InfoHub Logo

Abylaı hannyń zamanynda qalmaqtyń Qońtajy degen hany qalyń qolmen kelip, qazaqtyń beıbit jatqan elin bir shetinen shaýyp ketedi. Qoraly qoı, úıirli jylqy áketedi. Qul etemin dep ul áketedi. Kúń etemin dep qyz áketedi. Eldiń aqsaqaldary, ıgilikti azamattary: «bul qorlyq-zorlyqqa qalaı shydaımyz» dep Abylaı hanǵa keledi. Abylaı han keń piship, tereń oılaıtyn adam eken.

— Olaı bolsa, elshi jiberip aldynan óteıik. İsimizdiń ádil ekenine búkil halqymyzdyń kózi jetip otyr ǵoı, — depti.

Sol Qontajy hannyń eline qazaq ishinen kóp kisi jınalyp, júrgeli jatady. Elshilerdi shyǵaryp salý úshin kóp halyq jınaldy. Elshilerdiń basshysy bolyp Taıkeltir bı de júrgeli jatady.

Ol kezde Qazybek taıǵa minip júrgen bala eken. «Aǵalarǵa erip, atshy bolyp men de baraıyn» dep bala Qazybek han Abylaıǵa aryz etedi.
Abylaı sonda turyp:

— Meseliń qaıtpasyn, balam, bara ǵoı, — deıdi. Sonda kóp attardyń dúbirinen delebesi qozǵan Qazybektiń ózi mingen Telqońyr taıdy ortekedeı oınatyp, shap-shap aspanǵa shapshytqany Abylaıdyń nazaryn balaǵa taǵy bir aýdarǵandaı bolady. Taıǵa mingen balamen sóılesýdi qyzyq kórdi me, álde balanyń shalymyn taǵy bir baıqaıyn dep uıǵardy ma, Abylaı ony óz qataryna shaqyryp alyp:

— Balam, atshy bolǵyń kele me, basshy bolǵyń kele me? —  dep suraıdy. Sonda taıshy bala kóp kidirmesten:

— Jol kórgen aǵalarym turǵanda, qaıdan basshy bolaıyn. Atshy bolsam da jaraıdy, — depti.

Abylaı qarq-qarq kúlip:

— Durys-aq, balam, durys-aq. Alǵashqy jolyń atshylyqpen bastalsyn, — degen eken. Kóz kórim jerge deıin elshilerdi shyǵaryp bir dóńniń basyna kelgende Abylaı attanyp bara jatqandardyń bárin toqtatyp turyp, bylaı depti:

— Jaý aldynda jasyq eldiń adamyna uqsamańdar. Kósem bolyp el bastaý, sheshen bolyp sóz bastaý, bárinen de taǵdyryn sheshetin sóz bastaý ońaı emes, — deıdi. Abylaı han elshilerdi shyǵaryp salyp turyp:

— «Jaýlastyrmaq — jaýshydan, eldestirmek — elshiden» degen el taǵdyryn qylyshtyń júzimen de, sheshenniń tilimen de sheshetin kez bolady. Qaıtkende de Qontajyǵa qulaq kesti qul emes ekenderińdi esten shyǵarmańdar! «Taýyndaǵy túlkini babyndaǵy tazy alar, tozǵyndaǵan aqqýdy toptanǵan qarǵa alar» degen, úlkenderińdi kishileriń syılańdar. Oryndy jerde kishilerińdi de tyńdańdar. Basshylaryń Taıkeltir bı bolsyn. Atshylaryń myna taıly bala bolsyn. Atshydan bastap basshyǵa deıin el namysy úshin bara jatqandaryńdy esh ýaqytta esten shyǵarmańdar. Qońtajy ıkemge keletin bolsa, asyqpańdar. Eger ıkemge kelmese, qar sýy ketpeı keletin bolyńdar. Al, joldaryń bolsyn, baryńdar!

Elshiler «Qońtajynyń eli, qaıdasyń?» dep júrip ketipti. Jolaýshylar kúni-túni jol júrip, borandy kúnderdi bastan ótkizip, aıazdy kúnderdi attaryna qar tepkizip, asýly belderden, aıdyndy kólderden ótip, bir kúnderi qalmaq eliniń shetine jetipti. Suraı-suraı hannyń ordasyna kelipti. Qońtajy aqpannyń saqyldaǵan sary aıazynda kelip jetken elshilerdi qonaq úıge túsirmeı, qońsylarynyń úıine bólip-bólip túsire salady. Al taıly bala taıynan túspeı, attardy kúzetip turyp qalypty. Ony hannyń hanymy kórip turypty. Qońtajy óziniń ýázirlerin jıyp alyp aqyldasady.

