InfoHub Logo

Jumys naǵyz azapqa aınalyp, aqsha únemi joq bolyp júrse, bunyń bir-aq amaly bar — kedeı bolý ádetinen arylý.  

Jumys yǵyryńyzdy shyǵaryp, jeke áýestikterińizge, qarym-qatynastaryńyzǵa jáne demalysyńyzǵa tıisti kóńil bólmeı, siz kún ótken saıyn kóbirek jumys atqaryp júrsiz… Aılyq jalaqyny aqyr kóńilińizden shyǵatyn mólsherde alyp júrsiz, biraq kóbirek alǵyńyz keledi, óıtkeni shyǵyndaryńyz kún sanap artyp barady ǵoı.  

Qansha aqsha taýyp júrseńiz de, kedeıshilik tuzaǵyna túsip qalý qateri árqashan da bar.  

Kedeıshilik tuzaǵy degen ne

Bul uǵym bizge adam áleýmettik járdemaqy alý úshin jumys istemeı qoıatyn ekonomıkalyq qubylysty sıpattaý úshin poverty trap degen sóz tirkesi qoldanylatyn aǵylshyn tilinen kelgen. Ondaı adamnyń jumysynyń esh máni joq, óıtkeni onyń alatyn jalaqysynyń deńgeıi kóbinese jumyssyzdyq boıynsha tólenetin járdemaqy deńgeıinen tómen bolyp turady. Bundaı kedeıshilik tuzaǵy ár býyndy kedeıirek etken ústine kedeıirek etip otyrady, al júdeý-jadaýlyqtan, shyndap kelgende, qutylar jol joq.   

Alaıda, qazir kedeıshilik tuzaǵynyń maǵynasy keńip ketti. Ol adamnyń aqshasy men dúnıe-múlkiniń mólsherin bildirmeıdi. Kedeıshilik tuzaǵyna jumysyz kisi de, bıznesmen-mıllıoner de túsip qalýy múmkin.

Gáp esep-shotta qarajattyń joqtyǵynda emes, aqshany jáne aqsha tabý tásilderin jańsaq túısinýde. Adam qansha aqsha tapsa da, oǵan aqshasy árdaıym az kórinip turady. Tuzaq degen osy. 

Bul tuzaqqa kimder túsip qalýy múmkin  

Tómenbiliktilikti eńbek (qara jumys) atqaratyn adamdar  

Kez kelgen eńbek túri adamǵa paıda ákeledi, biraq kez kelgen túri úshin kóńilden shyǵatyn aqy tólene bermeıdi. Mysaly,  Almatyda aıyna 200 000 teńge alatyn qurylysshylardy da, 600 000 teńge alatyn qurylysshylardy da kórýge bolady. Árıne, basqa óńirlerde eńbekaqy anaǵurlym az bolýy múmkin, degenmen, jumyskerdiń negizgi mindetteri ózgermeıdi.   

Kedeıshilik tuzaǵyna elimizdiń kez kelgen qara jumysshysy túse bermeıdi. Tájirıbeli jumysker jaqsy tabysqa kepil bolatyn barynsha tıimdi nusqany taba alady. Biraq jaqsy jumysty izdeýge qajetti tájirıbe men ýaqyt ekiniń birinde joq.

Osy tusta «bunyń kedeıshilik tuzaǵyna qandaı qatysy bar?» degen suraq týyndaıdy. Bar gáp ata-analary qara jumys istegen otbasynda dúnıege kelgen balalar kedeıshilik qurdymyna tap bolý táleıi kóbirek. 2015 jyly Massachýsets ýnıversıtetiniń ǵalymdary eksperıment jasap, onyń barysynda kedeıshilik tuqym qýalaıtynyn anyqtady.  

Problema qarjy turǵysynan ǵana emes, qarjyny durys túısinbeýden de shyǵady. Kedeıshilik jaılaǵan otbasynda tárbıe alǵan balalardyń oıyna jumystyń lázzatqa bóleı alatyny oıyna kirip shyqpaıdy, olar úshin jumystyń basty maqsaty — tek qana aqsha ǵoı. Úlkeıgen bala ata-anasynyń jolyn qýyp, ózine tanys bolyp qalǵan mamandyqty tańdaýy múmkin.   

Qara jumys joǵary bilimniń joqtyǵymen tikeleı baılanysty. Ýnıversıtette oqýǵa jaǵdaıy bolmaǵan adamnyń ózin jáne otbasyn asyraý úshin aqyrynda eńbekaqysy az tólenetin (qara kúsh jumsalatyn) jumys taýyp alatynyn jıi baıqaýǵa bolady. Osymen bitti: tuzaq tartyldy, endi odan sytylyp shyǵý áldeqaıda qıyn bolady.  

Bos ýaqytyn mán-maǵynasyz demalysqa jumsaıtyn adamdar  

Bylaısha aıtqanda, kez kelgen demalys — bul jaqsy nárse. Deıturǵanmen, bir rettik-eki rettik «jalqaýlyq basqan» demalys kúnderi men bos ýaqytty udaıy zaıa ketirip otyrýdyń aıyrmashylyǵy bar.   

