emes. Keskindeme uǵymy keń ári meılinshe san alýan tehnıkany qamtıdy, mysaly, túrli sýly boıaýlarmen — temperamen, gýashpen, akvarelmen salyngan JIVOPIS bolady. Tipti azdap boıalǵan sýretke (pastel) aýysatyn KESKİNDEME bar, jartylaı gravúra KESKİNDEME (MONOTIPIA) bar.
Janrlar. Jıvopı – beıneleý óneriniń neǵurlym baı ári tolysqan túri, onda beıneleýdiń san alýan mol quraldary qoldanylady. Sýretshiler ónerdiń ushy-qıyrsyz osy salasyna kóbine ózderi súıgen áýender men taqyryptardy tańdap alady. Bireýler portretter jazǵandy unatsa, ekinshileri peızajdardy, úshinshileri tarıhı, soǵys nemese turmystyq kórinisterdi beıneleýge qushtar. Beıneleý óneriniń bulaı saptalýy janrlarǵa bólinýi dep atalady. Janr sózi fransýzdyń túr nemese tek sózinen shyqqan. Jıvopıste mynadaı janrlar bólinedi: natúrmort, peızaj, portret jáne taqyryptyq kartına. Aıta ketý kerek, sońǵy janr kóbinde janr delinedi, al kartınalar janrlyq kartınalar dep atalady.
Peızaj (fransýz sózine shyqqan) – bul landshafty, tabıǵatty beıneleý. Peızaj derbes janr retinde, Qytaıda, Japonıada jáne basqa Shyǵys elderde (VII-VIII ǵasyrlarda) Evropadaǵydan erterek qalyptasty. Evropalyq jıvopıste ol XVII ǵasyrda, aldymen Italıada paıda boldy, al sodan keıin Golandıada erekshe joǵary damydy. Orys ónerlerinde peızajdyń gúldenýi XIX ǵasyrdyń sańyna tuspa-tus keledi. (I.Levıtan, K.Korovın, N.Rerıh jáne basqa da kóptegen sýretshiler).
Peızaj – qaısybir jerlerdi jaı aınytpaı beıneleı salý emes, onda sýretshiniń sezimderi men oılaryn berýdiń úlken múmkindikteri jatyr. Adym ómirimen salystyryp qaraǵanda tabıǵat ómiri máńgilik sıaqty bolyp kórinedi. Bul torlaǵan aspan, teńiz tolqyndary, ormandar men taýlar júzdegen, myńdaǵan jyldar buryn qandaı bolsa, sondaı kúıinde qalady. Biraq osy bir ózgermeıtin tabıǵatty alýan dáýir sýretshileri túrlishe kórip, túrlishe beıneledi.
XVII ǵasyrdaǵy goland sýretshileriniń kartınalarynda teńiz únemi derlik romantıkalyq sarynsyz bolyp keledi, olar tabıǵat sulýlyǵyn ińkárlikpen qyzyqtaýǵa beıim emes. Olar úshin teńiz – saýda men jumys orny, tirshilik qareketin izdestiretin keńistik.
Aıvazovskıı jumystarynda teńiz - árdaıym derlik úreıli dúleı kúsh, móldirleý qupıa syrly tuńǵıyq. Orasan zor tolqyndar qıa jartastarǵa lap qoıady. Adamdar, tipti kemelerdiń ózi de – osynaý qaharly, ólsheýsiz qýatty stıhıada óte kishkentaı, dármensiz de qorǵansyz. Onyń kartınalary ásem stıhıada degen tántilikke, romantıkalyq súıispenshilikke bólengen.
Bir tabıǵı motıvtiń ózi sýretshiniń qylqalamynan múlde basqa tolysýǵa, basqasha túske ıe bola otyryp, sheberdiń talǵamyn, kózqarastaryn, kóńil kúıin beredi.
Portret. Bul janr basqalardan buryn paıda boldy – úsh myń jyldan astam ýaqyt buryn jasalǵan skýlptýralyq egıpet portretteri, eki myń jyl burynǵy mozaıkalyq Rım jáne temperalyq faıým portretteri belgili. Adamdar árdaıym óz beınemin kógisi keldi, al ejelgi egıpettikter tipti qaıtys bolǵan adamnyń jany portretke kóshedi eken dep eseptedi.
Úlken sheberdiń shabytty qolymen jazylǵan árbir portret shynynda da rýhtanǵandaı bolady, portretke túsirilgen bet-álpette oı, qaıǵy-kúıinish, qýanysh, kúrdeli jáne keıde qıyn búkil ómir jolynyń kórinisi jatady.