— Anaý taıǵa mingen balany jibergeni — mazaq etkeni ǵoı. Osylarmen sóılesip áýre bolǵansha túp-túgel qyryp tastap, tynysh bolsam qaıtedi, — depti. Muny ýázirleri de maqul kóripti. Sonda hannyń hanymy aıtqan eken:

— Taı degeniń — tulpar bolmasyn,
Bala degeniń — suńqar bolmasyn!
Qazaq degenińiz qabyrǵaly el,
Júz jigitti óltirip, jaı taba almassyń,
Júz atty jylqyǵa qosyp, baı bola almassyń!

Aldyńyzǵa bir elden elshi kelip otyrǵanda, handyq qalpyńyzdy saqtańyz. Elshini óltirý bir eldi qorlaý bolady, — deıdi. Han az oılanyp otyryp:

— Olaı bolsa, osy júzdiń ishinde ózime — ózi, sózime — sózi saı adam bolsa, sóılesermin. Bolmasa, aman-saý eline qaıtararmyn. Erteń elshilerdi ordama keltirińder! Bet-aýzyn kóreıin, kórip turyp sybaǵasyn bereıin, — depti.

Erteńinde elshiler hannyń ordasyna keledi. Olar otyrar-otyrmastan-aq býǵarlanǵan han kólbep jatqan aıaǵyn jı mastan:

— Nege keldińder? — dep surapty.

Taıkeltir bı shamalap sóıleıtin, jiptiń artyn baǵatyn adam eken. Á degenshe aqtarylmaı, hannyń kókeıin baıqaıyn degen oımen:

— Ázizdi óleńge, erlikti tómenge balap aldyńyzǵa kelip otyrmyz, — dep sózdi hanǵa tastapty. Taıkeltir bıdiń kishireıe sóılegeni hannyń mereıin ósire, sabasyna túsýine jol ashady. Ózine ózgeni op-ońaı aýzynan qaǵyp, ıiiýine kóndirip jaman úırengen tákappar han:

— Keshke deıin bir jaýap bermesem, at-kólikteriń amanynda elderińe qaıta berińder! — dep qolyn esikke qaraı silteıdi de, sózdi keltesinen bir-aq qaıyrady. Kesimdi sózdi ne jalǵaı almaı, Taıkeltir bı az-kem kidirip qalǵandaı bolady. Sol kezde bosaǵada otyrǵan bala ornynan ushyp turyp:

— El ebelek emes, er kóbelek emes, dat, taqsyr, — depti.

Sol kezde han kóziniń asymen súze qarap:

— Sen kim ediń? — degende, bala kidirmesten:

— Halqym — qazaq, rýym — qarakesek, ákem — Keldibek. Atym — Qazybek, — dep sýyrylyp jaýap beredi. — Elde júrgende balalardyń basshysy edim, qazir aǵalardyń atshysymyn. Taı báıgesine birinshi ret qosylyp turmyn.

«Aıta tús» degendeı han balaǵa óziniń aldyn nusqapty. Bala adymdaı basyp, hannyń aldyna barypty da, onyń kózinen aıyrmastan qarap turyp, mynany aıtqan eken:

— Eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz,
Elimizden qut qashpasyn dep
Naızamyzǵa úki taqqan elmiz.
Basymyzdan namys asyrmaǵan elmiz,
Atanyń ósıetin balaǵa
Balanyń aıtatyny anaǵa.
Erlerdiń anty osyndaı,
Arymnan janym sadaǵa!
Dosymyzdy saqtaı bilgen elmiz,
Dám-tuzymyzdy aqtaı bilgen elmiz.
Eńkeıdi dep, taqsyr han, shalqaıa berme,
Asqaqtaǵan handardyń
Ordasyn taptaı bilgen elmiz.
Anadan ul týsa, qul bolamyn dep týmaıdy,
Eneden qyz týsa, kúń bolamyn dep týmaıdy.
Ul men qyz seniń tutqynyńda otyrsa,
Olardy azat etpeı elimiz tynbaıdy.
Sen qatty bolsań, temir shyǵarsyń,
Men kómir eritkeli kelgenmin.
Sen qanatty ushqan qus bolsań,
Men qýyp jeter suńqarmyn.
Sen qabylan bolsań,
Men — jolbaryspyn,
Alysqaly kelgenmin.
Jaý tilegenge jasyn túsedi,
Tabysqaly kelgenmin, — depti.

Han bajyraıǵan qalpynda turyp qalyp, sálden soń esin jıǵanda tańǵaldyra:

— Batyr-aı, daýsyń qazdyń daýsyndaı qańqyldap tur eken. Seniń atyń qaz daýysty Qazybek bolsyn. Myna qasyma kelip otyrshy, — dep han balaǵa bir jaǵynan oryn beripti.