Bul jerde gáp paıdaly ári belsendi demalysqa aqshanyń joqtyǵynda emes, durysynda — oǵan kúsh-qýat jetpeı qalyp jatady. Osylaısha, biz eńbegiń shyǵyndalatyn ýaqyt ótkizý ornyna qoljetimdirek ári ońaıyraq birdeńeni: dostarmen birge barda otyrýdy, Netflix-ten beriletin jańa serıaldy kórýdi nemese tóbege oılana qarap dıvanda jatýdy qosh kóremiz.   

Tuıyqqa tireldi degen osy: dáýletińizdi arttyryp, materıaldyq jaǵdaıyńyzdy jaqsartqyńyz keledi, biraq kúsh-qaıratyńyz da, ýaqytyńyz da joq. Iaǵnı, damý da joq. Bul kedeıshilik tuzaǵy emeı nemene?  

Óte jas kezde balaly bolǵandar  

Balany jaqsylap tárbıelep shyǵý úshin ata-ana bolsaq degen tilektiń ǵana bolǵany jetkiliksiz. Osylaı bola tura bul kóptegen qyzdarǵa, balanyń bar qajetin óteýge jetetin qarajaty bolmasa da, táýekel etip, bala týýǵa kedergi bola almaıdy. Bul máseleniń bir jaǵy ǵana. 

Ekinshi jaǵynan alǵanda, qyzdyń joǵary bilim alatyn, muqtajdyq kórmeı ómir súrýin qamdaıtyn jaqsy jumys tabatyn múmkindigi joq. Mine, osylaısha, sábıi bar jas ana avtomatty túrde kedeıshilik tuzaǵyna tap bolady.

Dekretten shyqqan soń da jaǵdaı jaqsara qoımaıdy: qyzdyń eńbek tájirıbesi, keıde tipti joǵary bilimi týraly dıplomy da joq bolyp, bul onyń jaqsy qyzmetke turý múmkindigin anaǵurlym azaıtyp jiberedi.   

Nátıjesinde biz tuzaqtaǵy, shyǵyp ketýge bolatyn, biraq oǵan kóp ýaqyt pen kúsh ketetin, taǵy bir uıashyq alamyz.  

Búkil ómirin damymaǵan kedeı elde ótkizetinder  

El de, adam sıaqty, kedeıshilik tuzaǵyna túsip qalýy múmkin. Álsiz ekonomıka, jemqorlyqqa bylyqqan kóshbasshylar, turaqsyz saýda — osynyń bári ómir boıy osyndaı elde turatyn qarapaıym azamattyń avtomatty túrde kedeıshilik tuzaǵyna ilinýine aparyp soǵady.

Buǵan qosa, ol adamnyń aınalasynda ózi sıaqty ómir súrýdiń emes, tyrashtanǵan kúnkóristiń, ózin tutqynnan «bosatyp alý» úshin meılinshe kóbirek aqsha tabýdyń qamymen júrgen adamdar qaptap júr. Osylaısha ol óziniń jaǵdaıyn nasharlata beredi.

Kedeıshilik tuzaǵynan qalaı qutylyp ketýge bolady

1. Aqshaǵa degen qarym-qatynasty ózgertý  

Bizdiń kóbimiz eresek ómirdi soqyr tıynsyz bastaımyz. Alǵashqy alǵan aılyǵymyzǵa shattanyp, beker tyrashtanbaǵanymyzdy túsine bastaımyz: endi búkil arman-ańsarlarymyz ben joba-josparlarymyzdy júzege asyrýǵa bolady. Biraq aılyqtyń ósýimen qatarlasyp bizdiń muqtajdyqtarymyz da arta beredi. Bunyń jaman eshteńesi joq, kerisinshe, jaqsyǵa umtylý — adamdy damytyp otyratyn jaqsy qasıet. Aqsha — jaqsy motıvator, degenmen, ol jumystyń basty maqsatyna aınalyp ketpeýi kerek.    

Bir nárseni jete uǵyp alý qajet: aqsha sizdiń yrqyńyzǵa baǵynady, kerisinshe emes. Jáne de aqshanyń qansha bolatyny ózińizge baılanysty. Siz bar aqshańyzdy arzan kúlkige jumsap tastap, artynan aılyqtyń azdyǵyna qynjylýyńyz múmkin. Ne bolmasa aqshany jınap nemese ony ózińizdiń bıznesińizge jáne ózińizdi damytýǵa jumsaý arqyly aqshany durys paıdalanýyńyz múmkin. Qaı jaǵdaıda da aqsha mólsheri teń bolýy múmkin, tek aqshany durys paıdalaný — ony kóbeıte túsýdiń kepili. Sondyqtan, óz jumysyńyzdy, qymbatshylyqty jáne nashar bılikti synaýdan emes, ózińizden bastańyz.    