Portrettiń birinshi jáne qajetti sapasy – onyń túpnusqasymen uqsastyǵy. Biraq bul, matematıkter aıtatyndaı, qajetti, biraq jetkiliksiz shart. Adamnyń syrtqy belgileriniń arǵy jaǵynan biz beıneleýshiniń oı-armanyn, qýanysh-kúıinishin, ishki jan dúnıesin tap basyp, sezinýge tıispiz. Biz sýretshiniń oǵan qatynasyn da sezinýge tıispiz.
Taqyryptyq kartına - ómirdi, adamdardyń ózara qarym-qatynasyn kórsetetin qandaı da bir shyn mánindegi nemese fantasıkalyq kórinisti beıneleıtin kartınany osylaı ataıdy. Mundaı kartınalar tarıhtan burynǵy zamandardan óz bastaýyn alady – jartastar men úńgirlerden alǵashqy qaýym adamnyń ań aýlaý sátin jáne basqa da is-áreket túrlerin beınelegen sýretter kóptep tabylýda. Ejelgi Egıpet, Gresıa men Rım zamanyna qabyrǵaǵa salynǵan jıvopıstiń tamasha úlgileri bizge deıin jetip otyr.
Biraq stanoktyq taqyryptyq kartına (ıaǵnı arhıtektýramen baılanysty emes kartına) tek Renesans dáýirinde ǵana paıda bolyp, keń óris aldy. Taqyryptyq kartına damý ústindegi áreketti kórsetedi: oǵan kóz tastaı otyryp, beınelegen sátke deıin ne bolǵanyn jáne odan keıin ne bolatynyn kórermen oısha saraptaı alady nemese I. Kramskoı aıtqandaı, «holsty túsindirý úshin ekinshisiniń qajeti joq».
Natúrmort ta, peızaj da, portretter de taqyryptyq kompozısıanyń quramdas bóligi bolýy múmkin.
Taqyryptyq kartına bolmysty meılinshe tolyq jáne tereń beınelep kórsetedi, onyń múmkindikteri sheksiz ári ár alýan: ol tym úlken jáne óte kishkentaı bolýy, san qıly tehnıkalyq quraldarmen jasalýy, asa uly álemdik oqıǵalar týraly tulǵaly baıandaýy nemese turmystyq kórinisti beıneleýi múmkin.
Grafıka.
Bul uǵym sýretshiler is-áreketiniń óte keń jáne san alýan sheńberin qamtıdy. Jıvopısten ereksheligi sol, grafıkamen biz barlyq jerde kezdesemiz. Kitaptaǵy ılústrasıalar, gazettegi sýrettemeler men karıkatýralar, túrli tovarlardyń oraýyshtaryn bezendirý, kóshedegi plakattar – osynyń bári grafıka neǵurlym shartty, ol túster men formalardyń búkil baılyǵyn bere almaıdy, grafıka olardy jeńildete otyryp, eń negizgisin tańdap alady.
Grafıka óneriniń jıvopıspen keıbir belgileri ortaq: onda da jazyqtyq ústinde beıneleý oryn alady.
Grafık,jıvopısshi sıaqty, perspektıvany meńgerýge, anatomıany bilýge, sýret sala bilýge tıis. Biraq eger jıvopıste tús jáne ol jasaǵan kolorıt birinshi orynda tursa, al sýret qajetti, biraq áıtse de kómekshi rol atqarsa, grafıkada sýrettiń róli sheshýshi, munda ol ónerdiń derbes túrine aınalady. Grafıkada syzyqtar, shtrıhtar, ashyq jáne qara qońyr daqtardyń ara qatynasy jetekshi mańyzǵa ıe bolady. Ras, grafıka óneriniń keıbir túrlerinde túster de paıdalanylady, biraq onyń róli, ádette, shekteýli, qyzmettik dárejede ǵana bolyp qalady.
Eń sarań grafıka – zattardyń tek nobaıy ǵana beretin syzyqtyq sýret biraq mundaı sarań sýret te kóp nárseni – adamnyń tıpin, harakterin, qımylyn bere alady. Sýretshiniń kózben dál ólsheýi, minsiz talǵamy jáne senimdi qoldary syzyqtarǵa bolmashy aýytqýlar bere otyryp, ony azdap jińishkerte nemese jýandata otyryp, oǵan túrli harakter beredi.