Sonda Qazybek:

— Bizdiń elde úlkendi kishi syılaıdy. Aǵalarym tórde otyrsa, elimniń tórde, aǵalarymnyń tórde otyrǵany. Meniń tómen otyrǵanymnyń oqasy joq, — dep jalt burylyp, ornynan qaıta baryp otyrypty. Ajdahamen alysqandaı bolyp otyrǵan elshilerdiń sonda ǵana kóńili tynshyp, dushpan aldynda mereıi ústem bola beripti. Álginde ǵana aıbat shegip otyrǵan aıbarly han qalbań qaǵyp, ornynan ushyp turypty da:

— Elshilerdi qonaq úıge aparyńdarshy, jol júrip keldi ǵoı, tynyqsyn, — depti.

Sóıtip, isi ádil eldiń elshileri sanatyndaǵy bala Qazybektiń qıyp túser almas qylyshtaı qaharly sózi órekpigen handy qalbań qaqtyrypty. Qontajy lajsyzdan tutqyndardy bosatyp, tartyp ákelgen mal-múlikti aıypshapanymen qaıtaryp beredi. Jegenin qaıta qusý hanǵa ońaı bolmapty. Shaýyp alyp kelgen mal-múlikterdi túgeldeı jınap bolǵansha kóktem de kelip jetken eken. Elshiler de attaryna qonýǵa aınalady. Elshilerdi qurmetpen attandyryp salýǵa kóp halyq jınalady. Eki eldiń adamy endi aıyrylaıyn dep turǵanda bir jas jigit kelip hanǵa aryz etedi:

— Men jylqyshy edim. Jylqy baǵyp júrgende Qontajynyń qoly bas saldy, — deıdi jylqyshy, — tutqyn etip osynda ákeldi. Kelgen soń bir ýázir ústimdegi tonymdy tartyp aldy. Erkimmen barmap edim, uryp tisimdi syndyrdy. Astymda jalǵyz atym bar edi. Myna qaıtyp bara jatqan jylqy ishinde kórinbeıdi. Kúrek tisimnen aıyrylyp, kórkim buzyldy. Atymnan aıyrylyp, uıqym buzyldy. Halyq, osyǵan ne aıtasyńdar?

Álgi jigit hanmen betpe-bet tur eken. «Han endi qaıter eken, ne aıtar eken?» degendeı halyq olardy qaýmalaı qorshap, enteleı túsedi. Oıda joqta aıtylǵan aryz han men elshilerdi taǵy bir tyǵyryqqa tiregendeı edi. Altyn semserin beline baılap, janat ishigi ústinde, qara qasqa arǵymaqqa mingeli turǵan han:

— At degeniń — syrty túk, ishi boq bir taı shyǵar. Ton degeniń — toqtyshaqtyń terisi shyǵar. Ony nesine sóz etip tursyń? Bitiskennen keıin qol synsa, jeń ishinde, tis synsa, aýyz ishinde kete bermes pe edi? Qaıta sóz qozǵaýdyń ne orny bar? — dep teris aınalypty. Hannyń sózi jón sıaqty.

Elshiler taǵy da oılanysyp, ańyrap qalysty. Sonda taıǵa minip turǵan Qazybek tebinip ilgeri shyǵyp:

— Qalaısha tis synsa, aýyz ishinde, qol synsa, jeń ishinde kete bermek?

Astyndaǵy mingen at — qanat emeı nemene,
Toqtyshaqtyń terisi — janat emeı nemene,
Aýyzdaǵy otyz tis tis — bolat emeı nemene.
Qanatynan qaırylý, bolatynan moırylý,
Janatynan aırylý ońaı emes qoı.

Tabysqanyń ras bolsa, elimizdiń adamyn qanatynan qaıyrmaı tabys, bolatymen moıyrmaı tabys, jaıaý-jalańash júre beretin ol seniń qulaq kesti qulyń emes. Elimizdiń erikti uly kórikti bolýǵa tıis, — degen eken.

Han kóp aldynda Qazybekten ońbastaı bolyp osylaısha taǵy bir súrindi. «Janatyńa janatym» dep ol ústindegi janatyn sheshedi. «Qanatyńa qanatym» dep tulparyn jigit aldyna kóldeneń tartady. «Bolatyńa bolatym» dep belindegi semserin sheship beredi. Jábir kórgen jigit hannyń
bergenderin qabyl alyp, qara qasqa tulparǵa qarǵyp minedi. Mine, osylaısha qaz daýysty Qazybektiń halyq namysymen qaharly sózi qylyshynan qan tamǵan qaharly handy da degenine kóndiripti.

---