2. Usaq-túıek shyǵyndardy da eskerip otyrý 

Jumystan qaıtyp kele jatyp siz qalaı da úı mańyndaǵy kofehanaǵa bas suǵyp turasyz. Al qıyn tıgen jumys kúninen soń tátti birdeńe tistegińiz kelip turady, sizdiń oǵan eńbegińiz sińdi ǵoı. Ár adamnyń óziniń azǵantaı ǵana aqsha ketetin sıaqty kórinetin kishigirim dástúrleri, ádetteri men erkeligi bar.

Bundaǵy túıindi sóz tirkesi — «sıaqty kórinetin». Siz ózińizdiń súıikti tańǵy kofeńizge qansha aqsha qurdymǵa ketip jatqanyn bir ret bolsa da eseptep kórdińiz be? Nemese satyp almaı kete almaıtyn usaq-túıek áshekeı zattarǵa qansha ketip júr? Siz dostaryńyzben kafege baryp júrip qansha aqshany joq qyldyńyz?

Bir rettik-eki rettik azǵantaı shyǵyndar qarjylyq jaǵdaıyńyzǵa áser ete qoımas. Eger olar shynymen bir rettik-eki rettik qana bolsa… Bizge eger búgin bir nazymyzdyń ótemine 500 teńge qashlasaq, budan aqshamyz ortaıyp qalmaıtyndaı kórinedi. Alaıda, osyndaı azǵantaı aqshanyń ózi sizdi bir aıda 15 000 teńgege shyǵynǵa ushyratady.  

Óz qarjyńyzǵa ıe bolýdyń eń jaqsy ádisi — búdjetti naqty qadaǵalap kórip otyrý. Shyǵyndaryńyzdy (eń usaq shyǵyndardy da) birin qaldyrmaı jazyp otyratyn arnaıy mobıldik qosymsha bolsyn nemese qoıyn dápter bolsyn — bulardyń kez kelgeni eń quryǵanda sizge aqshanyń qaıda ketip jatqanyn túısinýge septigin tıgizedi.    

Ary qaraı ońaı: ishte jatqan shopogolıkti ýysyńyzda ustaýdy úırenip, aqyry kedeıshilik shyrmaýynan qutylý.   

3. Ǵaıyptan kele qalar keremetti kútýdi doǵaryńyz 

Bir kúnde-aq baı bolyp shyǵa keletin múmkindik bolsa ǵoı, degen oı árkimge-aq kelgen shyǵar. 100 teńgege lotoreıa bıletin satyp alyp, mıllıon utý. Beıtanys týysyńyzdan Norvegıadaǵy keremet bir úıdi muraǵa alý. Jumysta qyzmetińiz joǵarylap, janyńyz qalaǵannyń bárine jetetin aılyq alý.   

Árıne, keıde keıbireýlerdiń shynymen-aq «baǵy janatyn» jaǵdaılar bolyp turady. Biraq, jyldar boıy sáttilikke senip júre bergenshe, ózdigińizden mansapta tabysqa jetý qamyn jasaýǵa bolady ǵoı.  

Sizdiń tabysyńyzdyń kólemi tek ózińizge ǵana baılanysty. Azdan: aqshanyń bir bóligin jınap otyrýǵa nemese, eń bolmaǵanda, aqshany baılyqtyń astynda qaldyrýǵa ýáde beretin lotoreıa sıaqty nárselerge shashpaýdan bastaǵan abzal. Jumysta kásibı deńgeıge jetýge tyrysý, «abyroı áperetin» qymbat zattardy alý úshin nesıege urynbaý jáne bázbáreýdiń sizdi baı qylyp jiberetinine ıegińizdi qyshytpaý — buny tek ózińiz ǵana isteı alasyz.   

4. Táýekel etýden taısaqtamaý  

Jańa bir nárseni istep kórýden, qalyptasqan baǵyttan aýytqýdan qorqý, durys táýekel ete almaý adamdardy ne eshteńe istemeýge, ne aǵat qylyqtar qylýǵa májbúrleıdi. Eki jaǵdaıda da adam óziniń qorqynyshynyń nemese durystap oılastyrylmaǵan tez baıyp ketýge degen talpynysynyń kesirinen tuzaqqa túsip qalady.   

Táýekelge bel býý — bul shyǵarmashylyqpen aınalysý úshin turaqty jumysty tastaý, nesıeler alyp, Balıge tartyp ketý emes. Táýekelge bel býý — bul óz ómiriń men ádetterińdi aqyryndap tıimdi jolmen ózgertý.  

Biliktilik arttyrý kýrstaryna barýǵa nemese áýestigińizdi (hobbı) súıikti isińizge jáne aqsha tabý tásiline aınaldyrýǵa bolady. Bastysy — asyqpaı, aqshany birinshi orynǵa qoımaı, ózińizdiń ómirińizge engizetin alǵashqy jaqsy ózgeristerden lázzat alý. 

Oqýǵa keńes beremiz:

Kedeılikte ósken adamdardyń zıandy 5 ádeti

Sizdiń únemshil emes, beıshara qaıyrshy ekenińizdiń 10 belgisi

---