Formany «pishindeýge», jaryq pen kóleńkeni jáne bir jaǵynan zattyń faktýrasyn berýge qabiletti shtrıhtyq sýrettiń múmkindikteri úlken.
Sýret tústermen boıalýy da múmkin ádette bul akvarelmen nemese pastelmen jasalady. Bul jıvopıs emes, zattardyń tústik sıpattamasyna jasalǵan ıshara ǵana, basty mindet formany berý bolyp qala beredi.
Grafıkaǵa gravúralardyń barlyq túrlerine jatady, sýretterden aıyrmashylyǵy sol, olardy kóp dana etip kóbeıtýge bolady. Gravúralar sondaı-aq aq-qara jáne túrli-tústi bolady. Túrli-tústi gravúralar birneshe taqtalardan basylady.
Gravúralardan basqa, grafıka óneriniń taǵy bir túri – lıtografıa da kóbeıedi. Bul – betine tikeleı sýret salynǵan erekshe jalpaq tastan basyp shyǵarý. Lıtografıa aq-qara jáne túrli-tústi bolady.
Grafıkalyq ónerdiń eń kóp taraǵan túri – plakat. Onyń túrleri az emes, biraq olardyń ishindegi eń bastysy – qoǵamdyq ómirde eleýli rol atqaratyn saıası, úgit plakaty. Plakattyń asa mańyzdy ereksheligi sýrettiń qysqasha jazýmen maǵynalyq jáne kompozısıalyq jaǵynan birigýi bolyp tabylady.
Satıralyq grafıka – karıkatýra da búgingi ómirde aıtarlyqtaı rol atqarady. Olarmen biz, gazettiń nemese jýrnaldyń kezekti sanyn asha otyryp, kún saıyn ushyrasamyz.
Grafıka úshin tutas alǵanda qoldanylǵan tústiń sharttylyǵy, obrazdyń jalpylyǵy, ásireleý men sımvolıka tán. Grafıka ónerinde jıvopıspen jáne skýlptýramen salystyrǵanda syrtqy uqsastyqtan edáýir aýytqýǵa jol beriledi.
Qoldanbaly óner.
Qoldanbaly óner dep estetıkalyq saparlarǵa ıe, óziniń ádemiligimen bizdiń kózimizdi qýantatyn praktıkalyq paıdaly zattar jasaýdy aıtady. Bul óner óziniń tabıǵaty jaǵynan arhıtektýramen týystas: onda paıda men ásemdik birigip jatady. Qoldanbaly óner halyq tvorchestvosymen erekshe tyǵyz baılanysty. Mundaı óner týyndylaryna mebel, kilemder, ydys-aıaqtar, úı-ishi turmysynda qoldanylatyn basqa da turmystyq zattar jáne oıynshyqtar jatady.
Qazirgi zamanǵy sýretshiler halyq dástúrlerin oı eleginen qaıta ótkizip, tvorchestvolyqpen qaıta óńdeı otyryp, olardy jańa materıaldarǵa – plasıkterge, rezeńkege beıimdeıdi. Rezeńke oıynshyqtarda da forma barynsha jalpylanǵan, biraq óziniń faktýrasy erekshe – jumsaq, jyltyr bolyp keledi. Al onyń úrlegen kezde jalpaq nárseden aýmaqty nársege aınalýynyń, ádettegi tabaqshadan tanys ańnyń tompaq formasyna aýysýynyń ózi nege turady.
Dızaın.
Dızaın meılinshe san alýan mashınalardy bezendirýmen, onyń ózinde de jasandy jolmen oılastyrylǵan bezendirýmen emes, olardyń konstrýksıasymen jáne atqaratyn qyzmetimen logıkalyq sabaqtastyqta bezendirýmen aınalysady. Zattyń tehnıkalyq jetistikteri men atqaratyn qyzmetin basa kórsetetin syrtqy sulýlyqqa ınjener-konstrýktor men sýretshiler men dızaınerlerdiń birlesken tózimdi eńbegimen qol jetedi. Mysaly, qazirgi zamanǵy samolettiń nemese avtomobıldiń tamasha formasyn jasaý úshin onyń tehnıkalyq qurylysyn ǵana emes, sonymen birge osy mashına damýynyń tarıhı joldarynda da tereń zertteý qajet. Syrt kelbetimen jaılylyqty, qýattylyqty jáne júris jyldamdyǵyn bildiretin qazirgi zamanǵy avtomobılderdiń formalary da osylaı jasalǵan.
